Gita Ning Nusa Alit

Saking Wikisource
[ Title ]

GITA NING NUSA ALIT


Pengarang

Djelantik Santha


Pengantar

Ida Bagus Darmasuta

Kepala Balai Bahasa Denpasar


Penyunting

I Made Budiasa

Cokorda Istri Sukrawati


Desain Sampul

Ida Bagus Martinaya


Tebal Buku

385 + iv hlm


Ukuran

15x21 cm


Penerbit

Balai Bahasa

Pusat Bahasa

Departemen Pendidikan Nasional

Bekerja Sama dengan Pemerintah Kota Denpasar


Alamat Penerbit

Jalan Trengguli I, Nomor 20, Tembau, Denpasar

Telepon (0361) 461714

Faksimile (0361)463656


[ Info ]PENGANTAR

Patut disyukuri bahwa khazanah sastra Bali modern yang dalam kurun waktu cukup lama tidak diisi dengan penerbitan novel, sekarang sudak diperkaya dengan terbitnya novel Gita Ning Nusa Alit. Hadirnya novel karya Djelantik Santha ini membuktikan bahwa dewasa ini masih ada gairah penciptaan karya sastra novel dengan menggunakan bahasa Bali. Ada suatu yang luar biasa jika kita mengaitkan sebuah karya berbentuk novel dengan pemanfaatan bahasa Bali sebagai wahana ungkapnya. Novel adalah salah satu karya fiksi yang mengandung kompleksitas insiden, memanfaatkan konflik para tokoh cerita untuk membangun karakter, dan memiliki alur cerita yang panjang. Karakteristik cerita semacam ini, menuntut penggunaan kosa kata, frase, klausa, maupun kalimat yang bervariasi dan kaya makna. Pendeknya, pengarang harus mahir menggunakan bahasa. Jika dikaitkan dengan tingkat kemampuan berbahasa Bali orang Bali saat ini, maka persoalan pemakaian bahasa Bali bukanlah persoalan mudah. Mungkin bagi generasi tua kemahiran itu masih dimiliki, tetapi masalahnya, tidak semua golongan tua ini mampu menggunakan bahasa Bali untuk melahirkan sebuah karya sastra. Di samping hal yang menyangkut bahasa, novel juga menuntut kemampuan pengarang untuk mengungkap kompleksitas hidup para tokoh yang diangkat dari kehidupan masyarakat berdasarkan pandangan dunianya. Kemampuan semacam ini tidak akan mungkin dimiliki oleh semua orang, kecuali bagi mereka yang memiliki daya transendental yang lebih untuk merenungi sisi-sisi kehidupan manusia.

Kami memberikan penghargaan kepada Djelantik Santha atas pencapaian salah satu puncak penciptaan berupa karya novel Gita Ning Nusa Alit. Kami juga mengucapkan terima kasih karena pengarang telah mempercayakan penerbitan novel ini pada Balai Bahasa Denpasar. Ucapan terima kasih kami sampaikan kepada Pemerintah Kota Denpasar yang telah ikut membantu mendanai penerbitan ini. Juga kepada Drs. I Made Budiasa, M.Si. dan Dra. Cokorda Istri Sukrawati selaku
[ 1 ]penyunting, kami sampaikan terima kasih atas upayanya mengurus penerbitan novel ini.

Akhirnya, kami berharap novel Gita Ning Nusa Alit senantiasa dibaca, diapresiasi, dan dikritisi, sehingga novel ini terus melahirkan dialog pada ruang reseptif para pembacanya.


Denpasar 2003

Kepala Balai Bahasa Denpasar,



Ida Bagus Darmasuta [ 2 ]

DAGING CAKEPAN


  1. PENGANTAR
    ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
    i
  2. DAGING CAKEPAN
    ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
    iii
  3. ATUR PANGAKSAMA
    ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
    iv
  4. TANGIS MATUNGTUNG MANIS
    ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
    1
  5. BUDAL TAN PAPAMIT
    ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
    23
  6. MAKEBER TAN PAKAMPID
    ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
    101
  7. TRAGTAG LANTANG
    ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
    151
  8. LELAMPAHAN HIDUP
    ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
    174
  9. GONJANG-GANJING
    ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
    221
  10. NAPAK TILAS TRESNA PINGIT
    ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
    270
  11. JURANG PANGANTEN MANANGIS
    ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
    338
[ 3 ]

ATUR PANGAKSAMA

Om Swastyastu,


Manawi durung jenar pisan pitresnane sujati sane kadapuk ring Sembalun Rinjani maka cihna swadharman sang Brahmacari. Ngiring mangkin lanturang antuk pamargan sang kasmaran sane ngawit saking semburat tangis budale tan papamit, nglelana ngumbara desa nuut tragtag lantang, napak tilas tresnane pingit, gumanti jaga ngawujudang tata, titi, tutur lelampahan idup sang grehasta ngaripta kidung Gita Ning Nusa Alit. Nanging ampurayang pisan pradene wenten singsal paindikan tata upacara adat lan sastra agama, minakadi kamiripan pasengan wiadin kawentenan angga druwene, santukan carita puniki amung kekawian kemaon.

Nanging saking ening manah titiang gumanti bakti nganjali ring Sang Maha Kawi dumadak kekawian titiang puniki presida milet mulat sarirane malit, ngupadi sentanane mangda dirgayusa lan sushanti satmaka nitinin song bedudane ngulati rahayu, suda mala larashanti, ngincepang dhyana lan samadhi, prastiti bhakti ring Sang Maha Muni. Pangaptin titiang sweca sang rakawi tan waneh mapiwarah, dwaning kawibhawane yukti mawuwuh yening warisang ring warihe sane setata ngetut buri kaweruhan.

Titiang nyuksmayang pisan piteket-piteket saking pamaos sane wangiang titiang, sane gumanti mahyun nincapang midabdabin papaosan basa Baline puniki. Om Shanti Shanti Shanti Om.


Denpasar, 7 September 2002

Titiang Pangawi,



DJELANTIK SANTHA [ 4 ]

TANGIS MATUNGTUNG MANIS

Sanjane nika langite ngemu riris, suryane katawengan amubu, guleme ucem, angine baret magriungan kaselagin baan tatit, kilap pacederder ngaresresin ati. Tumben Lale Dumilah dereng masare. Biasanne suud madahar bajange maka dadua saling paliwat nyangkutin galeng guling, masare nganti sanja. Mangkin Lale Dumilah iteh ngumbah di kamar mandi, Luh Purnama nindes panganggonne sambilanga gendang-gending. Liang kenehne sawireh punyan tresnanne sampun pada mabunga. Luh Purnama lan Wayan Galang sampun cutet, buntet kenehne rumaket lakar mabesikan yen kantorne sampun nadiang nganten. Lale Dumilah yadiapin liang tur lascarya ening nyerahang tresnanne teken Gusti Ngurah Darsana, nanging marma kenehna nerusang kuliahne sawireh gelanne dereng karuan kari deriki nganti tamat kuliahne. Kebyah-kebyuh bayunne inguh, runtag. Sabilang ngucekang panganggonne masabunan, marasa ngetor jerijinne kabejek-bejek teken gagelanne. Mara limang dina kalahina teken Gusti Ngurah, karasa sampun abulan. Napi buin yen nganti kalahina pindah ka kota lenan, sawireh raganne mula dadi staf ane lakar mepes mapindah-pindah. Rasa tuara nyidaang ia lakar mapasahan. Nika ngawe kenehne tuara eneh-eneh. Lantas ia negak mategtog di natah kamar mandine ngisi umbah-umbahane enu bek misi sabun. Yeh paningalanne ngembes mili patemuas. Luh Purnama ane nguratiang yehe di kamar mandi sepi tuara ada masreyokan, dadi sangsaya kenehne, takut yen timpalne limuh utawi sakit. Derika lantas ia alon-alon maekin tur mungkak lawang kamar mandine. Dapetanga Lale Dumilah negak beten, ngepes yeh mata sambilanga ngisi umbah-umbahane.

"Ha, Denda ngudiang dadi ngeling mememan dini? Nyanan sakit. Tiang sing nyak tempuina teken Tu Ngurah. Kadenanga sing nyak [ 5 ]ngarunguang timpal sedeng kangen, kasepian kakene dini. Kenken, jelek
kenehe? Lamun keto melahan depin malu umbah-umbahanne, nyanan
buin lanturang." Lale Dumilah tuara masaut. Nguntul tetep ngucekang
panganggonne. Luh Purnama nyemak umbah-umbahane celebanga di
embere. Limanne Lale Dumilah jemaka, kedetina apang bangun masugi.
Alon-alon ia mresihin raganne lantas ka kamar masalinan sawireh rokne
belus kena didih sabun. Luh Purnama nandan timpalne ka kamar tamu
ajaka negak marep-arepan.

"Beh, Luh Purnama, nguda dadi kakene rasan keneh tiange. Tiang
sing ngerti, nadaksara inguh makebyah inget teken Tu Ngurah. Mara
limang dina suba buka kene, kaling ke lakar mapasahan yen Tu Ngurah
pindah uli dini. Mirib precuma tiang kuliah. Nyanan ming tengah bisa
suud," kenten Lale Dumilah masaut alon.

"Lamun keto jani kenken paitungan Dendane? Mirib Tu Ngurah
suba ngajakin nganten sawireh raganne suba makelo magae. Beneh
masih apang tusing bingung mabelasan yen pradene raganne lakar
pindah uli dini," kenten Luh Purnama nyanden.

"Yen unduk ento ja tonden, Luh. Nanging nyantep keneh tiange lan
raganne suba maciri baan bungkunge tenenan mula suba mamesik. Buin
pidan ja raganne lakar makisid uli dini tiang pasti lakar nutug,"kenten
Lale Dumilah saha ngecup bungkungne.

"Yen Mamiq Ian Inaq Dendane mirib kenken? Sing nyen kaberatan
teken pilihan Dendane?" Lale Dumilah bengong inget teken pabesen
Inaqne ipuan dugase teke nelokin meriki sambilanga ngabaang sangu.

"Saja Luh, tiang maan morahan terang-terangan teken Inaq, yen
tiang suba ngelah gagelan sametonne Gek Sri tuara len tuah Gusti
Ngurah Darsana. Inaq tusing nombaang, nanging yen dadi apang pragat
malu kuliahe apang tusing punggel di tengah. Ento ngawe keneh tiange [ 6 ]bingung," kenten Lale Dumilah masawang sedih.

"Ah, nguda bingung. Ento artinne Inaq Dendane tusing kaberatan. Kewala jani sukserah Denda ajak Tu Ngurah. Apa nyidaang lakar ngantiang sawetara 4-5 tiban? Apa buin yen Tu Ngurah pindah uli dini ka kotane lenan. Yen maejohan dadi liu gagodane. Buktinne dini dogen Tu Ngurah liu ane nemenin. Denda, Made Sinar kayang tiang kaden mula demen lan tresna teken raganne. Jani dogen di Bali nyen nawang mirib suba jangkepanga teken Ibunne." Luh Purnama ngulgul timpalne. Lale Dumilah dadi masemu jengis masebeng ngeling, mawuwuh-wuwuh runtag kenehne.

"Beh, Luh malah dadi milu mapejejehin keto. Keneh tiange jani sedeng bingung. Sajan di Bali liunan anak jegeg, jemet magae, tur duweg-duweg. Masa saja nyak teken iraga. Miribang saja raganne suba ngelah gagelan ditu." Lale Dumilah sayan sangsaya.

"Saja denda. Tegarang pidenin. Amonto makelonne iraga gradaggrudug dini. Kaden Tu Ngurah sing taen culig macanda kaliwatan teken iraga. Apa buin ngalemesin. Enggalan iraga ane tusing tahan, bilang maekin raganne. Ento ngawe tiang lek sangkan kanggoang Yan Galang anggon gagelan," kenten Luh Purnama nyihnayang tresnanne.

"Ooh, saja Luh. Tiang masih merasa buka keto. Tambis-tambis tiang tusing tahan ngerasayang apang nyidang nuduk ulungan tresnanne Tu Ngurah. Sawireh caran raganne matimpal ngajak iraga makejang patuh. Yapin teken Gek Sri, Luh Ade, Luh Purnama. Nganti tiang nyerah kalah. Tiang sajan gemes garegetan. Syukur Gek Sri nyerah maluan sawireh raganne manyama, lan Luh suba ngenyakin Wayan Galang."

"Yen Dek Sinar sing dadi alangan, raganne enu cerik timpalang Tu Ngurah." [ 7 ]"Mirib saja keto Luh. Dumadak patemun tiange si dori natakin tresnanne Tu Ngurah tusing maarti tiang nampedang sisan pilihan. Dumadak apang dadi panelah palabuhan tresnanne. Apa buin sasukat raganne maang bungkunge tenenan, satmaka cihnan kutaman tresnane putih bresih ane tampin tiang. Lakar tohin tiang mati Luh. Tiang lakar suud kuliah. Melahan suba tiang kursus kecantikan, masak, lan nyait. Utawi magae yen ada lowongan. Nyen nawang nadak-nadak Tu Ngurah pindah uli dini. Apang tusing repot lan rugi Inaq nyekolahang tiang," kenten Lale Dumilah nuturang unek-unekne, ane ngawe kenehne bingung.

"Ha ha ha ...., kaden ja Denda mula meled dadi Insinyur Pertanian, apang nyidayang madingang gumine tuh gaing di Lauq dadi gemah ripah loh jinawe, asing pula tumbuh lan mupu, apang tusing ada anak kuangan sandang lan pangan." Luh Purnama lantas ngelut timpalne ane makenyem nanging yeh paningalanne tetep mili.

"Saja ja keto. Nanging apa artinne i raga padidi lakar nangkepin pakewehe buka keto. Ulun yehe mula joh uli Jurang Sate ka Sengkol. Makudang kilo lakar lantang telabahe. Carike tuah mula ngandelang tadah hujan, pamupune ngataun. Nanging yen pamerintahe nyak meanin dadi masih ngae sumur bor nganggon kincir angin. Yehne dadi anggon nyiram taneman gegadon misi palawija anggon panyelah taneman padine, luire kacang ijo, sela, bawang, kesuna, kedele, kacang tanah, lan ane lenlenan. Ento yen nuutang pituduh anak tua, ane ngaptiang apang panakne tetep jumah, nganten jumah, nganti mapanak macucu makilit ajak nyama braya lingsehane padidi.. Nyen nawang cara jani tiang matemu ajak Tu Ngurah, anak uli dija kapo. Apa ene ane madan jodoh?" Lale Dumilah bengong natakin jagut, inget teken mamiqne ane ngarepang pesan apang yen mani puan ia ngalih kurenan nyak [ 8 ]jangkepang ajak misanne ane mangkin kari kuliah di APDN tur yen tamat lakar sida dadi Camat. Nanging ia marasa mula uli cenik tuara adung. Satata miyegan dogen. Ia demen mapemula-mulaan bunga, woh-wohan, karang kitri di natahe. Kayang ngubuh bebek, siap, lan kambing. Nanging misanne mula tuara demen momos lan maubuhan. Mara mangkin ia seleg masekolah saking pangidih bapanne. Nanging pepesan mulih yen maan prai nang awai. Ada dogen alasanne. Taen ia milu mulih magandeng ajak misanne, nanging ajaka milehan malu ngambahin ka Selong nyaru malali kumah timpalne. Nanging sujatinne ia pamer apang tawanga ngelah gagelan jegeg. Jumah timpalne das-dasan ia kaprekosa, sawireh marasa sampun bebasanga teken meme bapanne. Nanging saking sebet Lale Dumilah nulakang. Uli dugas nika ia tuara bani buin paek teken misanne. Bikas misanne nika orahanga teken mamiq lan inaqne, apang ten buin netehang dewekne matemu ngajak misanne. Nika awananne ia ngalih tongos kost ane pingit ngajak Luh Purnama di Jeruk Manis, apang tunayan bebas anake ngalalinin utawi midang di tongosne. Belinne ane dadi perawat di RSU Praya masih sampun nawang unduke nika, sangkala tuara pati bani nuturin adinne apang ngenyakin misanne. Napi buin ipahne, kurenan belinne masih anak uli Bali madan Gusti Ayu Sasih mula bidan uli Tabanan ane matugas di RSU Praya. Mangkin sampun ngelah panak tatelu. Pada adung makurenan tur bakti teken matuanne. Kenten paingetanne Lale Dumilah ngaramang mabulet cara benange samben.

"Nah, yen suba keto melahang abete ngenehin, mungpung tonden kabacut belus. Sing dadi bingbang sawireh milih gagelan tusing patuh cara anake meli woh-wohan, dadi cicipin malu pintonne. Yen manis payu, yen kuang manis buungang. Yen saja keto iraga luh masih ane rusak, tatune tusing dadi ubadin. Unduke ento melahan rembugang [ 9 ]malu ngajak Tu Ngurah. Kaden ipah Dendane masih uli Bali. Pantes rembugang ajak beline ane suba ngelah pangalaman malunan, apang bani morahan teken reraman Dendane. Eda jag bengong keto, cara tusing ngelah timpal ajak mabligbagan." Luh Purnama nuturin timpalne apang tunayan sedihne. Mara Lale Dumilah manggutan, sredah sebengne. Sasampune suud nindes, Luh Purnama lan Lale Dumilah pesu malali kumahne Pan Kobar. Teked derika dapetanga Wayan Galang lan Pan Kobar mareraosan ngajak perawat uli Rumah Sakit Umum Mataram ane ngabarang yen kapal Pulo Bungine kampih di Maninting saking uyak ombak gede di Pelabuhan Ampenan.

"Sapunapi Pak, wenten sane ka bancaran?" Kenten Luh Purnama matakon.

"Nggih, wenten. Nanging ten wenten sane ngantos ngemasin. Mangkin kari sareng papitu sane dereng dados mulih. Nika awanan tiang meriki ngabarin Pak Wayan mangda nyingakin ka rumah sakit," kenten perawate negesang makire pesu karurunge.

"Sira Wak, napi ada keluargane ane kasengkalan?" kenten Lale Dumilah matakon saha nesekang. Bayunne buin nregdeg kambang ngalayang rasa kasawang.

"Ooh, sabar Denda, Luh pada, sing kenken. Tu Ngurah selamet suba katulungan, nanging tonden dadi mulih. Jalan jani iraga ka RSU nelokin," kenten Pan Kobar alon nyapsapang. Nanging pirenga teken Lale Dumilah cara munyin kilape nyanderin.

"Napi, Tu Ngurah sampun rauh, tur kabencanan? Ah, ... Wak, ...Wak, ...Paak, sapunapi kawentenanne, nawegang tulungin Pak, tiang mangkin jaga merika, Oooh." Lale Dumilah paling pati jelamut ngepes yeh mata tur ngisi limanne Pan Kobar, buin nandan Made Sinar lan Yan Galang apang enggal mesuang montorne. [ 10 ]"Ooh, ten kenken. Mangkin sampun eling. Melahan mangkin delokin ka Rumah Sakit Mataram kamar no. 9," Kenten perawate lantas pesu karurunge numpak sepedane. Wayan Galang enggal nyemak montor. Pan Kobar lan Made Sinar gageson ngundebang paon lan balene sawireh memenne dereng teka. Seregne ka singidang di apit-apit ampike ane sampun biasa tongosne ngengkebang yen ngalahin umah. Lale Dumilah lan Luh Purnama malaib ka dununganne magenti baju lan nyemak dompet. Sira nawang ada kaperluane nadak. Sasampune sregep makejang menek, magerung montore gasir majalan ngawangang ka RSU Mataram, lantas macelep ka parkir sisi kanginne. Pacaburbur Pan Kobar, Lale Dumilah, Luh Purnama, lan Made Sinar katututin Wayan Galang ngojog kamar nomor 9. Perawate sampun ngantiang diarepan pintune.

"Raris Pak Wayan, niki kamarne. Raganne kari elapina teken perawate," kenten perawate matujuang kamarne. Sasampune ngantiang ajebos disisi, pintune saget mampakan. Perawate pesu ngaba waskom misi yeh anget lan lap. Tuara buin ngantiang tundena macelep, Lale Dumilah saget macelep. Paling paliatne ngalihin Gusti Ngurah ane kari malinggih menjuh ori nyaluk baju biru rumah sakit, sawireh bajun raganne ane anggona telah belus. Mara matolihan cingakina Lale Dumilah, Luh Purnama, Made Sinar, Pan Kobar, lan Wayan Galang. Gusti Ngurah macanegan bengong, nanging maksaang masih makenyem. Lale Dumilah tuara nyidang ngangget kenehne, lantas enggal nyagjagin meluk Gusti Ngurah Darsana sambilanga ngeling. Kenten masih ane lenan pada ngelut saha ngembeng-ngembeng yeh paningalanne. Pan Kobar alon maakin saha matakon sambilanga negak di bangkune.

"Sapunapi mangkin, napine sane sungkanang? Titiang jag [ 11 ]kapepenga pisan. Tan mitahen yen Tu Ngurah rauh dinane mangkin, santukan cutine kocap aminggu."

"Nggih Wak. Tiang ngamaluin meriki sawireh ada tugas penting di Kantor. Ten ngaden lakar nemu baya di sampune kapale lakar malabuh di Ampenan. Nadak saget ada arus lan ombak gede ngampihang kapale ka pasisi. Sepanan nahodane ngipekang kapale saget suba nabrak jembatan pelabuhane lantas mabinder anyud tur kandas di loloane nabrak parangan. Muatane tingkeb ka pasisi alah sapuang. Tiang maan nulungin anak kelem dadua aba ka sisi. Nanging dugase buin ka tengah ngaba jukung lantas kaleleb jukunge puntag-pantiga teken ombake tur uncalanga ka sisi ajak asia. Tiang tusing inget buin. Inget-inget suba dini," kenten Gusti Ngurah matuturan saha menahin bajunne. Lale Dumilah ngusuh-usuhin raganne saking rasa welas asih.

"Yen kene, ten telas barang-barange anyud, Tu Ngurah? Tiang engsap ngabaang pasalinan. Melahan mangkin Yan Galang malu pesu katoko delodne meli baju lan kamben sarung anggon pasalinan, mancan nyanan teked jumah," kenten Lale Dumilah lantas mesuang pipis baanga Wayan Galang ane gageson pesu ngajak Luh Purnama. Made Sinar iteh mecikin cokorne Gusti Ngurah ane kari nyem cara batis katak. Dikenehne makejang angayubagia sawireh ane katresnain sida selamet uli pancabayane. Pintune saget buin mampakan. Perawate teka ngabaang rangsum sanja luire bubuh, taluh malablab, jukut bayem, tahu, tempe, lan be siap masitsit. Tan mari masih mimbuh ubad pil telung macem. Lale Dumilah nyemak piring bubuhe lantas maekang tegakne lakar ngesopin gelanne.

"Nggih Tu Ngurah, ajengang malu bubuhe apang nyidayang ngajeng ubade," kenten Lale Dumilah saha nyendokang bubuhne, nanging jemakina teken Gusti Ngurah. [ 12 ]"Nah, depang suba tiang ngajeng padidi, kari nyidayang. Bayune suba seger mara makejang teka mai. Buin jebos tiang lakar mulih," kenten Gusti Ngurah Darsana.

"Beh, Tu Ngurah ajum. Ten dados kimud. Baang anake denda Milah ngayahin di kabenengan buka mangkin." Made Sinar ngewerin Lale Dumilah ane sayan kabelet.

"Sajaan, sira buin elekin. Ada Wak, ada Made Sinar ane biasa ngayahin jumah," kenten Lale Dumilah saha nyemak sendoke ngesopin Gusti Ngurah. Yapin matadah kimud, Gusti Ngurah masih payu ngajengang kasopin teken Lale Dumilah. Wayan Galang lan Luh Purnama teka ngaba bungkusan saha makenyem nepukin Gusti Ngurah sopina teken gagelanne.

"Naah, nika mara ja cocok, apang enggalan seger," kenten Wayan Galang lantas mukak bungkusane di arepanne Lale Dumilah,

"Niki baju lan celana ukuranne Yan Galang. Niki pakaian dalem, niki kamben sarung. Dumadak Tu Ngurah cocok. Yen ten cocok, banggayang Yan Galang pidan nunas," kenten Luh Purnama saha ngeberang panganggone.

"Beh, mula duweg pada milihin warna lan ukuran panganggo. Yen celananne mirib lantangan buin abedik. Nanging dadi lepitang." Sasampune Gusti Ngurah suud ngajeng bubuh lantas ngajengang pil. Kabenengan dugase nika teka dokter lan perawate lakar mreksa. Luh Purnama, Made Sinar, lan Wayan Galang makiles pesu. Pan Kobar lan Lale Dumilah kari tetep nongosin Gusti Ngurah mapreksa.

"Nggih, sampun becik. Sampun seger maka jati mula. Napi niki sametonan duene rauh?" Kenten doktere matakon teken Pan Kobar lan Lale Dumilah.

"Inggih Pak Dokter, tiang mula sane ngiring ragan idane deriki [ 13 ]ring Jeruk Manis, Cakranegara. Mangkin sapunapi pak Dokter, dados raganne iring tiang budal," kenten Pan Kobar matakon briukina teken Lale Dumilah.

"Oh, nggih dados, dados. Nanging pang becik istirahat dumun di jero, apang saja-sajaan pulih. Niki surat keterangan istirahat 3 rahina yen perlu anggen ring kantor."

"Nggih, matur suksma pak dokter," kenten Gusti Ngurah saha masalaman ngajak dokter lan perawate. Sasampune dokter lan perawate budal, Gusti Ngurah enggal masalinan ngangge baju lan celana ane mara belianga. Baju, kamben, lan saput rumah sakite tampiha teken Lale Dumilah pejanga di dipane. Barang-barangne lenan amung panganggo belus ane anggena dugase kelem teken dompet misi kartu penduduk, SIM, pipis, lan karcis kapal sampun tampedanga, wadahina tas plastik teken Lale Dumilah.

"Nggih mangkin antosang malu deriki, tiang lakar ka kantor malu meragatang administrasine ajak Luh Purnama," kenten Lale Dumilah nandan Luh Purnama.

"Ooh, nden, tiang milu apang maan mapamit sapisanan. Depin Yan Galang ajak Dek Sinar ngaba barange ka montore," kenten Gusti Ngurah saha majalan matututan ka kantor tata usahane. Di kantor Gusti Ngurah ngedengan surat keterangan doktere maka cihna sampun kadadiang mulih.

"Bu, tiang mangkin mapamit. Matur suksma sampun ngarepotin deriki. Akuda dadosne tiang naur Bu?" Kenten Gusti Ngurah matakon sada alon.

"Ooh, nggih, selamet Pak Ngurah. Melinggih dumun, tiang kari ngaryanang surat tanda sampun polih ngamar deriki, saha niki wenten surat sane patut mateken anggen laporan ring perusahaan kapale. Sami [ 14 ]biaya rumah sakite katanggung antuk perusahaan kapale,"kenten pegawe tata usahane nerangang. Sasampune makejang pragat Gusti Ngurah, Lale Dumilah, lan Luh Purnama lantas mapamit ngojog montorne. Makejang lega, egar manahne sawireh Gusti Ngurah selamet uli panca baya. Ajahan montore magerung pesu uli Rumah Sakit, alon-alon nganginang di margane ane sedeng ramena montore kangin kauh. Teked jumah sampun peteng. Dapetanga Wayan Rempuh negak di ampike kipak-kipek tuara tau kija pada panak somahne malali sawireh tuara ada pisaganne ane nawang. Mara nepukin Pan Kobar teka lantas ia bengong, sawireh tekane katututin baan Made Sinar, Luh Purnama, Lale Dumilah, lan Gusti Ngurah Darsana atehanga baan Wayan Galang ane nyelepang montor ka garase.

"Mimiiih, Tu Ngurah ja saget rauh. Kocap aminggu, ngujang mara limang rahina saget rauh? Napi sampun kangen sareng gelane enggih?" Wayan Rempuh nguyonin saha nyledetin Lale Dumilah.

"Beeh Memek, napi kangen. Raganne kabancaran kaleleb di pasih. Niki mara ajak makejang mapagin di Rumah Sakit Umum Mataram. Syukur enggal katulungan. Kapale kandas di pasisin Menintinge dugas ujan angine itunian. Yen kari di tengah arungan kenken kaden panadianne, ....oooh?" kenten Lale Dumilah meluk saha ngurut-urut Gusti Ngurah saking rasa asih. Gusti Ngurah cemas-cemus kenyem tan pasaut.

"Mimiiih, Ratu Agung. Selamet, selamet, selamet ratu Hyang Parama Kawi, matur suksma. Kaden titiang ja sapunapi niki," sendu Wayan Rempuh saha ngelut Gusti Ngurah Darsana sambilanga ngeling saking sedih macampur bagia kenehne.

"Nah memenne, eda malu uyut buka keto. Aturin malu Tu Ngurah [ 15 ]apang malinggih, mategtegan. Nyanan jalan padingehang kenken sajanne lelakon sengkalane. Jani melahan Luh Ade ngae kopi malu." Pan Kobar nunden kurenanne apang tusing uyut. Wayan Rempuh nandan Gusti Ngurah apang malinggih di bale dangin. Made Sinar lan Luh Purnama ngenggalang ka paon nyeduh kopi patpat lan teh tatelu. Sedeng melaha Made Sinar ituni sampun ngoreng dengdeng kaok lan nguskus sukun anggon sedak kopine. Ajahan kopine sampun kasodaang. Wayan Rempuh gipih ngenterang cangkir lan gorengane. Makejang mangkin sampun nyiup kopinne suang-suang.

"Nggih dong ajengang, sampunang pabaliha gorengane. Tiang bingung uli tuni jumah padidian kilang-kileng sing nawang unduk kija pada malali."

"Saja, beli masih kamemegan ajak panake dini dugas perawate teka uli Rumah Sakit ngabarang yen ada pasien kurban kapal Pulau Bungin ane kandas di Meninting mapesengan Gusti Ngurah Darsana uli Jeruk Manis. Tambis beli sing percaya yen sing ia ngedengang Kartu Pendudukne Tu Ngurah. Sedeng melaha Luh Purnama lan Lale Dumilah teka lantas bareng-bareng ka RSU Mataram," kenten Pan Kobar nerangang.

"Nah, mangkin rarisang Tu Ngurah nyaritayang. Nanging cutetang mangda uningin sapunapi sujatinne." Wayan Rempuh makeneh enggal nawang kadadianne.

"Nggih Mek, buka raos tiange dugase lakar mulih, sujatinne tiang cuti aminggu. Nanging itelun dugas tiange malali ka Kantor Daerah BRI Denpasar sambilang nelokin Gek Sri, tiang maan surat keputusan pindah ka Kantor Cabang Atambua di Pulo Timor majumu uli tanggal satu buin limolas lemeng mangkin. Nika awananne tiang ngamaluin meriki apang maan matetamped nyerahang gagaen tiange deriki. Sajawaning nika [ 16 ]apang maan masih makeloan marerasan ajak Memek, Wak, Kadek, Luh Purnama, Yan Galang, lan niki ane ngawe keneh tiange ten neh neh, denda Milah." Gusti Ngurah nolih gelanne di sisinne ane nguntul ngepes yeh mate lantas geluta. Gusti Ngurah buin ngalanturang.

"Di Padangbai kabenengan kapale ane malayar tuah kari kapal Pulau Bungin dogen. Tumben panumpange liu uli Bali ka Sasak. Uli tengah arungane ombake sampun gede. Yeh pasihe mapulek-pulekan. Lancut lan angine di pasihe banter pesan uli kelod ngaduluang kadulurin baan ujan angin. Jukung pelasane makejang ngampih buung menek. Makejang ngenggalang tuun kapasisi. Mara nyidayang megat arungan kapale mecatang malayar ngungsi pelabuhan Ampenane ane kebek yehne teked ka jembatane. Nanging lacur, mara kapale lakar malabuh saget teka ombak lan angine baret makius. Kapale nabrak jembatan lantas anyud ngaduluang nganti kampih di pasisin Menintinge. Panumpange buyar pati kaplug madukan. Buin teka ombake gede muncrat ngentungang isin kapale kapasisi. Aget ane muncalan nganti ka biase enggal tulungina teken anake, nanging ane enu di pasihe buin paida teken ombake ke tengah. Tiang sujatinne suba kampih pas mantepan di jukunge di pasisi nganti maboncol buka kene. Bendegane di sisi buin nuunang jukungne lakar nulungin ane enu di tengah. Tiang masih milu matulung bolak balik ngaba panumpang ka sisi. Nah, dugase ane kaping telu jukunge mula sarat. Buin teka ombak gede ningkebang jukunge nganti kaleleb. Tiang tusing inget apa-apa buin. Mara ngedat tau-tau suba di RSU Mataram nganti Wak ajak makejang teka. Miribang perawate maan Kartu Penduduk tiange di dompet tiange. Amun niki dogen ane kari. Barange lenan makejang hilang anyudang yeh pasihe ane ngamuk. Kapale kenken kaden, napi kari kandas di pasisi. Miribang tongos pelabuhan Ampenane mula tusing cocok, apa buin yen nujuning [ 17 ]yeh pasih lan angine baret buka jani. Patuh buka pelabuhan Bulelenge di Bali, masih mepes ngalapang sawireh ten ada ane nawengin," kenten Gusti Ngurah nyaritayang pangalamanne das dadi caru di arungan pasihe.

"Inggih Tu Ngurah, nika awananne Pamerintahe sampun sayaga ngawangun pelabuhan ring Lembar anggen ngentosin pelabuhan Ampenane puniki. Mangkin sampun puput tur sampun wenten kapal sane malabuh ring Lembar. Listrik sampun ngaranjing, mangkin kari mindahang Kantor Syahbandare lan kantor minekadi isin gudange siosan. Dumadak bayane puniki dados imba tur panelas kapale sane malabuh ring Ampenan." Pan Kobar milu nembungin ngadu rerekon.

"Nanging Wak, tambis Tu Ngurah ane dadi caru. Cara Bli Wayan Linggarsana ipidan, ilang tan pawatangan kayang jani," kenten Luh Purnama masaut sada sendu.

"Naah, eda ja nundunin ingetane ane suba lawas. Ida Sang Hyang Widhi enu madalem tiang, apang ada anggon tuturan di kaduriane. Gumantinne apang Pamerintahe nawang kapok, yen pelabuhan Ampenane ento sujatinne liunan bencananne katimbang teken pikolihne," keto Gusti Ngurah nyapsapang Luh Purnama ane masebeng sendu.

"Sujatinne Gusti Allah kari madalem awak tiange apang tusing balu di andungan, utawi dadi isin kamar sakite di Selebung. Tiang pasti tusing kuat cara Luh Purnama." Lale Dumilah nyahutin saha ngisi tanganne Gusti Ngurah sambilanga ngeling cara tuara lakar elebina buin. Wayan Rempuh kangen ningalin sang kinasih kalaran. Bas mara raganne madan rumaket ngempahang tresnanne, mangkin saget lakar mabelasan saking pindah makarya. Legayan rasanne yen sang kalih nganten malu mara lantas lunga. [ 18 ]"Inggih, Tu Ngurah sampun selamet, nanging tan urungan taler durus pindah. Sira iring titiang mangkin magegonjakan, tunasin sasuluh lan tatimbang sareng samian. Manawi durung janten yen amasa jagi kapanggih malih,"kenten aturne Wayan Rempuh.

"Mula kenten Mek. Sotaning dadi pegawe pemerintah patut satata manut teken pimpinan dija ja tugasanga sawireh Indonesiane niki ten ja amung Jawa, Bali, Lombok dogen. Nanging uli Aceh teked ka Irian, uli Manado teked ka Sumba lan pulo Rote. Niki kabenengan pesan tiang maan malali keliling Indonesia saking tugas pemerintahe." Gusti Ngurah tan mari ngusuh-usuhin Lale Dumilah ane sayan nguntul ngepes yeh paningalanne. Nepen pesan buka omonganne ngajak Luh Purnama ituni sanja.

"Inggih, kangge dumun asapunika, nyanan malih lanturang. Mangkin ngiring ngajengang dumun. Niki Luh Purnama lan Made Sinar sampun masoda." Kenten Wayan Rempuh saha nyacarang ajeng-ajengane ane abana uli paon teken pianakne.

"Beh, kaden tiang mara pesan naar bubuh apiring di RSU, rasanne kari wareg. Lautang sampun Wak, Memek, lan ane lenan madaar. Padalem uli tuni makenta saking repot ngarewangin tiang di Rumah Sakit."

"Tu Ngurah, yadin sampun ring rumah sakit, mangkin malih dagingin. Napi to cicipin mangda sareng marame-rame, satmaka anggen selametan," kenten Pan Kobar saha nyemak piring isinina nasi lan darang nasine sapisan.

"Nggih ja ngajeng, nyak abedik ten kenken anggen nyuksmayang Luh Ade lan Luh Purnama sampun tuyuh nyediaang. Yen Tu Ngurah ten, tiang masih ten nyak." Lale Dumilah ngasih asih lantas nyodaang nasi abedik isinina be ane mula kasenengan gelanne. Salanturne [ 19 ]nika makejang lantas mabriuk madaar saking basangne mula seduk. Gusti Ngurah Darsana tuara nyidaang nulak gelanne, lantas alon-alon ngajengang.

Jam kutus makejang pada suud madaar. Gusti Ngurah makisid kakamarne lakar masalinan sambilanga menahin verban pamedbed duurne ane merasa sakit, bas tekek. Panganggenne mula kari liu di lemarine sawireh ane abana ka Bali tuah telung setel teken kamben, handuk, lan jaket dogen. Nanging ane saja perluanga surat pindah, sampun hilang anyud kayang tas, sokasi misi gapgapan ane titipanga teken Gek Sri kanggo timpal-timpalne. Mara suud raganne masalinan, lantas mesuang kamben, handuk ane anyar saget macelep Lale Dumilah lantas ngelut Gusti Ngurah saha ngeling sigsigan. Alon-alon Gusti Ngurah nyangkol Lale Dumilah abana ka pasirepanne lantas pasareanga. Lale Dumilah sampun ten tahan lantas niman, ngecup pipi, lan lambenne Gusti Ngurah. Alon-alon Gusti Ngurah ngusuh-usuhin sirah, ngelut baong, bangkiang, ngecup bibihne saking rasa tresnasih, lan angayu bagia pada selamet sida buin matemu.

"Denda, suud ngeling. Tiang suba selamet. Jalan angayubagia teken ane Maha Kuasa ane suba matemuang iraga buka jani. Tiang tusing lakar ngalahin Denda buin. Yen Denda setuju tiang lakar nunas Denda anggon tiang kurenan taken Mamiq lan Inaq dendane. Yen dadi apang ngalemah pepadikan, nanging yen tusing tiang nyadia ngajak denda mararik manut adat iragane di Sasak miwah di Bali. Tiang suba tusing ngelah galah liu. Di Bali tiang suba marembug ajak Ibu lan adin tiange maka dadua. Makejang manut tiang nganten satondene luas ka Kupang. Suratne Gek Sri sujatinne ada, nanging makejang anyud. Urusan pula paline di Sasak, Ibu lan Ajin tiange di Tanjung ane lakar meragatang ajak Wak Pan Kobar. Jani galahe serahang tiang teken [ 20 ]Denda. Pamutus ada di ragan Denda. Yen nyak mani tiang lakar matur teken Ibu lan Ajin tiange di lanjung sawireh enu ada cuti buin awai. Yen Denda merasa berat, tur enu demen kuliah tiang sing maksa, kenken? Apa buin yen upami Denda merasa berat ninggalin kulewargan Dendane, jani pinehin apang melah, apang tusing mariselsel di kaduriane. i raga ane lakar nyalanin, i raga masih ane patut mutusang. Pangidih tiange abesik, apang patemun i ragane makurenan madasar baan tresnane ane sujati, saking pituduh Sang Hyang Widhi Wasa/ Tuhan ane Maha Kuasa, Maha Tunggal, ane micayang hidup, mati, lan jodohe. Buka raos tiange dugase di Gunung Rinjani yen i raga lakar malayar jalan malayar dadi abesik nuut tukade nganti teked di telenging segarane tan patepi. Sujatinne makejang tukade patuh tatujone ka segara. Nanging yen i raga makurenan patute dadi a perahu, yen sing keto ento madan amung mamitra utawi selingkuh. Patuh buka pajalan istri jalir ane ngulahang ngisinin nafsu birahi. Dumadak apang patemun i ragane tan pegat kayang kawekas mapanak, macucu nganti salawase. Eda Denda walang ati teken tresnan tiange. Nanging yen Denda enu sumanangsaya, apa buin ada tatimbang len, tiang sing kenken. Yen tusing makurenan nah matimpal i raga enu. Tresnane tuah madasar baan lascarya, dumadak denda nemu rahayu, tresnan Dendane lakar aban tiang kayang mati," kenten Gusti Ngurah ngarumrum Lale Dumilah ane kari sedih ngunngun alon ngurut dadanne.

"Ooh Tu Ngurah. Tiang sampun matur ken Tu Ngurah. Keneh tiange sampun nyantep, napi kari sumangsaya? Niki rarisang tues tangkah tiange yen tiang nyidra janji. Utawi kenkenang Tu Ngurah ja awak tiange mangkin, rarisang. I tuni sujatinne tiang mapiguman ngajak Luh Purnama lakar suud kuliah apang ten pegat ming tengah. Di manah tiange sampun manyet yen Tu Ngurah lakar pindah uli deriki. [ 21 ]Tiang tan mitaen lakar digelis sapuniki teka putusane tur Tu Ngurah rauh ngamaluin kena pancabaya. Merasa mati tiang ningeh Tu Ngurah di Rumah Sakit Mataram majalaran saking kelem di pasih. Nanging, syukuuur sayang buah matan tiange selamet, sampunang kalahina tiang malih. Tiang kalintang bagia, nanging dadi kaplegan, kapepenga alah tomplok gentuh madu tan sida baan natakin, napi malih lakar nyiup nyicipin. Tiang satmaka ngalangi di pasih madune Tu Ngurah. Sajawaning waneh, sampunang tiang kampihanga. Tiang tan pantes mangkin maboya, tiang dados ikuh, kangge Tu Ngurah mrabotang awak tiange. Tresnan tiange abesik, wantah niki, sampun serahang tiang ring Tu Ngurah," kenten Lale Dumilah saha ngelut Gusti Ngurah Darsana, tan mari ngecup gagelanne kang kinasih.

"Nah, yen suba keto Denda, tiang masih suba nyantep. Bandingang teken tiang luas padidi ngantiang Denda pragat kuliah buin 4-5 tiban, keneh tiange dadi tusing eneh. Alah apa ke ada ajak ngujegang suunge di katuju mulih uli magae, apang tusing sasai metekin iga-iga. Sawireh galahe mepet gati, melahan mani i raga ka Praya malu nunas tatimbang teken Bli Wiradana satondene matur teken anake lingsir di Sengkol," kenten Gusti Ngurah tan mari iseng nyigit bangkiang gelanne ane langsing, padet maisi.

"Tooooh,...seeeest, aaduuuuuuh geli Tuuu, ah Tu Ngurah nakal. Nyanan tiang pesu panyuh, ngenceh deriki mara ja." Lale Dumilah tan mari milu ngirikin sipah, lan ngecup lambenne Gusti Ngurah nganti ngah-nguh pada namtamin tungtung tresnane mabunga-bunga. Hilang rasa sakit duurne mabencol. Diwangan pada sepi tuara ada bani ngulgul sang kalih mapadu tresna. Made Sinar milu bengong-bengong ngenehang patemun sang kalih. Ada rasa ilik, nanging nyaru matilesang awak yen inget teken pituturne Gusti Ngurah teken dewekne. Wayan [ 22 ]Rempuh lan Pan Kobar saling pandreng pada angayu bagia empu-empuanne sida nemu rahajeng, selamet uli panca baya.

"Mek, Wak, yen Tu Ngurah pindah kenken mirib kuliahne Lale Dumilah. Padalem mara pesan raganne magelanan saget lakar mapalasan," kenten Made Sinar ngarenggeng teken reramanne matadah iri.

"Sukserah jani raganne ajak dadua. Miribne ento ane dadi rembugan sangkala kayang jani tonden pesu uli kamarne. Dumadak apang pada adung, saling ajinin tur nemuang ane madan patut," bapanne masaut, kapatutang teken memenne.

"Yen keto saja pelik. Yen dadi tetehang melahan suba apang dane nganten dogen, katimbang lakar mapalasan saejoh-ejoh gumina" Wayan Rempuh masaut nimbal. Uli diwangan saget macelengus Lale Dumilah lan Gusti Ngurah ka paon. Maka dadua pada sumringah cara tan pabanda lantas milu negak di selaane. Lale Dumilah negak di bangkune masanding ajaka Made Sinar. Gusti Ngurah lantas ngawawanin matari teken Pan Kobar lan Memek Rempuh.

"Wak, buka raos tiange i tuni, tiang mulih meriki lakar morahan mapamit pindah ka Atambua. Galahe sampun mepet pesan. Buina tiang ngajak Lale Dumilah sampun adung lakar nganten malu deriki . Keweh yen tiang mapalasan bas makelo nganti limang tahun.Yadiapin kenkenang tugas tiange ane lakar mepes mapindah-pindah lakar ngewehin pradene Denda Milah maan gagaen, masih milu mapindahpindah dogen. Kanggoang ja tiang dogen ane magae. Yen perlu panyalimur manah anggon sambilan, liu gagaene ane dadi pelajahin jumah," kenten Gusti Ngurah matuturan sada banban.

"Beh, punika kalintang patut Tu Ngurah. Napi malih antosang. Nanging , antuk pamargine sapunapi. Sampun kapineh yen pradene [ 23 ]pangelingsirne Lale Dumilah nenten manut, utawi tan ngicen pamargi rerangkatane?" Pan Kober nolih Lale Dumilah.

"Nggih, buin mani tiang lakar ka Praya malu mapiguman ngajak belinne Lale Dumilah. Raganne sinah tatas nawang kenken adat aneke di Sengkol. Utamanne kenken papineh raganne sawireh kurenanne, utawi ipahne Denda Milah nika mula anak Bali uli Tabanan, dadi bidan di RSU Praya mapesengan Gusti Ayu Sasih." Gusti Ngurah masaut nerangang. Made Sinar ngelut Lale Dumilah saking milu merasa bagia.

"Nggih, becik sampun asapunika. Dumadak mangda belinne punika maduwe manah sane adil merasa pateh indike ambil ka ambil, nyidayang mituturin reramanne," kenten aturne Wayan Rempuh marasa bungah.

"Dumadak apang kenten, Mek, Wak. Manian masih Memek lan Wak ane lakar tuyuh ngiring Ibu lan Ajin tiange mapadik. Nanging yen ten baanga mapepadikan, ... ah?" Gusti Ngurah tuara nerusang pandikanne sampun selaga ......

"Tiang jag mapamit sapisan, ... kanggoang tiang merarik nutug Tu Ngurah. Kenken yen kenten Mek?" kenten Lale Dumilah macempleng.

"Naah, nika mara madan tresna sujati, sawireh karma lan jodohe mula Sang Hyang Widi ane nitahang. Nanging patut utsahayang malu apang becik suluranne." Wayan Rempuh matutang. Lale Dumilah bangun lantas mapamit nandan gelanne.

"Mek, tiang mulih malu. Nyanan bas makelo Yan Galang nyagain Luh Pumama jumah." Lale Dumilah lantas pesu tan mari nyigit lengenne Made Sinar "Slamet bubuk Luh Ade, rajin-rajinang malajah." Gusti Ngurah nututin pesu ka rurunge ngatehang Lale Dumilah. Kayun nyane sampun pada rumaket. Teked jumahne dapetanga Luh Purnama kari [ 24 ]main kartu ngajak Yan Galang. Muanne Yan Galang sampun mores kena pupur, nyiriang mepesan ane kalah. Luh Purnama mara kena pupur cunguh lan pipinne.

"Nah, sedeng melaha Lale Dumilah suba teka, jani ada ajak main apang tusing padidi ane kalah. Ayo Denda, Tu Ngurah?" Wayan Galang ngusap-usapin muanne.

"Nyen lakar main. Jani suba jam dasa. Mani Wayan ajak Luh Purnama sepanan masuk. Tiang masih suba kiap, lakar pules," kenten Gusti Ngurah lan Lale Dumilah.

"Bah, yen kenten ampurayang tiang lakar mayasin belin tiange malu apang ten opaka nyanan teked jumah teken Memek," kenten Luh Purnama lantas nyemak spon saha ngalusang papupuranne Yan Galang nganti alus cara pregina gandrung uli Lenek.

"Naaah, ganteng ... ten Tu Ngurah? Yapin kalah, nah baanga upah bedik, kanggoang ..aah, cuaap..... cup, cup cuuup uaah."Luh Purnama ngecup bibih gelanne di arepanne Gusti Ngurah lan Lale Dumilah. Wayan Galang amung bengong cengar-cengir lega. Lale Dumilah dadi milu garegetan lantas mabin, meluk, lan ngecup gelanne.

"Terus Tu Ngurah ajak Denda Milah ngenken makelo gati di kamar i tunian? Napi keputusan rembugane apang sing pocol. Sing maan biji yen amung ngempahang kangen dogen buka kene?" Wayan Galang matakon nyelag, saha ngelut gagelanne ngewerin.

"Ooh. Palu suba maketokang, Malinge suba ka putus hukumane sa umur hidup. Sing dadi menek banding, apa buin matanggeh." Gusti Ngurah nyantep sebengne sada acreng. Luh Purnama lan Yan Galang bengong saling nengneng tuara ngerti napi-napi.

"Putusan apa ento? Maling napi nganti mahukum sa umur hidup?" [ 25 ]


kenten Luh Purnama tandruh, sawireh tuara ada hubunganne teken patakonne Yan Galang ibusan.

"Badah, ene mara ya tusing nawang unduk. Sing bisa dadi pengacara utawi pukrul. Ene Denda ane dadi pasakitan sawireh suba ngamaling isin jajeroan cange, hati, jantung, paru-paru kayang tresnan cange palinga. Jani pamidandane kaputus dadi kurenan/rabin cang saumur hidup. Sing dadi belas yadiapin suka, duka, lara, pati yen dadi tunas apang mabarengan ane madan salunglung subayan taka," kenten Gusti Ngurah saha nundikin gelanne ane milu bengong mirengang hukumane ane katiba teken dewekne. Mara raganne ngerti teken ujud pandikanne Gusti Ngurah, lantas mabading ngelut, ngecup gelanne mawanti-wanti. Yan Galang Ian Luh Purnama kedek ngakak.

"Nggih, hukuman katerima. Nanging tiang masih patuh ngukum Tu Ngurah dadi rabin tiange salawase, tusing megatang tresnane kayang kawekas, Swarga nunut neraka katut," kenten Lale Dumilah matadah gugup sawireh Gusti Ngurah sahasa meluk raganne nganti keweh mangkihan. Maka patpat mangkin truna-trunine mesikang limanne masalaman maka cihna pasawitrayane apang nerus tumus salawase.

"Yan Galang, jalan mulih malu. Mani tiang lakar ka Praya ajak Lale Dumilah, apang enggalan cang ajak dadua mabui salawase. Daag, sayang, dumadak apang ngipi ngalih bunga nanging maan bulan ulung di pabinan," kenten Gusti Ngurah saha nandan Yan Galang pesu. Bajang-bajange ngundebang kurinne suang-suang. Trunane maka dadua enggal mulih kumahne nyelibsib ngampakin lawang kamarne lantas masare ngakitang lamunanne suang-suang. Petenge sayan sepi, clepuke makuuk kewerin baan i lelawah. [ 26 ]

BUDAL TAN PAPAMIT


Maninne semengan Gusti Ngurah Darsana sampun iyas madabdaban lakar lunga ka Praya. Made Sinar masih makire masuk, nanging tuara engsap nyediaang wedang Ian sarapan kanggon Gusti Ngurah Ian beilnne. Maka telu mangkin pada nyampah di paon.

"Tu Ngurah, durus mangkin ka Praya? Ampurayang ten nyidayang ngiringang. Tiang repot pisan di Kantor," kenten Wayan Galang sambilanga kinyak-kinyuk madaar.

"Payu Yan, mungpung enu cutine. Nyanan yen ada ane nakonang utawi nawang tiang teka Ian maan panca baya, orahang suba seger. Nanging eda orahanga lakar pindah uli dini." Gusti Ngurah nyiup kopinne saha matolihan ka natahe. Lale Dumilah Ian Luh Purnama teka lantas ngojog ka paon. Makejang pada sayaga lakar luas majalan masuk.

"Oh, Denda Milah, mbok Luh, meriki bareng nyampah. Jemakanga nyen piring."

"Oh, suba beres Dek. Mara pesan tiang suud naar nasi goreng. Jam lima suba bangun. Tumben terang samplah langite Denda Milah masih sredah sebengne di paon makrepakan ngae yeh anget Ian nasi goreng. Tiang dadi bos maluan mandus. Demen bayune yen sai-sai kene," kenten Luh Purnama masesimbing.

"Naah, ngoceh suba, tiang mula malajah bangun semengan apang tusing sasai madundun. Takut nyanan siama baan yen aember teken Tu Ngurah," Lale Dumilah masaut sambilanga maekin gelanne milu nyicipin dengdeng manis ajimpitan di piringne.

"Nah, nika mara beneh. Yen sing uli jani palajahin, pidan lakar buin malajah?. Swadarmaning dadi luh yen urusan jumah patut palapanin. Yadiapin ke pada bareng ngalih gae di kantor cara Luh Purnama. [ 27 ]Memek anak papolosan, terus terang nuturin apang pada ngerti teken keramaning luh." Wayan Rempuh milu maketur alon.

"Nah, yen kenten tiang luas malu Mek, apang selidan nyidang matulak." Lale Dumilah lantas pesu uli paon. Gusti Ngurah ka kamarne nyemak topi lan dompet. Made Sinar nyemak tas bukunne lantas marerod pesu ka rurunge kaiwasin baan memenne saking manah bungah angayu bagia "Dumadak pada nemu bagia." Di margane Wayan Galang matemu ngajak Made Artha lantas mabarengan nulak sepedanne ka kantor. Gusti Ngurah lan Lale Dumilah menek cidomo teked di penambangan. Made Sinar mabarengan ngajak timpal-timpalne majalan kasekolah. Sang kalih enggal menek bus ane majalan ka Praya. Napi buin mangkin mula pekenan Praya, liu sodagar lan dagange matendakan meli siap, bebek, taluh, babijan kacang ijo, kedele. Ada a jam makelonne mamontoran sang kalih saget teked di Praya lantas ngojog umah belinne. Dapetanga ipahne Gusti Ayu Sasih mara mataki-taki lakar masuk. Belinne mara mulih uli majaga di RSU Praya. Kaponakanne maka tatelu sampun masuk kasekolah. Lalu Wiradana makenyem ningalin adinne teka ngajak gagelanne Gusti Ngurah Darsana.

"Oooh, Denda Milah ja teka. Kenken tumben semengan mulih, sing kuliah? Dik Ngurah tumben milu, ten ngantor?" kenten Lalu Wiradana saha nyalamin tamiunne.

"Ooh, tiang gumanti malali, mungpung kari cuti. Meled apang nawang umah kakak Wirane deriki. Ipidan dugase ka Kuta ten maan singgah meriki." Gusti Ngurah lantas malinggih di kamar tamu. Lale Dumilah nututin ipahne kapaon nyediaang kopi.

"Mbok Ayu ten masuk mangkin? Sampun tengai kari jumah?"

"Masuk, nguda tusing. Beline mara mulih uli majaga. Sajanne Denda mulih, ada kaperluan pipis? Utawi mula lakar mulih ka Sengkol [ 28 ]nunas bekel teken Mamiq?"

"Mula malali, nyambil ngatehang Gusti Ngurah apang maan pamit teken beli lan mbok, saha Mamiq di Sengkol. Raganne lakar pindah ka Atambua tanggal satune niki."

"Kenken sujatinne Milah, apa sajan magelan apa masawitran ajak dik Ngurah?"

"Nggih tiang mula majanji, nanging bingung mawanan mulih meriki lakar nunas tatimbang teken mbok," kentan Lale Dumilah lantas ngaba kopine ka kamar tamu.

"Dik Ngurah, kone lakar pindah ka Atambua. Pidan lakar luas? Majalan uli deriki napi singgah malu ka Bali?" Gusti Ayu Sasih matakon lantas bareng negak.

"Pindah? Bah dereng ada duang tiban saget pindah. Buina di Atambua joh gati di Timor, paekan ka Australia," kenten Lalu Wiradana matadah bengong nolih adinne.

"Nggih kak Wira, mbok Ayu. Nadak pesan, tiang kabenengan mulih cuti ka Bali bakat iseng malali ka Denpasar, jag maan surat pindah ka tanggun gumine kangin nyumunin tanggal satune niki. Kocap apang pada nawang panes tis gumina derika."

"Nggih ten kenken. Mungpung kari bajang, bayu kari gede. Perlu ngalih pangalaman. Buin pidan yen sampun nganten, ngelah panak mara perlu ngalih tongos ane melahan apang nyidang pindah ka Bali utawi ka Jawa apang elahan masekolah."

"Nggih, nika awanan tiang meriki apang maan mapamit teken kak Wira lan Mbok Ayu deriki. Sajawaning nika tiang masih apang maan mapamit teken Inaq lan Mamiq di Sengkol. Tiang mangkin luas joh tur dereng karuan kija buin lakar pindah salanturne. Nika awananne tiang [ 29 ]semengan meriki, sawireh galahe sampun mepet gati. Terus terang tiang ......, kenten Gusti Ngurah nabahang lakar morahan, satmaka nyelehin kenken tetampen calon ipahne, nanging sampun selaga teken Lale Dumilah..

"Nggih teh Bli, mbok Ayu, nganti raganne kena bencana kelem di pasih. Kapale ane tumpangina kandas di pasisin Menintinge. Syukur makejang panumpange selamet, nanging barang-barangne makajang anyud. Syukur perawate nepukin kartu penduduk di dompatne lantas ia ane nutudang mulih." Salanturne Lale Dumilah nyelag nuturang panca bayane ane katiba teken gelanne. Beli lan ipahne pada bengong madahepan.

"Oooh, selamet, syukur selamet dik Ngurah. Deriki masih ibi uli semengan ujan angin, nganti peteng mara endang. Nanging napi ane mabuat pesan dik Ngurah meriki," kenten pasautne Lalu Wiradana milu sedih.

"Sapuniki Kak Wira minakadi mbok Ayu. Ampurayang pesan yen tiang bas juari morahan yen sujatinne tiang lan Lale Dumilah sampun masubaya lakar nyambung rasa pitresna. Tiang nunas pangampura ban katunayan tiange, ten uning tata krama indik adate deriki, mawinan mangkin tiang nunas pituduh lan piteket ane madan patut saderenge matur teken anak lingsir," kenten Gusti Ngurah matur alon arepe teken beli lan ipahne Lale Dumilah ane matadah kaplegan. Makelo raganne bengong saling sledetin. Lale Dumilah nguntuk malali muncuk bokne samah maimpugan.

"Bah, dik Ngurah. Yen acaluhan tiang ajak kurenan tiange, ten wenten keneh lakar nambakin adin tiange matembung tresna. Sareng sira ja asal manut krama ane madan patut. Nanging adate cara lawas kari keweh nerapang yen pradene pangantenane pada malenan adat [ 30 ]lan agamane. Nika awananne kawentenang adat mararik utawi yen di Bali ngarorod. Patuh cara dugas tiange ngambil Ayu Sasih ipidan. Jani sujatinne adik Milah kenken? Apa saja tresna teken adik Ngurah? Apang tusing nyelsel di kaduriane. Bani pesu uli jumah artinne bani nerima jele wiadin melah pahala sarin pagaene padidi."

"Yen tiang Bli, saja tresna teken raganne. Padalem tiang raganne padidi luas sak joh-joh gumine, dereng karuan abulan, atahun lakar matemu. Buina yen ngantiang tiang tamat nganti 4-5 tiban, rasanne makelo gati. Ten tawang yen kija kaden raganne lakar pindah buin. Nika awananne tiang nunas Bli lan Mbok Ayu sampunang salah tampi yen tiang milih suud kuliah," kenten Lale Dumilah saha ngembeng-ngembeng yeh panonne.

"Nah, yen denda suba keto, beli ngudiang nyen. Nguda buin misi ngeling. Ene madan tangtangan hidup. Apa ane putusang iraga jani, ento ane lakar tepukin iraga buin pidan. Sujatinne garis hidup iragane uli lekad, jodoh, lan mati ada di titah Allah SWT. Beli amung manut yen prade adat lan Agaman iragane ngundukang Milah pesu ngalih ambah padidi. Nanging iraga enu tetep manyama, yadiapin sima kramane mabinaan."

"Keto masih cara embok ipidan. Mula bani ngetohin demen, sawireh tresnane ento mula Sang Hyang Widhi Wasa ane ngundukang," kenten Ayu Sasih nyekenang.

"Yen sampun kenten, mangkin kenken abet tiange matur teken Mamiq, Inaq?"

"Ah, mangkin malu dik Ngurah ngorahang lakar nganten. Melahan pamit lakar luas dogen malu apang ten mamiq bingung. Tiang nyobak matur adeng-adengan. Yen mirib mamiq las maang dong tiang maang wangsit. Yeng ten ada seh lakar baanga saking tulus melahan [ 31 ]sampunang raosanga," kenten Lalu Wiradana nuturin saking aris.

"Beh, dadinne tiang sanget ngarepotin kak Wira lan mbok deriki. Tiang matur suksma banget. Rasa tan sida baan tiang ngawales swecan kakak ring tiang salawase."

"Nah, lamun keto tiang ka Rumah Sakit maiu ngidih ijin lan nyilih montor lakar mulih. Mungpung kari semeng melahan jani suba iraga ka Sengkol." Lalu Wiradana lantas pesu tutuga teken kurenanne magandeng nganggo sepeda ka Rumah Sakit Praya. Lale Dumilah makenyem maniiis gati tan mari ngecup gelanne.

"Oh, tong madaya belin tiange lan mbok Ayu ngelah pangrasa patuh buka i raga. Dumadak nyanan raganne nyidaang ngaluwesang panampenne mamiq lan inaq tiange jumah. Tiang sedih yen nganti mamiq ngelah panampen yen tiang anak durhaka, ninggal Adat lan Agama kadanin murtad lan sing patut maan Swargan. Tur kapegatin, kakutang sing keakon panak. Ah jering-jering bulun kalong tiange. Pantes ke meme bapa ane ngrupaka i raga lar-carya megatang lan mastu pianakne apang sing nemu swarga?" kenten Lale Dumilah lantas ngaba piring lan cangkir kopine kaumbah di paon.

"Pedas patuh, yen sing keto nguda ya raganne bani ngalih kurenan anak Bali ane malenan agamanne. Dumadak mamiq masih keto apang adil, sing nagih nyuang dogen nanging takut kelangan. Kaden tatujon tukade membah makejang masih ka pasih denda Ayu?" Gusti Ngurah ngulgul gelanne apang inget teken dugase ka Gunung Rinjani.

"Nggih, nggih Bli Gung. Tiang sampun ngerti, sampun tawang tiang uli muncuk Gunung Rinjanine. Kari sangsaya? Margi mangkin gelisang majalan, nggih dong." Lale Dumilah ngelut gelanne pesu. Gusti Ngurah amung kenyem bungah kayunne. Belinne saget teka ngarerenang montor di arepan umahne, lantas ngaukin adinne. [ 32 ]"Kenken, suba sayaga? Ayo jani majalan, apang semengan teked di Sengkol. Ayu, ingetang ngaba pesenanne Inaq. Tumben nagih beliang krupuk melinjo."

"Nggih, niki sampun makejang bli. Margi Dik Ngurah, Denda Milah pada. Depin bibik apang ngijeng malu jumah." Ayu Sasih ngorahin pangempunne apang ngundebang korine di arep. Montore maseret pesu tur nganginang ngungsi margane ane ka Sengkol. Di jalan tuara med-med Gusti Ngurah nyingakin carike ane soklat tuh gaing lan tanahne belah-belah. Mula mangkin masan panes. Tukade pada ngetuh. Ujane bales ibi tuara nyidang ngemegin embunge. Kebo lan kambinge ane madang di carike ames ngamah somi lan punyan kedelene tuh. Ane kari gadang donne amung punyan bila, tiing gesing, lan bagike di sisin embung tongos kebone makipu. Ebuke makupuk, sabilang ada montor ngaliwat. Lale Dumilah lan Gusti Ngurah nekep cunguhne saling anggutin.

"Nguda dadi pada bengong, nggih dong tuturang kenken dugase kapale nabrak jembatan," kenten Gusti Ayu Sasih matakon medahang sepi, ngilangang bengonge.

"Oh, tiang kadung kadalon ningalin kebone makipu di raoke bek misi buk."

"Ha ha ha , dija wenten raok misi buk. Misi tain kebo ada ya. Yen tiang malah bingung, napi orahang yen inaq nganti ngopak yen nawang tiang orahang lakar nganten. Inget tiange uli cerik ten taen piwal teken anak tua, apa buin nglawan, sangkala makejang nyayangang." Lale Dumilah ngembeng-ngembeng yeh paningalanne.

"Nah, sangkala eda malu ngorahang apa-apa. Cukup Dik Ngurah ngorabang pamit lakar pindah dogen. Nyanan beliq malu nyelehin kenken papinehne mamiq indike yen saja Denda demen teken dik [ 33 ]Ngurah," kenten belinne nyapsapang adinne kalaran. Teked di Sengkol Lalu Wiradana melokang setir montorne ka kebot lantas macelep ka pekarangane. Ayu Sasih tuun uli montore, nanging Lale Dumilah kari mangsegan sedih.

"He, Denda Milah tuun dong, kaden suba teked jumah di Sengkol?" kenten belinne matuinget adinne. Gusti Ngurah lan Lale Dumilah tuun. Egar pesan inaqne nepukin mantu lan panakne teka. Ayu Sasih ka paon ngaba bungkusane. Lale Dumilah ngelut inaqne ngasih-asih mapi-mapi ngidih pipis.

"Oh,tumben semengan teka Ayu, Wiradana, oh nak Ngurah masih milu. Meriki ja menekan malinggih. Mamiq kari ka tegale ngebah biu ane nasak di punyanne. Denda Milah sing kuliah jani? Inaq rencanane mani lakar ka Cakra sambilang mabelanja."

"Tiang sedeng melaha maan jaga peteng, mangkin libur. Sedeng melah adik teka lantas bareng meriki. Tiang lakar kategale malu nelokin Mamiq," kenten Lalu Wiradana lantas pesu ka rurunge. Inaqne ngajak Gusti Ngurah lan Lale Dumilah makisid negak di teras bale dangine makebat tikeh pandan. Gusti Ayu Sasih ka paon ngaenang teh patpat abana pesu ka terase. Caluh pesan abahne di umah matuanne.

"Ee, Ayu. Kaden di lemarine ada kripik ubi mawadah toples. Jemak ja Milah! Tumben Gusti Ngurah teka tusing ngelah cumi magoreng," kenten Inaqne ngorahin.

"Ah, Inaq ten ada cumi, dengdeng kao masih kanggo." Lale Dumilah nyeledetin Gusti Ngurah lantas ka paon nyemak kripik. Inaq Wira milu kenyem nepukin panakne wawuh ngajak Gusti Ngurah. Ngerti ia teken sasmitan anake ane kasmaran.

"Nah, yen ento tagih cening sujatinne suba pesenang inaq di warunge danginne.. Kabenengan ebene jumah suba telah," kenten [ 34 ]pasaut inaqne.
"Sampunang Inaq, nika Denda Milah bakat gugu. Mara dii Praya sampun nyapu ngajeng cumik atoples," kenten Gusti Ngurah masaut. Lale Dumilah ngikik kedek saha ngaba toplese misi kripik uli paon.

"Ten nak Ngurah. Tiang gumanti sampun mesen lakar aba ka Cakra mani. Niki Denda jegeg mesen ipidan. Dumadak mangkin sampun pragat," kenten Inaq Wira masaut lantas pesu ka warung langgananne paek umahne. Lalu Wiradana di tegale napetang mamiqne sedeng ngebah biu. Buahne sampun liu ane kuning. la masih ngorahang yen kurenanne, adinne Ian Gusti Ngurah Darsana masih milu. Raganne ngorahang apang maan mapamit sawireh lakar pindah ka BRI Atambua.

"Adine teka kenken sing kuliah? Apa ada kaperluan pipis? Rencanane mamiq lakar nelokin ka Cakra buin mani," kenten raos mamiqne saha negak ngijasin biune.

"la ngorahang gumanti ngatehang Gusti Ngurah sawireh galahe lakar luas sampun mepet. Napi mamiq kenal ajak raganne?" kenten Lalu Wiradana nyugjugin.

"Kenal, nguda sing. Raganne ane minpin bajang-bajange malajah dugase pada ujian sangkala bisa lulus melah. Apa manut cening adine mademenan ajak raganne? Mamiq takut tekane jani lakar ngomongang indik totonan? Kaden adine enu kuliah."

"Dereng ja. Nanging yen saja raganne majodoh, napi mamiq kaberatan?"

"Yen alih kaberatane dong saja kaberatan, ngelah panak nganten ajak anak uli joh buina malenan Agama. Elek saja teken pisagane mirib tusing taen mituturin pianak. Kewala cara cening masih maan kurenan
[ 35 ]anak malenan Agama, saking jodoh nyak nuut bakti teken rerama. Nanging ajanian mamiq tonden bisa narima, sawireh enu kuliah."

"Nggih dumadak ia dereng ngelah rencana nganti buka kenten. Nanging melah masih sasiliban mamiq nuturin adik Milah apang seleg malajah tur bisa ngaba raganne." Lalu Wiradana lantas ningting biune nutug mamiqne majalan mulih matututan.

"Oh, Mamiq. Kabenengan mangkin tiang maan nunas biu nasak di punya," kenten Lale Dumilah nyagjagin reramanne. Mamiq Wira ngelut panakne saking asih. Gusti Ngurah masih milu nyalamin. Mara matolihan kejepina taken Lalu Wiradana.

"Nak Gusti kocap lakar pindah. Pidan lunga, napi langsung uli deriki napi budal ka Bali malu? Enggih dong ajeng wedange" kenten Mamiq Wira netesang.

"Nggih Mamiq, tiang budal dumun ka Bali. Nika awanan tiang meriki pang polih mapamit sawireh buin limolas dina mangkin apang sampun di Atambua. Tiang nunas doa restu Mamiq lan Inaq sami. Kenten masih tiang nunas pangampura yen wenten kaiwangan tiang ring kulawarga sami deriki, dumadak sida matemu malih."

"Dumadak apang selamet tur sampunang lali ring gumi Sasake."

"Beh Inaq, padalem Denda Milah mangkin ten ada nimpalin malajah. Ipidan ada Gek Sri, Adik Ngurah ane nuntunin sangkal makejang lulus. Mangkin Dik Ngurah masih pindah. Luh Purnama lan Yan Galang sampun magae. Bisa-bisa denda Milah lakar ten seleg malajah." Gusti Ayu Sasih masawang sebet. Lale Dumilah dadi milu pada sedih.

"Nggih, kari ada Made Sinar lan Luh Purnama kari tetep bareng nongos derika. Buina dadi masih ngalih timpal ane cocok yen ........." Gusti Ngurah nerusang alon.
[ 36 ]"Aaah ....., rasanne tiang emed kuliah ...., ngantiang buin 4-5 tahun mara tamat. Adenan cara Luh Purnama, magae. Apang enggalan nganten. Yadiapin dadi sarjana masih lakar dadi ibu, ngurus paon ajak panak," kenten Lale Dumilah nyeplos gregetan. Belinne gelu ningehang, lantas ngejepin adinne tur ngaukin Gusti Ngurah Darsana.

"Dik Ngurah meriki jebos cingak akin montore miribne swak." Ajaka dadua lantas kamontore. Derika raganne ngorahin apang Gusti Ngurah ten ngorahang indik rencananne lakar nganten. Bale dangin Lale Dumilah tuturina teken mamiq lan inaqne.

"Nguda Denda keto, mamiq enu nyidang meanin cening kuliah. Yen sing keto beline masih tusing lakar ngadepin. Sing keto ning Ayu Sasih?" kenten raos mamiqne.

'Yen saja cening nagih enggal nganten, apa suba ngelah tetagon? Kanggoang ja misane lamun keto. Kaden ia suba lakar tamat kuliahne." inaqne masih nyugjugin.
"Beeh, Inaq jag satata netehang awak tiange apang ngenyakin batur sadulur doang mara tiang luh. Kaden inaq mepes nuturin yen indik lekad, mati Ian jodoh mula tuah takdir Gusti Allah ane kuasa. Buktine Bli Wira ajak Mbok Ayu. Salah-salah yaning inaq bas sanget mapilih ngalihang tiang kurenan, melahan sapihang, tan bina cara Putri Mandalika Nyale," kenten Lale Dumilah masaut. Gusti Ayu Sasih makenyem nyeledetin.

"Ooh Denda, Denda Milah. Dendik nganti marak meno Denda. Ila ila ngomong buka keto. Anake tua netehang apang panakne sida nemu ane melah, ane rahayu. Apang tusing masih ngawe reramane jengah teken nyama brayane," pitutur mamiqne alon.

"Sujatinne nyen demenin Denda, Gusti Ngurah? Ah, seken ene? Oh, nenek kaji sak kuasa. Dadinne Denda lakar ngalahin rerama dunia
[ 37 ]akhirat. Bangken inaq lan mamiqne yen mati mani utawi buin puan tusing lakar tepukin cening." Mamiqne manteg paha sedih macampur duhkita. Gusti Ayu Sasih masih merasa pelih, tuara nyadin yen raosne mara ngawe Lale Dumilah ngambul tur bani ngomong buka kenten.
"Inaq, Mamiq, sampunang ja guguna raosne Adik Milah. la kari bingung timpalne makejang sambeh. Yen pidan ia maan timpal sinah suud sedih," kenten Ayu Sasih nyapsapang matuanne. Gusti Ngurah lan Lalu Wiradana teka ngumbah tanganne momos suud menahin montorne. Lale Dumilah enggal ngusap yeh paningalanne aji saputangan.
"Nah, mungpung suba tengari, melahan malu bareng madaar," kenten inaqne lantas ngamaluin ka paon tutuga teken panak lan mantunne. Mamiqne nampedang biune wadahina kampil. Sampun kenten lantas ka kamar makan negak ngiter meja madaar nganti pada wareg. Lega pesan inaqne ningalin mantu lan panakne pada pakremos. Napi buin Gusti Ngurah tuara merasa eiek mimbuh nasi lan dengdeng kaoke sasenenganne.
"Ah, Inaq demen gati. Gusti Ngurah ten kimud kayun ngajengang deriki."
"Nguda tiang kimud. Keneh tiange patuh cara jumah wak tiange Pan Kobar di Cakra. Yapin tiang nunas nasi asopan, masih patuh cara nunas nasi awaregan. Adanne masih tetep nunas pang sapisanan," kenten pasautne Gusti Ngurah ngawe lega Inaq Wira. Sasampune pada suud madaar Lalu Wiradana ngajakin matulak, lakar mapagin panakne. Mamiq lan inaqne menpenang biu lan dengdeng a sokasi anggon gapgapan.
"Nah kanggoang malu pipis saadanne," kenten raosne Inaq Wira ngenjuhin Lale Dumilah pipis. Makejang mangkin pada masalaman angayubagia apang selamet di jalan. [ 38 ]"Selamet tinggal Inaq, Mamiq. Dumadak apang matemu malih," kenten aturne Gusti Ngurah saha menek ka montore ane magerus majalan ninggal umahne sayan sepi. Di montore Lalu Wiradana ajak kurenanne nuturin adinne apang ten pedih teken reramanne. Yen jakti lakar nganten melahan sampun kalahin merarik, apang ten masih ngarepotin lan nyengahin mamiq. Yapin sujatinne raganne masih sebet, nanging yen sampun ane lakar nyalanin mamengkung lakar kujang? Pada ngelah pamatut, hak azasi manusia cara mangkine. Gusti Ngurah matur suksma, nanging adinne ngeling sigsigan. Teked di Praya Gusti Ngurah lan Lale Dumilah ten buin singgah. Uli penambangan raganne terus ngalih montor ane lakar ka Cakranegara. Belinne terus mapagin panakne.
Alon-alon buse pesu uli penambangan lantas nyelehseh di margane ane bek misi buk macampur tain jaran. Panese beeng ngentak-entak. Paceretcet peluh panumpange pada maseksek. Lale Dumilah nyeleleg di dadanne Gusti Ngurah mapi-mapi kiap, lantas makakeb di pabinanne. Jam dua montore sampun teked di penambangan Cakrane.
"Denda Milah, bangun he. Ne suba teked jumah," kenten Gusti Ngurah mecik cunguh gelanne. Maka dadua lantas tuun nadtad bandanne suang-suang ka Jerukmanis. Dapetanga Pan Kobar, Wayan Rempuh, lan Made Sinar sedeng negak di ampike ngisis.
"Beh, selidan ja sampun rauh Tu Ngurah. Sapunapi pikolihne masewaka. Tulus napi sebetanga antuk reramanne Lale Dumilah," kenten Wayan Rempuh mataken aris.
"Beeh, saja berat Mek. Tiang ten payu morahan teken reramanne. Belinne sampun nyelehin nanging sulit rasanne maang pajalan papadikan. Pajalan adate sukil, apang ten ngawe jengah di pakramane," kenten Gusti Ngurah masebeng sendu.
[ 39 ]"Nggih, nenten sapunapi, mula sukeh ngrereh sane rahayu. Mangkin sukserah Tu Ngurah sareng kalih yen mula jati tresna sampunang surud," atur Pan Kobar nyelag.

"Nggih Wak, mangkin tiang lakar matur malu teken Aji lan Ibun tiange ka Tanjung mungpung kari selid. Dumadak kari ada montor," kenten Gusti Ngurah matari.

"Tiang masih milu Tu Ngurah. Meled tiang matemu ring Ibu. Napi malih lakar ngadungang rencanane niki apang sadu arep sapisanan," Lale Dumilah nagih nutug.

"Ten ngajengang dumun? Niki sampun tengai, montore jam empat wau majalan."

"Ten Mek. Tiang sampun ngajeng di Sengkol, mangkin ngidih kopi dogen." Gusti Ngurah nyemak baju lan kamben di kamarne. Lale Dumilah pesu ka dununganne. Made Sinar ka paon nyodang kopi dadua. Ajahan Lale Dumilah sampun teka ngaba tas.

"Denda, celepang panganggon tiange pada. Kaden tas tiange suba anyudang ombak ibi." Nyerengseng gelanne ka kamar menpen panganggone dadi abesik. Bungah kenehne satmaka sampun mabesikan dadi rabi. Mangkin merasa ia ngelah tanggung jawab. Lantas ia nyemak anduk, sikat gigi, suah dadianga awadah celepanga di tase abana pesu. Di ampike Made Sinar sampun nyodaang kopi dadua majaja apem manis.

"Nggih dong ngawedang malu. Nyanan melahang matur ring Ibune apang ten kamemegan abaang anak luh jegeg buka kene." Wayan Rempuh nyarere Denda Milah ane makenyem tur nyigit tanganne Gusti Ngurah apang enggal majalan ka setasiun bus.

"Nggih Mek, Wak, Dek, tiang luas malu. Orahin Luh Purnama yen [ 40 ]tiang nutug Tu Ngurah ka Tanjung. Dadi dong yen nutug dogen malu sepalan malajah dadi calon mantu?" Lale Dumilah lantas pesu tutuga teken Gusti Ngurah natad tas ka rurunge. Apang enggal maka dadua menek cidomo ka penambangan. Sedeng melaha ada bus ane lakar majalan. Kari ada kursi suung buin abesik didori. Maseret montore pesu uli penambangan enggak-enggok nuut margane ngamenekang cara lalipi panteg. Napi buin teked di Pusuk panumpange saling dungsel, saling nyungnyung. Kenten masih Lale Dumilah anggona pangus abetne ngelut gelanne. Panumpange lenan milu iri. Di kenehne pada ngadenang sang kalih mula panganten anyar mara mulih uli malali. Utawi lakar nelokin matuanne di Tanjung. Jam tengah lima buse teked di Tanjung. Sang kalih lantas ngojog ka jeronne. Dapetanga ibu lan ajinne sedeng ngisis di brugage.

"Om Swastiastu, Ibu, Aji, sedeng becik pada malinggih. Sapunapi sami kenak?"

"Om Swastiastu. Oh, Ngurah ja ajak Denda Milah. Ibu sing madaya cening suba teka. Kaden ngorahang cuti aminggu mulih ka Bali. Kenken kabare pada jumah? Keto masih Denda nyak milu mulih. Lega pesan keneh Ibune cara maan ulungan bulan. Mai ja menekan bareng negak." Gusti Biang lantas ngelut Lale Dumilah saking asih.

"Jalan ja bale daja negak apang elah mareraosan. Sinah I cening bedak di montor buse maseksek. Tunden ngaenang teh malu," kenten ajinne lantas matangi menekan. Gusti Biang nandan Lale Dumilah ka kamarne Gek Sri ngaba tasne apang masalinan. Sasampune masalinan Lale Dumilah mesuang panganggonne Gusti Ngurah abana ka bale daja di pasirepan biasane yen nginep. Aji lan ibunne amung makenyem, kayunne kenak nyingakin okanne lan Lale Dumilah. Len pesan abahne teken ane sampun liwat. Gusti Ngurah macelep lakar masalinan. Mara [ 41 ]inget yen raganne engsap ngaba sikat gigi.

"Beh Denda, tiang engsap ngaba sikat gigi. Dadi dong nyilih sikat Dendane"

"Sikat? Nika sampun baktan tiang kayang anduke. Napi malih kirang?"

"Ooh matur suksma, nguda tiang dadi pikun jani. Syukur ada ane ngingetang," kenten Gusti Ngurah saha nyigit gelanne. Lale Dumilah makaik gining bangkiangne.

"Beh, Tu Ngurah nakal. Elingang napi pabesenne Memek, nyanan katerusan."

"Kaden dadi nundikin dogen bedik, ngesun bedik ... ah bedik bedik dogen," kenmten Gusti Ngurah saha mecik cunguhne Lale Dumilah ane geregetan malaib pesu.

"Kenapa Denda, dadi kedek? Apa ada ane lucu?" Gusti Biang kenyem matakon.

"Nika Tu Ngurah ituni lali menpenang sikat sareng anduk. Mangkin paling sami gubara tase. Tiang ane salahanga. Syukur sampun baktaang tiang meriki," kenten Lale Dumilah saha negak disamping ibunne. Gusti Ngurah masih pesu malinggih paek ajine. Luh Nari teka ngaba kopi petang cangkir saha jaja lempog keladi kari anget-anget. Angine sumilir, makedus bon kopine nyangluh. Kopi asli tan pacampur mara lebeng.

"Nah dong ajeng kopine, sambilang macerita kenken kahanane jumah dadi suba mabalik mai tonden ada aminggu?" Ibunne lantas nyorogang lempoge teken okanne.

"Sapuniki Ibu lan Aji taler. Mawinan titiang gelis meriki, santukan ngawit malih 15 rahina titiang kapindahang saking Mataram dados Kepala Cabang BRI Atambua ring Timor. Manah titiang jaga muputang
[ 42 ]pakaryan titiang deriki dumun, mangda nenteh wenten masalah ka pungkur. Nanging lacur, daweg jaga malabuh ring Ampenan tan maa toyan segarane ngalencok muncrat. Kapale keni angin baret ngantos nabrak jembatan pelabuhane. Muatane pagelantes, titiang kampih nabrak jukung ring Meninting ngantos sirah titiange puniki mabencol. Akeh sane kalebu ring segara tulungina ring bendegane. Titiang taler polih nulungin ngantos 9 diri. Nanging dawege malih mawali katengah tan maa malih uncalanga antuk ombake ka pinggir. Titiang ten eling ring dewek, tau-tau sampun ring RSU Mataram. Sedeng becik dompet titiange medaging kartu penduduk mawinan perawate nyidayang ngabarang ring Wak Pan Kobar ring Jeruk Manis. Wengi titiang wau mantuk saking RSU papagina ring Lale Dumilah sareng sami. Koper lan barang-barange siosan sami anyud. Kapale ngantos mangkin kari kandas ring loloane."

"Ooooh dong keto? Mimiiih panak tiange Ngurah, enu kicen selamet teken Ida Sang Hyang Widi Wasa." Ibunne lantas nangis meluk okanne. Ajinne masih milu sedih.

"Titiang sareng sami bingung jumah. Ten mitaen raganne gelis mawali tur malih keni pancabaya, mawinan gelis natasang ka RSU. Syukur selamet yadiapin ke duurne mabencol. Panumpange lianan taler sami selamet ten wenten sane ngemasin utawi ical. Sami bea rumah sakite katanggung antuk Perusahaan Kapale," kenten Lale Dumilah matur masemu tangis inget teken kahanane ane nibenin gagelanne ibi.

"Inggih antuk kawentenane jumah sami becik, Ibu Ngurah, Gek Sri, Gek Darsini sami seger. Titiang durung ngabarang indike keni baya puniki," kenten atur okanne.

"Terus keneh Ngurahe lakar luas pindah buin pidan? Uli dini terus ka Kupang apa mulih malu ka Bali? Pang melah baan Aji ngomongang [ 43 ]teken Pan Kobar di Cakra."

"Kewanten Ibu, Aji. Manah titiang mangda sapisanan titiang nenten bolak-balik malih meriki, titiang mamanah mangda puput nganten dumun deriki wau budal ke Bali. Jumah lanturang upakarane makala-kalaan, wus punika wau lunga ka Atambua. Punika awanan titiang meriki matur ring Aji minekadi Ibu sane patut mikayunin dewek titiange." Gusti Ngurah Darsana papojolan ature teken aji lan ibunne ane bengong kaplegan.

"Dadinne nyen gumantine tetagon ceninge. Apa Made Sinar, apa Denda Milah? Kenken payu Denda dadi mantun Ibune, Denda?" kenten ibunne nakonin Lale Dumilah.

"Inggih, mangkin Ibu sampun sane ngarerehang titiang kurenan. Sira kayun Ibune, rarisang lemesin mangda nyak ajak titiang lacur, nglelana ngumbara desa, nuduk lampahe sane durung kapanggih." Gusti Ngurah tan mari nyledetin Lale Dumilah.

"Nah keto kone Denda enges? Sawireh Denda ane ajaka mai teken I cening, jani Denda ane pucukang Ibu. Gumanti Ibu ngidih tresnan dendane apang nyak nutug panak Ibune, lascarya nganggon Ibu matua. Nandanin, nundunin, lan nindihin dewek Ibu lan ajine sayan tua dikaduriane. Kenken Denda?" Ibunne ngusuh-usuhin Lale Dumilah.

"Inggih Ibu, titiang jaga nutug Tu Ngurah salampah salakune. Kewanten ampura titiang belog tur wimuda. Sampunang waneh ngicen ajah lan tatuladan." Lale Dumilah lantas makakeb ngeling di pabinanne Gusti Biang Suci ane milu ngawarangin tangis.

"Nah, yen unduk pajalan rerangkatane kenken melahne. Buin pidan rencanan ceninge sawireh galahe suba mepet pesan uli jani." Ajinne matangi ngambil kalender. [ 44 ]"Yen manah titiange ngambil ring Budane mangkin, raris mabiakala ring Saniscarane malih aminggu. Ring Somane budal ka Bali, mangda nyidang makala-kalaan ring Wraspatine malih 12 rahina. Ring Reditene malih 15 rahina titiang sampun dados lunga ka Atambua. Indayang Aji nyingakin napi dewasane dados marginin?"

"Nah indik dewasa sing ada alangan. Gumantine di pawiwahanne jumah ento ane mula saja melah. Nanging jani apa baanga pajalane papadikan, apa lakar merarik? Ene perlu selehin apang tatas. Mula keweh pajalane nyuang anak len agama dini. Liu buktinne yen nyama Baline juanga elah, nanging yen nyama Sasake juang jag keweh. Di kenkene suba makurenan bisa buin nagih mulihne," kenten ajinne matadah sangsaya.

"Sampun Aji. Titiang ituni sampun polih ka Sengkol nyaru pamitan. Saking silib murunang dewek masadok ring belinne indik kawentenan titiange tresna ring adinne. Raganne ngwehin tatimbang becikan sampunang mapadikan, santukan reramanne nenten setuju. Taler mangda nenten ngobetin dewekne, becikan pamargine sasiliban, merarik. Nika awinanne titiang ngaturin aji negesang indik puniki ring Wak Pan Kobar. Benjang ngiring Aji, Ibu sareng ka Jeruk Manis mangda polih marembug sareng ipun."

"Nah, keto kone Denda Milah, kayang Budane buin petang dina mara cening saja-sajaan dadi mantun Ibu. Tulusang legane ngayahin I Ngurah." Gusti Biang Suci ngurut-urut Lale Dumilah ane tan pasaur nanging nyantep manggutan meluk ibunne.

"Nah, lamun keto pragat suba rarembugane. Sujatinne meled Aji dini ngaenang upakara, nanging apang tusing ngewehin timpal ceninge, beneh masih jumah di Cakra. Apa buin ene amung masayut di pangkeban, apang aluhan Ida Padanda muputang. Aji bagia pesan [ 45 ]ngelah panak buka cening bisa ngundukang raga yapin kahanane ruwet, sengka tur galahe kapepet cara jani," kenten ajinne saha ngandikain Luh Nari ngaba yeh anget ka kamar mandi lakar masiram. Sasampune nika mara Lale Dumilah mandus lantas sembahyang. Gusti Ngurah masih tuara lali mabakti angayu bagia ring Sang Hyang Widi Wasa ane nyelametang raganne uli panca baya, ngicen pangkat lan jabatan di BRI, miwah dumadak apang sida tulus matemu marabi ngajak Lale Dumilah. Jam pitu peteng mara pada ngajengang. Gusti Biang Suci mabuaka prajani ngae betutu anggon ngisinin bungah kayunne, sawireh okanne selamet lan lakar nuduk mantu.

"Ning waregang ragane ngajeng. Denda tusing dadi elek-elek dini ngajak Ibu. Kaden suba kenal uli pidan bareng ajak Gek Sri," kenten ibunne saha nyemakang imbuh betutu di piring okanne lan Lale Dumilah. Pakremos pada ngajengang saking bungah kayun lan tresnane mawuwuh-wuwuh.

"Nah, yen suba kene ingetang ngabarang mulih teken ibune di Bali apang tusing kaplegan, nadak abaang anak luh mulih," ajinne nuturin matueling okanne.

"Sampun Aji. Sadurunge titiang sampun polih marembug. Nanging durus lan nentene kari ngantos kapastiane sareng Lale Dumilah. Yen mangkin sampun janten sapuniki, benjang jaga telepon titiang Gek Sri ring Denpasar mangda mantuk mataki-taki sekadi rencanane," kenten Gusti Ngurah saha maekang bene teken Lale Dumilah.

"Sampun Tu Ngurah, rarisang ja imbuhin ragane. Niki jangane ja tiang demen," kenten Lale Dumilah saha nyemakang gelanne nasi lan betutu nganti mujung piringne. Gusti Ngurah amung kenyem nyingakin piringne dadi mujung cara gunung. Alon-alon raganne ngajengang nganti telah bersih. Ibunne angob nyingakin okanne kereng pesan. [ 46 ]Suud ngajeng Luh Nari buin ngaba poh apiring. Lale Dumilah nyemak atebih lantas ia nerusang teken aji lan ibunne ane ngambil pada matebih. Mara lantas aturina galanne.

"Kenken cening nyidang buin ngajeng poh? Ibu tusing ngalarang, nanging yen lebihan nyanan mamarang tusing dadi sirep." Gusti Ngurah amung kenyem nyledetin.

"Bah, yen raganne malih tanjenin, malih apiring pasti telas. Dawage ring Gunung Rinjani raganne sampun nelasang bekela kadung bakat tanjenin. Nanging rauh deriki malih nyidang ngajengang." Lale Dumilah nyaritayang raganne cara Cupak.

"Ooh, keto? Dadinne Ibu ane tusing nawang aba-abaan panak Ibune padidi. Nah yen saja keto dadi suba cening nelahang makejang. Mula acep Ibune mengaang cening. Denda ane suba ngerti teken abah beline apang bisa ngareringa. Eda tuukina dogen yen pinganan suba cukup. Di kapah-kapahe yen katuju mapestaan sing kenken." Ibunne aris nuturin. Sasampune pada suud ngajengang Lale Dumilah milu nampedang ajeng-ajengane celepanga ka lemari makane. Prabote ane momos umbaha teken Luh Nari. Mejane bresihanga. Alep abahne cara jumahne padidi, sawireh ia merasa lakar dadi mantu. Gusti Biang Suci bungah kayunne nyingak calon mantune sragap. Nganti jam dasa pada nutur ngalor ngidul sambilanga makekedekan. Tumben Luh Nari dereng kiap milu nutur, ningehang caritanne Gusti Ngurah ane mula daem, banyol, tur wikan nyatua.

"Kali napi jagi mamargi benjang, mangda becik antuk ngaryanang nasi goreng?"

"Bantes jam kutus. Yen ada be pasih dadi masih panggang anggon be semengan sing perlu ngae nasi goreng," kenten Gusti Biang lantas macelep ka kamarne merem. Sasampune Lale Dumilah macalep ka [ 47 ]kamarne bale dangin, mara Gusti Ngurah alon-alon macelep lantas ngundebang kurine bale daja. Petenge nika sajan sepi amung dikadohan munyin celepuke makuuk kelangan bulan, tuara nyidang nepukin lawatne di telagane Gusti Ngurah lan Lale Dumilah osah ngape ape lemah. Liwat tengah lemeng mara sirep. Jam enem Gusti Ngurah sampun matangi lantas malinggih di brugage saha maolah raga. Luh Nari pesu lakar meli be ane mara kalap, ane candaka teken dagange abana di peken. Sasampune nika mara Lale Dumilah bangun saha masaput anduk maakin Gusti Ngurah.
"Beh liwat jam dua tiang mara dadi pules. Bas kawaregan, saputin rasanne ongkeb. Yen ten masaput takut amah legu," kenten Lale Dumilah paliatne kuyu, layu.
"Yen tiang tusing takut teken legu. Nanging sing dadi pules ngapeape apang enggal lemah petenge. Ento awananne tiang mamaca nganti jam dua mara dadi pules."
"Beh, patuh. Tiang masih kenten ngepah ngelel rasanne ngantiang dina Budane buin telun, satmaka buin atiban makelonne." Sang kalih madesekan. Saling paekin, saling sulsul, bibihne makecupan saking rasa asih. Carukcuke elek ngucikcak masuryak.
Ibu lan ajinne matangi ngampakang jendela, nanging tuara nyingak okanne di brugage. Lale Dumilah enggal bangun mara ningalin ibunne ka paon. Ia masih nyagjag ka paon.
"Ooh cening ja suba bangun. Kenken nyak melah sirepe? Miribang legune liu dini. Apa Denda ningalin Luh Nari kija?" Kenten ibunne matakon.
"Tiang wau bangun. Tu Ngurah sane uning Luh Nari ka pasar numbas ulam." Pasautne Lale Dumilah. Gusti Ngurah ka semer nimba yeh anggon ngebekin kamar mandi lan jedinge di paon. Luh Nari saget
[ 48 ]teka ngaba be awan dadua, cukupan gedenne.
"Tu Biang, niki kanggeang polih ulam kakalih, wau tedun. Becik yen panggang anggen darang semengan. Niki sampun tumbasang limo sareng tomat."

"Beh ene cukupan gedenne. Kanggoang aukud dogen anggon dini. Ane gedenan lakar aba ka Cakra anggon gapgapan. Bas matalang sing ngaba apa."

"Ooh yen kenten depang tiang ane manggang. Mbok Luh ngaenin ane lenan." Lale Dumilah lantas nyemak bene. Ane cerikan lebengina, nanging ane gedenan amung angetina dogen apang ten mabo. Ajahan bene sampun lebeng ebonne jaen gati. Gusti Ngurah ngiring ajinne ka kandang nuduk taluh maan satak bungkul. Ane seket bungkul bungkusa nggon gapgapan. Jam pitu makejang sampun suud masiram. Sodaane masih sampun cumawis, lantas pada malinggih ngajengang sambilang ngawedang.

"Beh ene mara cocok nasi anget matimpal sambel bawang lan
be mapanggang. Empuk, lan atep bebasaanne," kenten ibu lan ajinne ngajum saha marebut nyimpit bene ada uli ikuh lan ada uli tendasne. Gusti Ngurah lan Lale Dumilah amung kenyem.

"Denda, aji demen ngelah mantu bisa masak. Yapin lakar ane lebengin sadarana, lamun bisa masain sinah jaen. Sing perlu malakar be siap, daging, udang ane mula jaen. Yadin jukut, tahu lan tempe masih jaen. Apa buin yen katuju basange seduk."

Sasampune pada suud ngajengang lantas mataki-taki lakar majalan.Gusti Ngurah nadtad taluhe, Lale Dumilah nyuun sokasi misi dengdeng lan be awane buin aukud. Makejang mangkin ka penambangan ngalih montor ane lakar ka Cakra. Pas pesan ada montor ane sampun bek lakar majalan lantas penekina. Sopire ngidupang montorne lantas maseret
[ 49 ]majalan ngaduluang mirig iding di margane ngaregah belak-belok ngaliwatin Gunung Pusuke. Tan caritanan di jalan jam dasa montore saget teked di Cakra. Uli penambangan raganne menek cidomo ka Jeruk Manis apang enggal teked. Makejang dapetanga pada ngumpul jumah.

"Beh, Tu Aji Ngurah ja sareng sami sampun rauh. Ngiring rarisang munggahan malinggih. Titiang sareng sami ngantosang," kenten Pan Kobar nyapa tamiunne.

"Saja Pan Kobar, tiang semengan suba majalan apang enggalan maan marembug dini indik panake lakar pindah magae ka Atambua. Galahe suba nyerepek, mepet pesan. Ento awananne tekane jani amung ngaba awak dogen." Gusti Ngurah Gede lantas malinggih. Gusti Biang Suci nyagjagin Wayan Rempuh di ampike. Lale Dumilah ngaba bandaranne sokasi lan taluhe ka paon baanga Made Sinar. Ngenggalang Made Sinar matakon makisi-kisi.

"Kenken kaputusane. Pidan lakar payu nganten Denda Milah?"
"Yen sing alangan kayang dina Budane buin telun. Nanging Luh Ade eda uyut malu sawireh tiang lakar mararik. Jani Aji lan Ibu mai gumanti lakar ngarembugang indik totonan," kenten Lale Dumilah saha milu nyodaang kopi lan teh abana ka bale daja. Sambilanga ngawedang, Gusti Ngurah, ibu, lan ajinne. Pan Kobar ajak kurenanne iteh marembug indik tata kramane ane lakar kalaksanaang buin telun. Sira ane lakar kautus mapejati, saha banten sesayut alit pabeakalan, lan nuur Pedanda ane lakar muputang. Ibu lan ajinne nyerahang makejang teken Pan Kobar ajak kurenanne. "Nah, Mbok Rempuh, Pan Kobar tiang tusing buin makekulitan. Makejang suba pragatang jumah dini, apang tusing ngewehin timpalne i cening yen jumah di Tanjung."
[ 50 ]"Inggih Tu Ngurah Gede sampunang malih sumanangsaya. Banggayang titiang sareng sameton banjare iriki sane muputang. Kewanten ring rahina Budane mangda Tu Biang sampun wenten deriki jaga ngupa karain mapag ngantene ring pamesune."

"Kenken melahne Wak? Lale Dumilah napi majalan uli umah kosne deriki, napi perlu mulih apang majalan uli umahne di Sengkol?" kenten Gusti Ngurah matakon.

"Yen ambil patute becikan mamargi saking jumahne ring Sengkol. Mangda nenten katandruhan pejatine. Napi to anggen wiwitan mantuk, mangda nenten ngantos katangehan," kenten Pan Kobar negesang saha nunas panampenne Lale Dumilah.

"Ooh, kabenengan tiang lakar nyemak kamben sekordi pagaen Sengkol jumahne Inaq Dangka ane mula kasub lakar anggon gapgapan teken Gek Sri di Denpasar."

"Beneh Ngurah, manut kramaning anak ngarorod patute majalan uli jumahne. Apang tusing orahanga nyabung di jalan-jalan," Ajinne lan Ibunne milu ngeturin.

"Nggih yen wantah kenten, tiang ajak Luh Purnama jagi ngalaksanain bagiane niki. Pokokne beres sareng pajatine. Skenario sampun puput sutradara sane ngatur," kenten Wayan Galang saling kejitin ngajak Luh Purnama lan Lale Dumilah.

"Nah lamun keto Ibu tusing repot buin. Gagaen Luhe serahang Ibu teken Mbok Rempuh, lan gegaen muanine serahang teken Wak Pan Kobar. Jani tiang tusing nginep dini, lakar mulih malu maitungan apa ane dadi ulehang alih jumah. Kayang dina Budane semengan Ibu suba dini." Gusti Biang Suci lantas nyiup wedangne nganti telah. Gusti Ngurah Gede sampun kenak kayunne. Ane lenan masih milu pada girang.
[ 51 ]Sasampune nika Made Sinar lan Wayan Rempuh ngaba sodaane ka bale daja. Nasine enu anget-anget, darangne be awan mabasa magenepan. Ada masanten, mapelalah, lan mapes asem manis. Makejang mangkin madaar marengin tamiunne. Wusan pada ngajengang, aji lan ibunne mantuk ka Tanjung iringa taken Gusti Ngurah teked di buse.

Buka nekepin anduse masih ngenah kedusanne. Kenten masih sanjane nika timpal-timpalne di kantor BRI liu teka nelokin sawireh ningeh orta yen Gusti Ngurah kena panca baya di Ampenan. Ada ngabaang jaja, taluh, gedang, lan susu. Made Artha ane biasanne teka nganggurin Made Sinar, tumben mara nengok sawireh jumahne ada karepotan. Ia sanget pesan mapangenan Made Sinar lan Yan Galang tuara matuturan.

"Tu Ngurah, beh dadi ati ten ngabarang sampun rauh uli Bali tur kasengkalan makapuan. Sebet tiang puk, tumben makatelun ten meriki," kenten raosne Made Artha saha ngelut Gusti Ngurah. Kenten masih timpal-timpalne lenan pada sedih nyalamin.

"Naah, tiang mabuaka ngorahin Yan Galang apang tusing ngorahang tiang teka tur sengkala. Tiang suba selamet. Mani tiang masuk," kenten Gusti Ngurah nanging tuara nyaritayang indik pindahne sawireh suratne ilang anyudang ombak makejang.

"Kaden Tu Ngurah cuti aminggu, nguda dados ngamaluin mawali meriki? Sampun kangen nggih ring," kenten Nengah Sunia ngulgul saha nyledetin Lale Dumilah ane pesu uli paon ngaba kopi ajaka Made Sinar. Made Artha ten makejepan ningalin Made Sinar ane tumben nganggo baju kaos krem ngepas pesan di awakne.

Truna-trunine mangkin pada saling salemper, saling gonjakin saking lega kenehne sawireh timpalne ane paling tresnaina Gusti
[ 52 ]Ngurah Darsana, selamet uli panca baya.

"Nah dong inem malu kopine. Kanggoang sing ada sedakne. Jajane ane aba uli Bali telah anyudang ombak di Ampenan," kenten Gusti Ngurah nanjenin timpalne. Makejang pada nyiup kopinne Uli rurunge saget teka Wayan Galang lan Luh Purnama ngaba toples misi emping malinjo, gorengan lindung, lantas pejanga di arepan timpalne.
"Kanggoang Bli Ngah Sunia sepanan sedakne mara nyemak di kamarne I Luh. Miribang di kamar Lale Dumilahe masih ada nanging makunci," kenten Wayan Galang.
"OoooYan Galang, kaden ada kuncine di laci. Jemak suba dengdenge a toples."

"Araaah, banak perlu mangkin Denda Milah. Niki doang sampun cukup. Yen kari melahan anggon manian," kenten Made Artha. Sampune med macanda lantas pada mulih. Lale Dumilah lan Luh Purnama masih mulih, nanging andeganga apang nyanan petenge pada madaar deriki sawireh kadung liu nyakan, kaden tamiune lakar ngrerep. . Petenge nika maka dadua jakti teka milu madaar derika. Luh Purnama lan Lale Dumilah ngayahin gagelanne suang-suang, ngawe Made Sinar marasa iri ten ada ane nimpalin.

"Beh Mek, inguh keneh tiange nepukin makejang pada ngelah pasangan madaar. Tiang dogen padidi maciplakan, tusing ada nimpalin. Sing jaen rasanne madaar," kenten Made Sinar mapi-mapi cara anak bingung pati garap milihin darang nasine.
"Ngudiang bingung Luh Ade? Jani kaden mula Luh Ade ane enu ngelah tugase ngayahin Tu Ngurah. Tiang sing anak matulung dogen, dadi tamiu." Lale Dumilah ngajak Made Sinar bareng negak di sampingne. Gusti Ngurah alon ngulgul ngimbuhin. [ 53 ]"Saja keto Dek. Yen buin pidan tiang suba luas, Luh Ade sinah ngelah pasangan ane cocok ajak bareng ngayahin rerama ane suba sayan tua. Kaden paek umahne Mek."
"Nggih, yen sampun Tu Ngurah setuju, titiang nenten tulak, ten keto Wak, Mek, sawireh Tu Ngurah juanga teken Denda Milah," kenten pasautne Made Sinar macanda.

"Naah, lamun nyak Luh Ade nganten jani, juang suba Tu Ngurah. Padalem yen Tu Ngurah luas padidiana sing ada ngayahin. Tiang kanggoang lakar nerusang kuliah." Lale Dumilah nyemak limanne Made Sinar lakar salamanga ajak Gusti Ngurah Darsana.

"Oooh, banak Denda, banak. Tiang dereng cukup umur. Yen andeang manggis enu belibar, tonden dadi empes daar. Kulite enu gadang. Len teken manggise ane suba wayah nasak di punya, kulitne saja barakati, nanging isinne putih lan manis rasanne."

"Mimih Kadek, Kadek. Bisa jani mawangsalan, macanda mageguyonan. Nyanan Denda Milah sajaan ilik, cemburu tawang?" Luh Purnama ajak memenne nandruhin.
"Mula bisa bedik. Tawang nyen gurunne? Yen kanti Denda Milah cemburu, aah telaat. Artinne tonden nawang nyen sujatinne Tu Ngurah ento," kenten Made Sinar.

"Beh yen unduk ento suba tawang. Masa Luh Ade cemburuin. Kaden mula Luh Ade ane ngayahin Tu Ngurah uli mara katepuk kayang jani." Lale Dumilah lantas ngisinin piringne Made Sinar nasi saha darang nasine Made Sinar amung makenyem. Makejang mangkin madaar saking liang manahne. Suud madaar Luh-luhe matetamped lan ngumbah prabote sapisanan. Jam dasa Lale Dumilah lan Luh Purnama mara mapamit kadununganne atehanga teken Gusti Ngurah lan Wayan Galang teked di pamesunne. Petenge nika makejang pada engsek sirepne Gusti
[ 54 ]Ngurah lan Lale Dumilah ten bingung buin sawireh rencana pajalanne nganten sampun nyantep. Dina-dina salanturne Gusti Ngurah lan Lale Dumilah cara biasanne masuk kuliah lan ngantor. Makejang pegawene nyalamin raganne ngucapang selamet. Gumantinne Bapak Kepala Cabang daap-deep, wanti-wanti ngucapang syukur sawireh sampun luput uli panca baya. Gusti Ngurah masih ngalaporang yen raganne maan surat kaputusan pindah ka BRI Atambua. Nanging surate hilang anyudang ombak di Ampenan. Kepala Cabang mukak surat-surate ane uli Kantor Pusat ngalihin surat kaputusan pindahe nika.

"Nah, niki surate Dik Ngurah. Saja kapindahane majumu uli tanggal satune ane lakar teka, dadinne buin patbelas dina. Selamet, selamet Dik Ngurah maan kapercayaan mimpin Cabang. Pidan lakar luas?" kenten raosne saha nyalamin Gusti Ngurah Darsana.

"Maksud tiange malih aminggu Pak. Nanging tiang marencana jagi nganten dumun deriki, mangda tiang ten bolak-balik meriki. Nika awinan yen dados tiang nunas cuti tahunan aminggu lan cuti nganten tigang dina," kenten aturne Gusti Ngurah alon.

"Oh, kenten. Melah masih, mungpung cuti. Pidan lakar nganten, tur sira adan calon Dik Ngurahe nika? Nguda ten taen ajak melali meriki, kenalang dong."

"Antuk galahe mepet, tiang jaga nganten ring Budane niki, apang di Saniscarane sampun dadi bebas. Adan calon tiange Lale Dumilah saking Sengkol kari kuliah deriki. Santukan adat lan agamane malenan sulit rasanne tiang mapadik terang-terangan, nika awananne tiang nganten sasiliban utawi merarik cara Sasak. Yen di Bali ngarorod."

"Nggih, dados Dik Ngurah. Tunden ngaenang surat cuti 6 dina, Surat Perintah Jalan lan Surat Keterangan Pemberhentian Pembayaran Gaji deriki. Sejawaning nika Surat Izin Cuti Nganten Dik Ngurah
[ 55 ]ngajuang pedidi teken tiang. Di sampune nganten mara lantas gaenang Surat Keterangan Nikah lan Surat Keterangan Perubahan Susunan Keluarga apang teked derika tusing buin repot. Kenten masih serahang tugas-tugase teken tiang apang elahan tiang maang tugase teken ane ngentinin, sawireh ia mara teked deriki buin dasa lemeng." Kepala nuturin Gusti Ngurah saking aris. Sampune raganne pesu, Kepala Tata Usaha lan Sekretarise kaukina teken Kepala cabange. Raganne tugasanga ngae perpisahan lan mragatang surat-surat kapindahanne Gusti Ngurah. Pesu uli pimpinanne maka dadua nyalamin Gusti Ngurah Darsana. Timpalne lenan milu pati tekon. Mara tawanga raganne lakar pindah makejang teka nyalamin, nanging masih marasa kangen, sadih sawireh kalahina teken calon pimpinan ane saja trampil.

Di dina Budana makejang surat-surate sampun pragat lantas abana teken Gusti Ngurah ka Kepala Cabang sambilanga nunas mapamit lakar nganten.

"Pak, niki rincian tugas lan pakaryan tiange sane serahang tiang lan surat-surat kaperluan pindahe sampun puput. Tiang mapamit sorene mangkin jaga mapagin calon tiange. Nunas rastu Bapak mangda tiang tan manggihin pakobet."
"Nggih Dik Ngurah, dumadak apang selamet, rahayu. Yen marasa ada pakewuh orahang teken tiang. Selamet Dik," kenten Pak Kepala nyalamin raganne. Gusti Ngurah mapamit pesu lantas budal atahanga teken Nangah Sunia.

Di umahne Pan Kobar masih ada karepotan. Ada krama banjar ajaka patpat luire, Pak Kliang, juru tulis, lan juru arahe marembug indik pajalane lakar majati ka Sengkol.

"Nah, kene Gede, Putu pada makejang. Nyanan uli dini jam empat ngojog malu kumahne Luh Purnama di Praya. Yen sampun panak tiange
[ 56 ]teka ngajak Lale Dumilah mara Gede ka Sengkol mapajati saha ngaba surat ane katur ring reramanne di Sengkol.
Nanging apang bisa ngareringa ngantene suba teked jumah." Pan Kobar negesang tan mari masih ngorahang lakar ngajak polisi kenalanne ane silihina mobil lakar nyupirin.

Tengaine ento Wayan Galang lan Luh Purnama tragia ngamaluin mulih uli kantor sawatara jam roras ngorahang ada kaperluan jumahne. Sujatinne ia lakar ngatehang Lale Dumilah mulih ka Sengkol apang maciri majalan nganten uli jumahne. Di jalan Luh Purnama lan Yan Galang busan-busan ngulgul Lale Dumilah apang ten sungsut. Napi buin nyanan lakar ngalahin umahne apang tetep egar, apang ten tawanga teken Inaq lan mamiqne lakar majalan nganten. Mula sukil ngalih ane madan rahayu, nanging niki madan gagodan muktiang tresnane ane sujati. Teked di Praya Luh Purnama mareren, singgah jumahne ajebos. Ia ngorahang lakar ka Kuta ngidih madu sig timpalne. Teken memenne ia mabesen yen ada timpalne uli Cakra teka, apang antianga malu jumah.

Teked di Sengkol Lale Dumilah tuun jumahne Luh Purnama
nerusang pajalanne ka Kuta ajaka Wayan Galang. Inaq Wiradana sedeng melaha mara mulih uli tegale.

"He, Denda Milah ko mulih. Nguda timpale tusing ajak singgah?"
"Buin ajebos Inaq. Ia kari ka Kuta ngalih madu ajak kelambi lambung jumah timpalne. Tiang masih bareng mulih lakar nyemak pesenan kamben sakordi sig Inaq Dangkane, anggon Gek Sri di Denpasar. Lakar titipang teken Gusti Ngurah," kenten Lale Dumilah lantas maklieng pesu kumahne Inaq Dangka. Ajebos ia sampun teka ngaba kain sakordi lantas edenganga teken Inaqne.
"Beh, ene kamben suba lawas pesan Denda. Aji kuda baanga meli. Yen tununan jani sing ada sutra buka kene. Ene dadi orahang suba
[ 57 ]barang antik," kenten raos inaqne.

"Aji roras tali Inaq, patuh buka argan pesenan tiange ane dereng pragat. Dadine niki malu anggona pasilihne. Ah, kanggoang dogen." Lale Dumilah ngelut inaqne. Tawanga panakne teka, Mamiq Wiradana pesu uli kamarne. Ia mara pesan suud madaar.

"Kenken Denda Milah, nyen kajak mulih?

"Ajak Luh Purnama Miq. Ia kari ka Kuta ngalih madu. Tiang masih mulih lakar meli kain kanggon Gek Sri di Denpasar, mungpung ada Gusti Ngurah lakar ke Bali."

"Buin pidan raganne payu majalan?" Kenten mamiqne nyesedang matakon.

"Kayang Minggune Miq, raganne singgah malu di Bali aminggu, mara menek kapal terbang ke Kupang terus ke Atambua." Lale Dumilah sredah sebengne ngorta ajak inaq lan mamiqne indik kuliahne lan torise di Mataram ane sayan rame tekanne.

Saget macelengus misanne teka bareng negak ngorta. Ia ngorahang mara pesan mulih uli Cakra lakar ngidih sangu anggon bekel praktek lapangan di pedesaan. Inaqne ka paon lakar nyemakang kopi, nanging tutuga teken Lale Dumilah. la merasa tuara demen mapaekan ngajak misanne. Kari mamiqne ane ajaka ngorta matadah lenggut makisi-kisi. Sampune kopine cumawis, Inaq Wira nunden Lale Dumilah ane ngabaang.

"Milah, aba malu kopine ka bale dangin. Mamiq mula disne ngopi kali Jani," kenten inaqne saha mesuang Jaja. Lale Dumilah manut ngaba kopine ka bale dangin.

"Silak Bliq Nuna, kopine tabah ten masedak ane jaen cara jumah beline." [ 58 ]"Araah sing perlu jaja asal Denda nyak bareng negak dini. Kali kenken mulih? Yen Milah ngorahang mulih sing barengin Bliq," kenten misanne matadah juari ngulgul.

"Tiang nak mulih ajebos, kadung bareng timpal ane nyemak madu di Kuta. Buin jebos lakar buin malipetan." Lale Dumilah age ka paon, ngopi ngajak inaqne saha ngorta kangin kauh anggon nyalimurang bayunne ane runtag, bingung, lan sedih. Ada ajam makelone Wayan Galang lan Luh Purnama saget teka mapagin, ngarerenang montorne di samping pamesune. Lale Dumilah lan inaqne pesu nyagjagin.

"Selamet sore Inaq, Mamiq. Sapunapi kenak sareng sami?" kenten Yan Galang.

"Ooh, nggih Yan. Tiang pada selamet makejang. Negak ja malu, gaenanga kopi apang sing kiap di jalan." Inaq Wiradana nandan Luh Purnama apang barengan negak.

'Beh, tiang sampun ngopi di timpal tiange di Kuta. Niki sampun nandes jam empat, tiang jaga mapamit apang ten petengan teked jumah gumentos singgah di Praya. Yen Denda Milah kenken, sampun bakat pesenane?" Kenten Luh Purnama makenyem.

"Ane pesenang tiang tonden pragat, nanging baanga sasepelanne ane suba lawas. Kanggoang barang antik," kenten Lale Dumilah saha ngajak timpalne negak di brugage. Lale Dumilah lantas nyemak bungkusane tur mapamit taken mamiq, inaq lan misanne. Kenten masih Luh Purnama, Wayan Galang pada masalaman nunas mapamit. Kecud masih sebengne Lale Dumilah mara nyalamin lan meluk inaqne. Abot rasa batisne lakar menek ka montore, tolah tolih, dando-dando macanegan. Misanne egar nyapatin.

"Milah, kayang malam Minggune Beliq lakar ka Cakra bareng inaq lan mamiq. Kone apang maan nginep. Beli masih meled apang nawang
[ 59 ]tongos Dendane kost."
"Seken ne Bliq? Apang melah baan nyediaang dademenan beline. Silak Inaq, Miq, tiang luas malu apang ten bas peteng." Lale Dumilah ngundebang pintun montore. Padelengdeng masih yeh paningalanne. Wayan Galang ngidupang montore, makejang menekang lima ngawe-awe ma daag-daag. Magerung gasir pajalan montore ngauhang ngaliwatin desa Tanakawu, Panujak, Batujai, lan teked di Praya mara jam empat sanja. Dapetanga montore ane ngaba pajatine mara pesan mareren diarepan umahne Luh Purnama. Lale Dumilah tuara buin tuun uli montore. Luh Purnama lan Wayan Galang tuun morahan teken reramanne yen ane mara teka nika tuah utusan ane lakar mapajati ka Sengkol nyatiang Lale Dumilah ane kaantenang teken Gusti Ngurah Darsana. Sambil ngantiang sanja lakar majalan majati Luh Purnama nunden meme lan bapanne maang kopi lan nganemin tamiune gumentos ia ngajak Lale Dumilah teked di Cakranegara.
"Nggih Bapa sareng sami deriki dumun masandekan ngantos jam lima. Tiang mangkin majalan ka Cakra ngajak Lale Dumilah."Luh Purnama lantas pesu tutuga teken bapanne lan pak kliang nganti ka montore matemu ngajak Lale Dumilah. Wayan Galang ngidupang montorne lantas maseret banter pajalane mulih ka Cakranegara.

Jam lima rombongan pajatine mara majalan ka Sengkol ngojog kepala desane. Bapa Kepala Desa lantas ngajak kepala kampunge ngatehang pejatine kumahne Mamiq Wiradana saha nekedang indik sapangerauhan utusane gumanti pacang nyatiang Lale Dumilah karangkatang antuk Gusti Ngurah Darsana ane malinggih di Cakranegara. Kaplegan bengong mamiq lan inaq Wira mireng tutur Kepala Kampunge nganti tuara nyidayang ngaraos, napi buin nunden utusane negak. Makelo raganne naneng. Utusane masih milu majujuk [ 60 ]di natahe ngantiang panyapan sang madue umah.

"Beh, ampurayang Pak Kepala lan jero tamiu sareng sami. Ngiring malinggih dumun. Tiang sajaan kaplegan, tong madaya yen panak tiange luas merarik nganten. Bas mara pesan jam telu ia kari jumah deriki tur papagina teken timpalne lakar mulih ka Cakra," kenten raosne Mamiq Wira. Kurenanne engsek tuara nyidang pesu munyi. Yeh paningalanne nrebes pesu cara ujan riris. Sasampune pada negak Kepala Kampunge lantas ngaturin utusane midartayang indik sasuduk pejatine nganutin rerangkatane secara adat Sasak ane madan merarik, mina kadi secara adat Bali ane kadanin ngarorod.

"Inggih Mamiq, maka anak lingsir sane nuwenang okane Lale Dumilah. Titiang gumanti dados utusan, ngaturang maka sujatine yen Lale Dumilah okan Mamiq punika sampun ka rangkatang antuk Gusti Ngurah Darsana saking Bali, sane malinggih ring Cakranegara. Titiang nunas geng rena sinampura duaning pamargane nganten sasiliban. Nanging puniki wenten surat saking Lale Dumilah katur ring palungguh Mamiq. Dumadak Mamiq ngiceh pamargi okan Mamiq sareng Gusti Ngurah Darsana." Atur Kliang banjar Jeruk Manise sada aris saha ngenjuhang suratne Lale Dumilah. Makelo Mamiq Wiradana bengong mamaca surat pianakne ane nerangang yen pajalanne nganten mula saking madasar tresna lakar nutug Gusti Ngurah Darsana. la tuara bani morahan utawi majalan ulian papadikan sawireh takut lakar nyengahin Mamiq lan Inaq. Pinunasne apang mamiq lan inaqne ngicen pangampura tur redhoang Milah mapamit.

"Beh, sapunapi nggih, tiang deriki ten nyidayang muputang newek. Kari wenten belinne, panak tiange di Praya. Antosang jebos tiang kari nelepon, dumadak ipun nyidayang mulih meriki. Kenten masih wenten nyaman-nyaman tiange lenan sane patut nuwenang," kenten Mamiq [ 61 ]Wira makire pesu lakar nyilih telepon di kantor polisi.

"Nah, Mamiq Wira yen kari ngantosang Lalu Wiradana lan sametone mangda angkep sami miribang suwe, ngantos wengi. Niki ten mara pejati, indik salantur nyane dados wawanin benjang mangda malih rauh meriki utawi sapunapi ja nyanan," kenten kepala kampunge maang tatimbang. Mamiq Wira makelo naneng, lantas matutang.

"Nggih yen kenten jero tamiu, pejatine teriman tiang. Nanging indik pamuputne tiang kari marembug sareng pianak lan nyaman-nyaman tiange. Tiang masih apang polih nakenin panak tiange indik pajalanne niki. Benjang sore wenten utusan tiang jaga natasang merika," kenten Mamiq Wiradana maang pangandeg teken para utusane.

"Inggih yen asapunika tiang matur suksma tur jaga ngantos pangrauhe benjang. Sapunika taler Kepala Desa sareng Kepala Kampung tiang matur suksma lan nunas pangampura sampun ngarepotin." Raos kliang banjare lantas mapamit budal. Mamiq Wira ngatehang rombongan utusane teked di pamesunne. Maseret gasir montor pejatine ninggal desa Sengkol ane sayan ngunngun. Kepala desa lan kepala kampunge marembug saha nuturin Inaq Wiradana apang ten bas sungsut kelangan bungan natahne.

Kanti peteng pabligbagane sengit, napi buin sasampune misan, mindon, paman, bibik, lan tetua-tetuane lenan teka milu ngebatang tata titih titah adat gumi Jonggate. Liunan ane nagih nrugtug pajalane narinin panakne apang nyak mapragatang cara adat lan agaman raganne di Sasak. Yen tuara nyak kenten melahan kutang sampunang baanga mulih ka Sengkol sawireh ia sampun nganten ka sisi. Raden Nuna, misanne sengit pesan tuara maang meragatang, apang ten nyidang luas sawireh Gusti Ngurah Darsana lakar enggal pindah ka Atambua. Yadiapin kenten Lalu Wiradana, mamiq lan inaqne kari tetep sayang [ 62 ]teken Lale Dumilah. Nika awanan raganne mutusang yen panakne mula tresna tur lakar nutug agamanne Gusti Ngurah, melahan serahang apang pragat sapisan di Cakra, ten perlu buin lanturan upacara di Sengkol sawireh siman adate pada malenan. Buin mani Lalu Wiradana ajak pamanne katehang teken kepala kampunge kautus ka Cakranegara gumanti netes nakonin Lale Dumilah indik pajalanne nganten. Raden Nuna, misanne masih nagih milu ka Cakranegara.

Di Banjar Jeruk manis Cakranegara sapetekanne Lale Dumilah, Luh Purnama lan Wayan Galang uli Sengkol lantas di pamesune kapapag baan segehan, api takep lan tetabuhan muah canang genten. Gusti Biang Suci nandan mantu lan okane ka bale daja mengkeb. Sampune macelep ka kamar lantas kagebag disisi olih ibu, aji lan truna-truna banjare timpalne Yan Galang. Jam kutus utusane ane majati teka uli sengkol ngabarang indik pajatine sampun katerima. Nanging kari mawangked buin mani ada utusan ane lakar netes nakonin Lale Dumilah indik pajalane nganten, napi jakti madasar tresna ane sujati. Gusti Ngurah lan Lale Dumilah masih milu mirengang lapuran utusane. Yadiapin sedih raganne tetep nyantep wireh ada belinne lakar maang reramanne tatimbang jumah.

"Nah, jani cening ajak dadua suba pada mireng kenken panampen kulawargan Dendane nepasin indik pajalan ceninge mararik. Rahayu utawi rungka pajalan ceninge salanturne tuah ada di pamatut rembugan reraman ceninge. Sajawaning ento gumantine masih ada di muncuk lidah Dendane ane lakar nampenin patakon mamiq utawi utusane buin mani ane nrugtug pajalan ceninge. Yen pelih baan cening masaut, tan pariwangde patemun ceninge bisa bubar," kenten ajinne matuinget oka lan mantune sada aris.

"Inggih Ibu, Aji lan Bapa ajak makejang, tiang mula pada tresna [ 63 ]lakar matemu makurenan ngajak Lale Dumilah mawanan tiang bani mamuuk mararik."

"Kenten taler tiang Ibu, Aji lan Bapa sampunang sumangsaya. Tiang ten ja lakar nyengahin Bapa ane sampun tuyuh majati tur ngaba surat tiange. Tiang mula mabela pati lakar ngetohin tresna. Tiang percaya yen Gusti Allah mula nitipang tiang lekad uii ragan inaq tiange, nanging saking takdir Gusti Allah masih matemuang tiang teken Tu Ngurah dadi jodoh tiange. Salawase tiang ten ja lakar engsap lan pegat marerama yapin ke raganne mangkin gedeg teken tiang," kenten pasautne Lale Dumilah nyantep pesan. Makejang ane ada derika dadi milu bungah. Luh Purnama lan Made Sinar enggal ngaturin tamiune ngawedang. klian banjare makenyem saha negehang jempolne angayu bagia "Dumadak Hyang Parama Kawi ngicen kasukertan salawase".

"Nggih yen wantah kenten puput amuniki dumun. Tiang sareng sami mapamit apang ten ngulgul Tu Ngurah sareng Lale Dumilah magadangin suung, ha ha ha ...."

Makejang mangkin ngawedang tan mari ngulgul ngantene. Suud ngopi rombongan pejatine bangun makire budal nanging andeganga teken Wayan Rempuh.

"Beh, Gede pada makejang negak ja malu, dini madaar. Suba kadung masoda."

"Sampunang Mek, benjangan tiang nunas. Tiang lakar mandus malu ka Ancar. Bapa, Pan Kobar, Gusti Aji, Gusti Biang tiang mapamit dumun. Tu Ngurah lan Jro Mekel elingang sampunang lintanganga wengi dewasa pangambilane mangkin," kenten atur kliane lantas pesu masemu guyu. Truna-trunine mabriag kedek. Ngantene masih milu kenyem saling sledetin masemu kabilbil. Wayan Rempuh lantas nunden panakne ngaba sodaane ka bale daja apang makejang pada ngajengang. [ 64 ]Gipih Luh Purnama lan Made Sinar ngaba ajeng-ajengan lan piringe ka bale daja. Makejang mangkin pakremos ngajengang. Gusti Ngurah lan Lale Dumilah sodaanga piring abesik lan wajik tangan.

"Nggih Jro Mekel rarisang mangkin ngajengang, ayahin rabine ambilang encen sane senengin. Ngawit mangkin ten dados ka paon, bale dangin, sajaba ka kamar mandi. Banggayang Made Sinar lan Luh Purnama sane ngayahin," kenten Wayan Rempuh.

Aji lan ibunne kalintang ledang kayunne nyingakin mantune saling sopin ajak okanne. Jam dasa mara pada suud madaar wiadin ngajengang lantas matetamped. Petenge sayan sepi. Gerungan montore di margane masih sayan langah. Luh Purnama atehanga teken Wayan Galang kadununganne Made Sinar masih nginepin Luh Purnama apang ada ajaka ngorta. Pan Kobar ajak kurenanne masare di kamarne Made Sinar. Gusti Ngurah Gede lan rabinne merem di kamar okanne. Pengantene mangkin merem di bale daja ane kanggon kamar penganten. Makejang sampun kaatur rapi. Kasur, galeng, lan sepraine magenti anyar makejang. Meja ane di arepan jendelane sampun mataplak biru marenda, maias ban pot bunga anggrek bulan putih bresih telung carang. Di sampingne ada kotak kosmetik lan miik-miikan. Kenten masih isin lemarine kagenti baan panganggenne Gusti Ngurah lan Lale Dumilah ane perlu-perlu dogen. Ane ngatur tuara len tuah Made Sinar ajaka Luh Purnama.

Sasampune macelep ka kamar lan ngancing kuri, Gusti Ngurah masalin nganggo piama biru nguda. Lale Dumilah kari bengong negak di tanggun dipane. Bayunne runtag ningalin Gusti Ngurah mesuang daster tipis krem mabunga barak nguda uli lemarine.

"Denda, ene anggon masalinan," kenten Gusti Ngurah saha ngenjuhang dastere.

Lale Dumilah nyemakin dastere, nanging bayunne sayan jejeh, [ 65 ]elek magenti di ajengne Gusti Ngurah. Akuda baana nungkasang, nanging limanne ngetor mara lakar ngeregang resluiting bajunne. Gusti Ngurah amung kenyem maekin. Rabinne sayan runtag nanging masih nungkasang nyemak tanganne Gusti Ngurah apang malinggih di sampingne.

"Tu Ngurah, ampurayang tiang kari bingung, jejeh madukan dadi abesik. Tiang awang-awangan inget teken kadadiane ipidan dasdasan prekosana teken misan tiange. Ingete manyama tiang tumben milu mulih magandeng ngajak raganne. Tong madaya dugase singgah jumah timpalne di Selong minuman tiange isinina ubad tidur. Nanging dugas tiange lakar prekosana pules tiange kari sekeda sepera. Kari nyidang makaukan nunas tulung pesu uli kamare. Di margane tiang nyetop montor buin mabading ka Cakra. Nika awananne tiang pindah mondok deriki sareng Gek Sri. Yadiapin kasep, tiang marasa madosa yen ten nyaritayang niki ring Tu Ngurah. Tiang satata takut tur sangsaya teken anak muani ane mapi-mapi sadu sujatinne buas cara buaya. Mangkin kanggena ke Tu Ngurah, napi kari percaya ring dewek tiange kari suci, utawi nganggep tiang sisan cicing borosan, silak. Tiang sukserah ring Tu Ngurah mangkin," kenten LaleDumilah ngeling sigsigan makakeb di pabinanne Gusti Ngurah Darsana. Alon lan saking rasa welas asih Gusti Ngurah mangunang rabinne lantas abina. Yeh panonne usap-usapina.

"Denda sayang, suud ngeling. Sing ada pakewuh, gagaen muah persoalan ane pragat baan eling. Tiang percaya teken Denda. Ento awananne tiang nyerahang awak lan nresnain ragan Dendane buka jani. Eda buin sumanangsaya, buktiang apa ane orahang tiang dugase di jembatan pelabuhane di Ampenan. Keto masih mani puan teked di Bali eda nyen denda ilik,pedih yen pradene ada ngaku utawi ngorahang tiang ngelah gagalan. Tiang mula taen ngalah gagelan, nanging lacur [ 66 ]tusing nuuh sawireh tusing nyak nutug kalacuran tiange. Ento awananne tiang luas ngumbara desa sateked-tekede matindakan. Ane suba liwat depang anggon pengalaman, anggon suluh di jalan. Eda mara kapegatan tresnane walesang dadi dengki. Tresnane ane tulus suci sinah tan sida baan ngengsapin. Ento awananne catetan, temon-temon lan potretan ane taen tresnain tiang enu masimpen rapi kayang jani. Denda perlu nawang sawireh tusing ada buin rahasia tresnasih ane patut engkebang tiang teken Denda. Cirin anak pinter kabisane ane bakat di sekolahan sinah patut ingetang kayang kawekas. Nanging tresnane ane matemuang iraga nganti makurenan patut belanin kayang mati. Apa buin cara Denda ngajak tiang jani suba dadi aperahu, jalan layarin tuut yeh tukade yadiapin mabias, mabatu-batu, nganti teked ka telenging samudrane tanpatepi, ane dadi uleng tatujon saluiring tukade ane ada di gumine," kenten Gusti Ngurah Darsana saha meluk lan ngecup rabinne mawanti-wanti. Lale Dumilah liang kenehne mireng pitutur rabinne buka keto. Ilang jejeh lan rimrim bayunne, lantas ngawalesang ngaras lan meluk rabinne. Srieng-srieng bulun kalongne mara tanganne Gusti Ngurah alon-alon ngeregang resluiting rokne lan maekang dastere. Lale Dumilah makenyem mukak bajunne lan ngentungang dasterne jooooh kateben.

Gusti Ngurah tau ing sasmita lantas ngamatiang lampu kamare tur ngidupang lampu neone di mejane. Endihanne ening gading. Saking asih tan mari ngredana Hyang Smara Ratih. Gusti Ngurah ngalem, ngurut-urut rabinne kang kinasih nganti tan sida naanang gulungan ombake nyujuh pasisi. Petenge nika karasa tan patanggu. Yen pangkuda kaden sang kalih ngipi bulane ulung di pabinan, tau-tau kedis carukcuke nguci di jendelane. Gusti Ngurah ngendusin malunan. Cingakina rabinne nyepepeh aris pesan sirepne. Alon raganne ngeladang tanganne ane [ 67 ]teteha teken rabinne lantas matangi nyaluk piyamanne. Buin raganne malinggih di sisin dipane tan waneh nyalingling kajegegan rabinne rikala sirep tan pabusana. Bibihne sada enggang ngemu kenyem manis. Garegetan Gusti Ngurah lantas mecik cunguhne ana rungih ngasuna tunggal. Lale Dumilah ngendusin, lantas muadan ngembangang limanne, makenyem nolih raganne tan katawengan benang nyang akatih. Nanging jani ia tusing gelu, apa buin kimud tontona teken rabinne.

"Tu Ngurah, matur suksma sayang. Tan sida antuk nuturang bagia manah tiange namtamin sarin tresnane sane katiba ring dewek tiange. Rasa tan pabayu, tiang pules, ngipi, napi ngendusin. Lalah, manis, sepet rasanne madukan," kenten Lale Dumilah.

"Patuh sayang, beli ane matur suksma. Ampurayang yen ada kuangan sawireh makejang suba serahang beli teken Denda. Beli sing ngelah apa sajaba tresna ening lan tanggungan kulawarga tiwas di Bali. Dumadak Denda tusing nyelsel di kaduriane." Gusti Ngurah lantas meluk rabinne. Toyan panonne membah mili paketeltel melusang dadan rabinne tusing sida baana ngampet. Lale Dumilah dadi milu ngeling lantas negak meluk rabinne kasih-asih. Lambe, pipi, lan toyan panon rabinne kecupa mesraaa pisan.

"Tu Ngurah, tunas daster tiange jagi anggen. Bajun tiange jagi rendem, bek misi getih. Ten merasa bakat sirepin. Yen ten kenten miribang sepraine telas murab-uraban," kenten Lale Dumilah lantas nampedang bajune ane kotor. Pangantene mangkin pesu ngojog ka kamar mandi. Wayan Rempuh kenyem pesu uli paon nyagjagin pengantene.

"Napi baktaang toya anget anggen masiram, Tu Ngurah?"

"Ten Mek. Melahan mandus ban yeh nyem, segeran," kenten sang kalih lantas macelep ka kamar mandi, masiram saling sabunin, saling [ 68 ]usuhin nganti bresih.

"Tu Ngurah, kene ko rasanne mandus bareng. Mesraaa, mabukti pesan sayange yen saling usuhin. Lek tiang ipidan nandruhin torise mandus bareng kurenanne."

"Sangkala, sing dadi ngenyek timpal yen tonden tawang kebiasanne, sawireh len desa len adatne, ane madan desa mawa cara. Iraga patut ngajinin siman anake lenan dija ja iraga nongos," kenten pasaur rabinne matueling. Usan masiram, mambuh mabresih, Lale Dumilah ngumbah panganggo lan seprainne lantas sangsanganga di panyemuhanne.

Wayan Rempuh kenyem ningalin pangantene ngumbah seprai lan pakean dalemne, ane nyiriang suba nyalanang swadarmaning alaki rabi. Made Sinar macelig teka nyagjagin.

"Beh, ngantene saget matangi. Tiang magumana bangun semengan apang maan nulungin ngumbah. Biasanne ngantene ten dados magae, napi malih ngumbah."

"Ah Kadek. Masa ngumbah pakean lan seprai dogen sing dadi. Bayun tiange nak kari seger kok. Kaden Luh Ade loyo?" Kenten pasautne Lale Dumilah yadiapin kari marasa kambang tindakanne. Tulang-tulangne merasa keles, bibihne karasa tebel saha paningalanne nagih ngidem nrudu nyawangang kaluihanne nyatu bekel di paturon.

Luh Ade enggal ka paon nyodaang pangantene kopi susu manis. Wayan Rempuh malah sampun nyediang taluh ajak madu anggon nimpalin roti tawar sedak kopine semengan.

"Tumben Ibu nepukin pangantene rajin bangun semengan. Biasanne enu ngorok masaput nganti endag surya," kenten ibu lan ajine ane mara matangi uli bale dangin.

"Aaah Ibu. Setelan jam beker tiange ten dados ubah. Jam lima [ 69 ]sampun makering takut suryakina ring kedis cerukcuke," kenten Gusti Ngurah kenyem nyarere rabinne.

Lale Dumilah kimud kabilbil sawireh lelep nganti madundun mara nyidayang bangun.

"Denda Milah kenken. Nyak melah sirepe?"

"Titiang ten uning Bu, napi pules, napi ngipi, napi kenken?" "Elinge cunguh tiange pecika ring Tu Ngurah, kocap sampun lemah. Tiang amung nutug Tu Ngurah ngantos ka kamar mandi. Bu, Tu Ngurah nakal. Tiang pandusina, ambuhina, sorsora antuk toya dingin ngantos ngilgilang." Lale Dumilah masadu tan mari nyigit tangan rabinne.

"Nah, ento mula ane beneh apang bayun ceninge buin matuptup tunasang teken Batara Wisnu. Yen cara maluan malah masiram di pabinan baan yeh kumkuman."

"Inggih usan ngadeg derika. Ngiring meriki sarengin Ibu lan Ajine ngawedang. Niki adeng lan madune ajengang," kenten Wayan Rempuh saha nyodaang wedange di bale daja. Lale Dumilah ngalendotin tangan rabinne. Batisne saja gepu, ngetor, nanging saru ketab-ketebanga sawireh saja semutan. Ngantene sareng aji lan ibunne mangkin pada ngawedang. Mawanti-wanti ibunne matuinget mantune yen nyanan rikala ngarepin panegtege apang inget teken janjine ngajak Gusti Ngurah. Eda kanti ngawe jengah. Wayan Rempuh lan Gusti Biang Suci dinane nika repot ngae jaja anggon nyapa tamiune ane lakar teka. Banjare ane majati masih sampun korahin apang sayaga nganti jumahne.

Jam dua rombongan panegtege uli Sengkol sampun teka, luire Lalu Wiradana, paman lan misanne Raden Nuna, katehang pak kepala kampung, polisi dadua lan sopir. Pan Kobar lan kliang banjare nyapa tamiune lantas kapesilak malinggih di bale daja. Gusti Ngurah Gede lan rabinne saking aris nyilahang tamiune malinggih. [ 70 ]"Nggih jero tamiu ngiring durusang munggahan melinggih. Ampurayang genahe kosekan tur momos sapuniki," kenten Gusti Ngurah Gede. Tamiune malinggih di tikehe pada masila ngampok marep-arepan. Pan Kobar lan Kliange negak di sampingne Gusti Ngurah Gede. Wayan Rempuh lan panak-panakne masih sayaga lakar ngayah saperlune.

"Inggih Pak Kliang, sakadi ature sane ibi niki tiang ngatehang Lalu Wiradana, sareng paman lan sametonne lianan meriki gumanti pacang netesang ngetut indik pamargin rainne merangkat meriki. Tiang nunas Pak kliang sareng panglingsir deriki mangda ngamedalang Lale Dumilah mangda polih matemu, mabaos sadu arep sareng paman lan beliqne ngawakilin reramanne meriki," kenten kepala kampunge ngawitin.

"Inggih, boya kasep. Mangkin rarisang nyedah utawi ngalanjar dumun. Puniki uningang tiang wantah Ibu sareng ajinne Gusti Ngurah sane wenten ring Tanjung, niki Bapa Wayan Serimben sane madue pondoke puniki." Kliange milu ngenalang. Wayan Rempuh ngawangsitin panakne apang ngaba kopine pesu ka bale daja acukupan. Gipih Luh Purnama lan Made Sinar nyodaang tamiune wedang lan jaja mara lebeng. Gusti Biang Suci ngetok kori ngawangsitin oka lan mantune apang pesu. Alon Gusti Ngurah mukak kori pesu katututin baan Lale Dumilah lantas malinggih paek ibunne tan mari makenyem manggutan ngormatin tamiunne. Lalu Wiradana makenyem ningalin adinne, nanging misan lan pamanne masebeng jengah, masih nungkasang apang ngenah cengah. Anggon ngilangang kabilbilne Raden Nuna lantas ngaroko klepus-klepus.

"Ngiring Mamiq, Lalu sareng sami durusang wedange mangda nenten gelisan dingin. Ampurayang amung toya kewanten katur." Aris Pan Kobar ngembakang sepine. [ 71 ]"Inggih, inggih ... rauh tiange dados ngarepotin," kenten Lalu Wiradana saha nyiup kopine kabarengin baan tamiune lenan. Gusti Biang Suci nyodorang jajane karep tamiune. Sasampune maan macanegan ngawedang tamiune lantas buin ngalanturang.

"Inggih Gusti Aji kalih sameton sareng sami santukan niki sampun siang ngiring ja lanturang babaosane. Inggih rarisang Mamiq pinaka pangelingsir maritetes okane dening sampun angkep sareng sami," kenten pamahbah uli kepala kampunge.

"Nggih rarisang Mamiq, tiang sareng sami mula gumanti nyantos. Napi sane jaga nikayang, takenang indik kaiwangan pianak tiange sareng Lale Dumilah tan papamit purun mamargi sasiliban," kenten Gusti Ngurah Gede nampenin raos tamiune.

"Inggih, nyambung babaose sane ibi, rauh tiange meriki gumanti maritetes, natasang daging surat pianak tiange sane sampun katerima antuk reramanne. Nah Denda, apa saja Denda majalan madasar saking tresna nutug Gusti Ngurah Darsana? Reraman ceninge blangsah mamulisah kalahin cening budal tan papamit. Bas maranne cening matuturan ngasih-asih ngorahang lakar meragatang kuliahe. Apa buin ene belin ceninge kone suba majanji lakar nelokin cening kayang Minggune ngajak inaq ceninge. Tong madaya saja Maman ajak makejang cening lakar ngalahin buka jani. Tegarang pinehin apang melah, apa cening tusing lakar nyelsel di kaduriane tusing nepukin meme bapane mati? Teges raos ceninge ento ane idih Maman ajak beline mai, apang bisa Maman maang kaputusan indik pajalan ceninga Tolih beline, Paman ajak misane mai sawireh mamiq Ian inaq ceninge tusing nyidayang mesuang raos kapining Denda. Ene ada suratne katiba teken cening," kenten raos pamanne pinaka wakil saha nyerahang surate teken Lale Dumilah ane nampi sambilanga magisian di tanganne Gusti Ngurah Darsana. Ane [ 72 ]lenan pada milu sepi ngantiang Lale Dumilah suud mamaca surate.

"Inggih Paman, Pak Kepala Kampung, sameton sami utamanne beli Wira sane mabuat rauh meriki ngetut dewek tiange. Tiang matur sisip, nunas pangampura pang banget sampun ngawenang inaq, mamiq sedih, manawita jengah santukan tiang purun ngalahin umah tan papamit. Tiang sampun masa dewek takut yen matari sinah pacang kalarang. Tiang sampun kadung majanji saking manah tresna teken Gusti Ngurah, buin pidan ja raganne pindah tiang lakar nutug. Nah mangkin galahe sampun mepet nika awananne tiang mulih ibi marencana lakar morahan, nanging takut tiang ten sanggup ngomong. Ampurayang tiang Mamiq, Inaq, Bli Wira, tiang majalan nganten saking tulus tresna. Yen saja raganne tresna teken tiang, baang tiang kabebasan milih kurenan tiange Tiang ten ja lakar engsap utawi pegat marerama minakadi manyama teken Bliq," kenten Lale Dumilah sambilanga ngepes yeh panonne Lalu Wiradana ngembeng-ngembeng yeh paningalanne mireng raos adinne papolosan. Misanne Raden Nuna barak biing muanne nanging masih ten bisa mesuang munyi. Kepala kampunge, paman Ian belinne makisi-kisi saling anggutin. Gusti Ngurah Ian ibunne ngusap-usap Denda Milah.

"Nggih Paman, yen sampun sapuniki rarisang paman ngicen pamatut ane madan puput. Depang sampun ia ngulurin tresnanne padidi," kenten Lalu Wiradana negesang.

"Nah lamun keto keneh ceninge tusing dadi belokang, Paman masih tusing bisa ngraos liu. Patuh buka munyin surat mamiq ceninge ane suba bacan cening. Cutetne cening eda malu mentas mulih sawireh mamiq, inaq, Ian nyamane makejang enu sebet. Inggih Gusti Aji, Gusti Ngurah sareng sami, yen sampun asapunika manah pianak tiange sami sampun tatas. Napi nyen malih baosang. Rarisang puputang sampun [ 73 ]pula-paline sapisanan manut adate iriki. Sampunang malih lanturanga mantuke ka Sengkol," keto pamanne meragatang raosne. Misanne ngempusang asep rokonne matadah brangti.

Pamanne mesuang lekesan lantas nginang. Peesne kecah-kecuhanga di samping undage.

"Nggih Mamiq, Kak Wiradana sareng sami. Yadin menggah tiang gumanti nunas pangampura pang banget. Tiang sampun ane ngawinang Mamiq sareng sami sungkawa. Nanging tan pajamuga manawi sampun jodoh sane matemuang dewek tiange sareng Lale Dumilah. Tiang tetep ngaptiang mangda polih matemu, nunas pangampura sareng anak lingsir. Tulung sampeang salam hormat tiange ring inaq Ian mamiq," kenten Gusti Ngurah Darsana matur alon, banban saha nyerahang surat balesan teken pamanne. Kenten masih aji Ian ibunne, mina kadi Pan Kobar busan-busan nunas pangampura indik okanne ngambil Lale Dumilah malarapan baan mararik.

Jam lima sanja reraosane pragat. Tamiune mangkin nunas mapamit, Lalu Wiradana nyalamin adinne lan Gusti Ngurah Darsana. Gusti Ngurah Gede, rabinne. Pan Kobar, lan Kliane masih masalaman lantas ngatehang teked di rurunge.

Sanjane nika karasa ongkeb, kebus beeng. Langite ucem kabebeng gulem. Lale Dumilah kari bengong, padelengdeng yeh paningalanne sadsadina aji saputangan. Ibu lan ajinne pada ngarumrum nunden mandus malu apang segeran bayune. Gusti Ngurah nandan rabine macelep ka kamar magenti panganggo lakar masiram.

"Kenken Denda, enu sesek rasa tangkahe? Yen perlu mai onyang pesuang elinge apang piangan rasane. Eda simpena sedihe padidi." Gusti Ngurah meluk rabinne. "Ten sapunapi Tu Ngurah, kaden Tu Ngurah nuturin yen tresnane mula madasar baan katulusan, kasucian, [ 74 ]Ian pangorbanan. Gusti Allah mula sayang teken manusane ana tulus suci mayadnya," kenten raosne Lale Dumilah saha meluk rabinne. Sasampune megenti lantas sang kalih ka kamar mandi masiram sawireh timpal-timpalne di kantor mabesen lakar teka nelokin. Wayan Rampuh ngerti yen lakar katekanan tamiu, lantas enggal masoda kanggon pengantene dogen apang ngajengang di kamarne.

"Tu Ngurah mangkin ngajeng dumun sareng kalih. Kocap pegawene di kantor jaga rauh. Sira uning kadung kadalon ngorta nyanan kaluen. Banggayang ibu sarang ajine nyanan sareng titiang ngajengang di paon," kenten Wayan Rampuh ngaturin ngantene ngajengang suud masiram.

"Nggih Mek, nanging rasanne mangkin tiang dereng seduk."

"Saja, ngaku dereng seduk. Nika madan wareg tan paneda, nanging nyanan yen sampun lempor tan pabayu mara ja bingung ten nyidayang mapelawanan."

"Ngelawan sira Mek, kaden tiang tundena ngoyong dogen, ten dadi magae."

"Ha ha ha ngoyong? Kaden sampun majanji lakar mabalapan malaib ngajak Tu Ngurah, ayoo sira maluan teked ento ane kalah, ha ha ha." Luh Purnama ngedekin Lale Dumilah ane makelo bengong tuara ngerti sasuduk raos timpalne nguyonin.

"Oooh ento ane maksudang Luhe, tiang nyerah suba. Angkihan tiange enggalan matelung dasa lima jag ngangsur," kenten pasautne Lale Dumilah ingat teken kahanane ibi sanja ten bisa ngarasanin dewekne uyang mamulisah, entudne rasa keles tan pabayu.

"Nah, jalan suba madaar malu. Nemin Luh Purnama ajak Memek mula demen ngulgul. Nggih Mek, Ibu sareng Aji, tiang dumunan [ 75 ]ngajeng." Gusti Ngurah ngajakin rabinne ka kamar. Di mejane dapetanga ada piring tuah abesik, nanging nasi lan darang nasine sampun magenepan. Ada jukut olah, rawon lan sate kambing, pesan karper, jeroan magoreng lan krupuk udang. Woh-wohan jeruk, apel, salak, biu mawadah piring.

"Beh sing lenan teken Luh Purnama ane ngelah gaene tenenan. Mabuaka maang piring makan abesik apang iraga satata magibung," kenten Gusti Ngurah ngeremon. Lale Dumilah milu kedek, lantas masoda dadi apiring magibung saling sopin. Pamuputne Luh Purnama ngintip uli sisi mapi-mapi ngaba lap makan. Mara sedeng iteha ngantene saling sopin magibung Luh Purnama jag macelep tan pawangsit.

"Beh, niki lap makane kecag. Ampurayang nggih ngaduk-aduk anak magibung. Naaah kenten mara kanggo. Denda Milah perlu majengin Tu Ngurah kapah-kapah. Masa raganne dogen nagih sopin." Keto Luh Purnama lantas makiles lakar pesu.

"Nah, endahang suba timpale. Kaling jani suba nganten, tiang tusing takut intip Luh Purnama. Sakewala keto, buin pidan terima karma palane.Lakar ada ane masilihin."

"Araah, nyen nawang. Mancan tiang nganten miribang ragane sampun teked di Irian, ngonyang tanggu kangine," kenten Luh Purnama kedek ingkel-ingkel lantas pesu.

Petenge nika timpal-timpalne arombongan ane milu ka Rinjani makejang teka. Magenepan kadone. Made Artha ane paling paeka umahne simalu teka ngabaang ayam taliwang. Ane lenan ngaba jaja roti kering, bolu, kue basah, muah inum-inuman anggon mapestaan.

Made Sinar, Luh Purnama, lan Wayan Galang amung mesuang piring, gelas anggon wadah jaja lan minumane. Makejang mangkin pada liang kenehne mapestaan anggon ngaramenin pangantene. Gusti Ngurah ten [ 76 ]kayun liu nginem apang ten nganti punyah. Jam solas peteng mara truna-trunane budal. Pangantene masih sampun lesu, lantas enggal macelep ka kamarne. Nanging teked di kamar raganne masih dereng nyidaang sirep. Kari masih ngalanturang nutur kangin kauh, tundak-tundik ,saling sigit, arah-aruh magulungan buka ombake tan maren-maren ngusapin bibih pasihe mamutih madidih-didih. Petenge sayan sepi. Sreongan katake ngongkek satmaka angkihan gumi.

Kasuen-suen sang kalih nyeriep engsek lelep sirepne. Ngedas lemah angine ngasirsir ngampehang bon bungan arum dalune miik ngalup. Gusti Ngurah makesyab matangi sawireh Lale Dumilah ngadebas bangun kapupungan saha ngeling sigsigan. Alon-alon ia nuturang ipianne. Panganggonne borbora teken paman ajaka misanne Raden Nuna.

"Tu Ngurah, napi artin ipian tianga niki. Tiang takut miribang mamiq sajaan mabudi morbor lan ngusir tiang uli jumah. Masa beli Wiradana tusing nyidang ngolas-olasang nunasang pangampura,"kenten Lale Dumilah nutur, rasa kambang paliatne.

"Nah, eda ento selselanga. Ipian nuut bayu, kadung bakat kenehang raos pamane ibi. Miribang teked jumah saja ibukanga teken mamiq ajak inaq. Nyen nawang raganne teka satonden iraga majalan mulih ka Bali." Rabinne alon-alon nupdupang, ngusuh-usuhin Lale Dumilah kasih-asih nganti buin lelep sirepne.

Maninne tumben jam pitu mara pada matangi. Gusti Ngurah nundun rabine. Sang kalih lantas pesu tuun ka natahe. Nanging tan pararapan Lale Dumilah saget labuh manyelempoh di natahe. Batisne karasa lemet tan pabayu. Gusti Ngurah ngenggalang nyangkol rabine, nanging lemet tan nyidaang negak, ngaraos napi buin majujuk. Paningalanne nelik cara ada ane takutina. Pan Kobar enggal nyagjagin


73 [ 77 ]saha bareng nyurung ka pasirepane di bale daja. Saisin umahe mangkin pada gerun nyagjagin. Gusti Ngurah Darsana natabin malihin kedutan bayu lan angkihanne makejang melah, banban. Nanging paliatne joh sawat cara ada ane naut. Mirib kasambet cara Luh Purnama dugase di Ampenan ipidan. Enggal raganne ngambil dupa tatelu saha enjitanga, lantas masila ngacep Sang Hyang Parama Wisesa dumadak Ida ngicen panugrahan apang rabine selamet eling maka jati mula. Salanturne dupane kanggen ngasepin uli rambut kateben nganti ka jerijin batisne Paningalanne mabileh nrudu sendu lantas maduuhan.

"Ooh, kenapa tiang niki Tu Ngurah? Nguda kene lemet gati bayun tiange. Tiang ningeh ada anak ngaukin adan tiange uli rurunge diwangan. Batis tiange nyeh alah bitbit makita malaib, nanging ten nyidayang," kenten Lale Dumilah mara nyidaang mamunyi. Ajine, Ibune, Pan Kobar, lan Wayan Rempuh tumben bingung nepukin sakite buka kene. Napi malih Gusti Ngurah Darsana dereng uning rarincikan sorohan penyekit cara di Sasak. Nika awananne dane lantas nunden Pan Kobar matur teken Dandak Ketut Patrem di Karang Siluman. Tuara ngomong napi buin Pan Kobar age nyemak montor maseret nuur Dandak Ketut Patrem. Ajahan ida sampun rauh iringa teken Pan Kobar terus nyingak Lale Dumilah. Makelo ida ngaksi, natabin sirah, tangkah nganti ka batisne ane tuara nyidang maklisikan. Lale Dumilah nyaritayang napi ane karasayang uli pangawit nganti mageblug di tengah natahe engsap teken raganne.

"Beh, niki penyakit pagaen Sasak, nganggo alat ane acepa uli joh. Nanging bisa masih pasangina jumah deriki. Yen di Bali kadanin kena hantu sawireh kaater nganggon adnyana sandi. Nah tiang amung maang panawar dogen malu anggon nambakin apang penyakite ten nyusup ka ragane ane lenan. Tiang ngalih sarana malu. Dumadak kantenan

74 [ 78 ]tiange ngelah simpenan ubad. Apang enggalan dadi masih alihang dukun lenan," kenten pandikanne Dandak Ketut. Ida mula uning pesan yen penyakit buka kakene tuara dadi ajak maolok-olokan. Yen tunayan siket ane ngubadin bisa ngemasin mati. Sasampune ngawedang Ida mantuk kairing baan Pan Kobar. Ida nganikayang lakar ngutsahayang ubade digelis apang ten enggalan telat katulungan.

Rikala pada bingung ngitungang dija ngalih balian ane pascat nawang indik penyakite, saget teka Loq Sudangsa lan Pak Badrun katehang baan Nengah Sunia lan Wayan Galang. Makejang pada makesyab nepukin Lale Dumilah sungkan, sawireh dugase Wayan Galang lakar majalan raganne dereng matangi. Sujatinne makadadua mula majanji lakar nyinggahin Gusti Ngurah lan Made Sinar. Nika awananne ka Kantor cabang gumanti nyinggahin Gusti Ngurah. Lega pesan kenehne mara nawang Gusti Ngurah sampun nganten ngajak Lale Dumilah lan mangkin di Jeruk Manis. Raganne nagih atehang apang enggal matemu teken pangantene. Gusti Ngurah pesu nyagjagin.

"Pak Badrun, Loq Sudangsa silak negak deriki. Jam kuda majalan uli Sembalun, semengan sampun deriki? Wak, Mek Rempuh, niki Loq Sudangsa pamanne Made Sinar ane tuturang tiang tepuk di Plawangan ipidan," kenten Gusti Ngurah nyapa tamiune. Pan Kobar lan kurenanne masih enggal nyalamin Loq Sudangsa lantas saling gelut.

"Ampurayang Made Sinar nggih Loq. Tiang angayu bagia, ngucap syukur yen I Luh mangkin kari ngelah rerama ane nyak ngakuin kulawarga, apang ten pegat silsilah leluhurne yadiapin ia mangkin dadi pianak tiang." Wayan Rempuh nyuksemayang.

"Nggih Bapak sareng Ibu Wayan deriki gumanti sane olas nuduk nyaman tiange sengsara lara, satmaka nyadangin jatma labuh, ngidupang jadma sane sampun padem mangdane sida maurip. Tiang


75 [ 79 ]sanget angayubagia. Ten sida antuk tiang mayah yadin urip tiange aturang tiang ring Ibu. Mangkin wenten Made Sinar anggen tiang keponakan, sat maka mustika anggen mon-mon nyupat dewek tiange. Agung dosan tiange kaliwat ring misan tiange Asmarinah tan sida purna yen tan polih pangampura saking Made Sinar. Samian niki mula saking pituduh dane Gusti Ngurah Darsana sane nutdut manah kalih ngupak matan tiange mangdane eling ring padewekan, uning sane madan iwang patut," kenten pandulamenne Loq Sudangsa sambilanga ngeling ngalih-alihin keponakanne. Kangen pesan ia mabudi enggal matemu ngajak keponakanne.

"Nggih Loq Sudangsa, makejang sampun tuturang tiang teken Memek lan Wak Pan Kobar. Made Sinar kari masuk. Miribang buin jebos ia mulih sawireh dina Jumat," kenten Gusti Ngurah nyautin. Pak Badrun kemeng sawireh Lale Dumilah tuara ngenah.

"Gusti Ngurah, sedeng becik tiang meriki ngirim kesuna sareng Sudangsa raris simpang ka kantor, wau uningin yen Gusti Ngurah jaga pindah tur mangkin kocap sedek nganten sareng Lale Dumilah. Nggih dong nikain medal rabine pang polih nyelametin."

"Beh, tiang lega pesan Pak Badrun ajak Loq Sudangsa teka meriki nelokin tiang. Nanging lacur kurenan tiange sakit ten nyidang bangun. Ten kena baan ngorang kenken sakitne sawireh nadak pesan tuni semengan jag repuk mategtog deriki di natahe."

"Ooh, napi sampun rerehang dokter, napi balian. Manawi wenten jatma ne jail."

"Sampun, mara pesan baliane mantuk. Ida ngandikaang mula pagaen jadma ane ten lega nepukin tiang nganten ajak Lale Dumilah.

Ida masih ngandikaang apang tiang ngalih balian Sasak ane nawangan indik penyakite niki." Gusti Ngurah nerangang.

76 [ 80 ]"Beh yen kenten indayang ja Amaq Badrun ningalin malu. Sira nawang kakeneh baan Amaq, utawi sida baan ngalihang panampih jumah di Sembalun," kenten raosne Loq Sudangsa saha ngajak Pak Badrun nelokin ka kamar pangantene.

"Silak Pak Badrun, Denda di kamar deriki masare." Gusti Ngurah nyilakang tamiune nelokin rabinne. Aji Ian ibunne masih ada di kamar nongosin mantunne

"Sapunapi Mekel Dumilah, indayang nikaang saking pangawit mangda uningin. Kenten taler Gusti Aji ampurayang tiang ten uning napi, nanging mamanah matulung sasidan-sidan." Pak Badrun lantas malihin batisne Lale Dumilah ane tan pabayu. Lale Dumilah nuturang uli ipianne nganti ia ningeh anak ngaukin lantas labuh di natahe. Makelo Pak Badrun mecuk alis makeneh. Rasa-rasa taen gurunne ngorahin tanda-tanda penyakit buka kene. Nanging biasanne anake ane kena tandane repuk, paliatne nelik tur ten nyidang pesu munyi. Yen maketelun tuara maan ubadne bisa ngemasin mati.

"Kenken miribne Amaq? Ada galah patanggeh ubad?" Kenten Loq Sudangsa.

"Gusti Ngurah, yen sane caritanga ring rabine wenteh tengerne. Nanging soleh niki raganne nyidayang ngomong tur paningalanne ten nelik dugase repuk ring natahe."

"Nggih Pak. Ituni mula kenten. Nanging sasampune icena tamba ring Dandak Ketut lantas nyidang ngomong lan paliatne suud nelik," kenten Gusti Ngurah kimud ngoraang yen sujatinne rabinne mara melahan sasampune asepina baan dupa.

"Nggih yen asapunika niki becik sampun. Ida sampun nambakin iriki mangda polih patanggeh gumentos polih tamba sane tepet. Mangkin becikan tiang budal dumun ka Sembalun. Banggayang gurun tiange


77 [ 81 ]mangda nambanin. Tiang mula ten uning napi. Gusti Ngurah kaden sampun uning, nika umahne ring munggire duur kangin," kenten lantas Pak Badrun lan Sudangsa pesuan negak sawireh sampun sedianga kopi teken Mek Rempuh. Gusti Ngurah, aji lan ibunne saha Pan Kobar masih bareng ngawedang.

"Yen -kene Tu Ngurah, becikan tiang morahan indik sungkan Lale Dumilahe ring Pak Kepala Cabang, sapisanan nyelang montor anggen ka Sembalun bolak-balik. Ten kenteh Pak Badrun?" Atur Nengah Sunia saking sedih lan sengit kenehne madukan.

"Nggih Tu Ngurah, nika becikne apang gelisan polih tamba. Napi malih jaga muputang upacara pawiwahane benjang. Dumadak sweca Sang Hyang Widhi nyidayang kenak sadurunge lunga ka Bali," atur Pan Kobare, patutanga masih teken Pak Badrun.

"Nah, melah masih keto. Dadinne Nengah ajak Yan Galang jani beratin tiang morahan teken Kepala Cabang tur luas ka Sembalun ngatehang Pak Badrun ngalih gurunne." Gusti Ngurah ngorahin sopire lantas enggal pesu mabading ka kantor. Dugas nika Made Sinar masih mara teka uli sekolahan. Lega kenehne nepukin pamanne ajak Pak Badrun singgah jumahne. Ngenggalang ia nyalamin tamiunne tumben teka.

"Paman, kali kenken teka Man? Bakat ja baan ngalih umahe deriki. Enggih rarisang minum kopine, tiang masalin malu," kenten Made Sinar malaib ka kamarne. Memenne enggal ngorahin yen Lale Dumilah sakit rumpuh di kamarne. Made Sinar makesyab masebeng ngeling lantas malaib ka kamar pangantene, Lale Dumilah padidin

"Kenken niki Denda? Sira ngae Denda buka kene? Dadi hati ngebog uli silib. Niki pasti pagaen jatma ane iri, dengki, tur pangecut. Napi sampun alihanga ubad?" kenten Made Sinar ngomel pati kacuh ban [ 82 ]gedeg basangne. Batisne Lale Dumilah urut-uruta sambilanga ngeling lantas pesu nyagjagin pamanne.

"Paman Sudangsa, Pak Badrun, mungpung paman meriki mangkin tulungin tiang. Kenken ya ban paman apang maan ngalih balian ane nyidayang ngubadin Mekel tiange Lale Dumilah. Miribang di Sembalun utawi di Lauq ten kuangan anak bisa ngae pasangan, pasti bisa masih ngae ubadne." Made Sinar ngalendotin pamanne.

"Tenang Denda Made, jani maman lakar mulih malu ngajak Pak Badrun lakar ngalih belian gurunne Pak Badrun. Dumadak ada ubadne. Maman masih merasa sanget kapiutangan teken dane Gusti Ngurah ane suba sida matemuang Denda ajak maman. Nah, selegang nongosin dane. Maman mulih malu ajak Pak Badrun," kenten pamanne.

Sawireh lakar luas ke Sembalun, Wayan Rempuh nyediaang Loq Sudangsa, Pak Badrun, Wayan Galang, lan Nengah Sunia apang madaar malunan. Sampune suud madaar sregep Nengah Sunia mataki-taki mreksain montorne, malihin lengisne, ban lan ane lenlenan. Makejang sampun beres kayang jaket, senter lan amik-amikan saperlune.

"Gusti Ngurah, Wak Pan Kobar tiang pamit langsung mangkin majalan apang enggal malipetan sapetenge niki, ten kenten Pak Badrun?" Kenten raosne Nengah Sunia.

"Nah, melah-melahang di Jalan. Yadiapin kasusu nanging eda ngebut. Alih pang pada selamet. Kenten masih Loq Sudangsa, Pak Badrun tiang matur suksma, dumadak apang rahayu pajalane tepuk ane alih." Gusti Ngurah Darsana nyalamin tamiunne. Made Sinar lan meme bapanne makelo nyalamin Loq Sudangsa. Ibu lan ajinne Gusti Ngurah milu ngatehang ka rurunge. Montore magerung budal. Makejang ngaptiang apang maan ubad ane sida nyegerang Lale Dumilah. Sasampune pada malinggih mara lantas buin masoda sawireh ane [ 83 ]lenan dereng ngajengang. Siange nika karasa beeng pada bungeng. Gusti Ngurah matiptip rabinne apang kayun ngajengang. Nyeedang apang gede bayune.

"Aji, Ibu muah Mek Rempuh pada. Tiang percaya, yakin pesan yen Pak Badrun nyidaang ngubadin mantune. Sampunang Ibu sungsut, rarisang karyanin napi sane patut siapang anggen upakarane benjang. Niki mula gagodan, mantun Ibune pasti seger. Banggayang tiang sareng Luh Ade ngencanin deriki," aturne Gusti Ngurah nyantep. Mara ibu Ian ajinne medal tutuga taken Wayan Rempuh. Made Sinar anggal nyemak borehe ane icena taken Dandak Ketut anggona morehin batisne Lale Dumilah.

"Kenken rasanne mangkin Denda, nyak melahan?" Made Sinar masawang sedih.

"Yen bayun tiange nyak segeran, nanging batis tiange enu tusing merasa apa."

"Nah taanang malu jebos. Melahan sirepang mancan teka baliane uli Sembalun. Iraga liu ngelah timpal boya ugi lakar depina yen ia ngelah srana ane perluang iraga. Ento awananne iraga patut masih nulungin yen ada timpal ane kasengkalan."

Nyaluk sanja Made Sinar ngabaang yeh anget mawadah waskom ka kamar lakar ngelapin Lale Dumilah, Ian ember anggon wadah panyuh. Gusti Ngurah padidi ne lakar ngelapin rabinne. Telaten pesan raganne mresihin rabinne ane kari lemet di pasirepane. Suud maelap buin rabinne kabelet makita manyuh. Saking sayangne sangkola rabinne apang manyuh di embere, matatuh cara anak cerik sawireh raganne dereng nyidayang nyongkok Ian mula ten ngelah closet cara di rumah sakit. Paketeltel yeh paningalanne Lale Dumilah meluk rabinne sambilanga manyuh. Sasampune suud maelap lantas bajunne gentina ben daster.


80 [ 84 ]Made Sinar teka nyemak waskon lan embere abana ka kamar mandi.

"Tu Ngurah padalem tiang Tu Ngurah tuyuh ngurus dewek tiange. Patutne tiang sane ngayahin Tu Ngurah, mangkin dados mabading. Ten nyen tiang tulah Tu Ngurah?"

"He, ngujang sayang ngomong keto. Kaden Denda jani sakit? Apa salahne tiang ngurus gelah tiange padidi. Awak tiange ragan Dendane suba mamesik. Saenun tiange nyidang ngelaksanaang sing baang tiang anak len ngencanin. Denda lakar enggal seger. Makejang timpal tiange nulungin ngalih ubad. Gedenang bayune, eda kalah semangat." Gusti Ngurah ngusap yen panon rabinne saha nyemakang suah nunden rabinne masuah. Made Sinar buin teka ngaba kopi susu ajak jaja roti, sumping, cerorot mara lebeng.

"Nggih dong ngawedang dumun, mungpung kari anget. Niki jaja sasenengane"

"Beh Luh Ade magenep baanga, nyanan lebihan tiang makita meju kenkenang?"

"Badah, dados kenkenang. Kaden wenten ember? Yen ten nyidaang meju di embere depang apang gandonga ring Tu Ngurah ka WC. Tiang masih nyidang nyinggik Denda ka kamar mandi, kenken?" Made Sinar kenyem ngalahin ka paon. Gusti Ngurah ngasih-asih rabinne apang ngawedang, naar jaja carorote manis nyangluh. Ibunne masih milu nelokin mantunne apang seleg naar susune, sawireh uli tuni ten bani naar napi-napi. Takut yen nyanan makita manyuh utawi meju. Mara raganne muktiang kenken Gusti Ngurah nyayangang ngencanin raganne. Sampune suud ngawedang, Luh Purnama teka ngabaang ajengan sawireh sampun disne ngajengang. Cangkire jemaka abana ka paon.

"Nah mangkin ngajengang dumun. Nyanan enggalan teka baliane [ 85 ]apang ten ngarepotin malih." Buka biasane piring makan ane kasediaang tuah abesik apang pengantene kayun magibung. Gusti Ngurah makenyem ngerti, lantas ngagi nasi apiring ajaka dadua sambilanga ngesopin rabinne. Ane lenan makejang pada ngajengang wiadin madaar di wangan nganti pada wareg. Di paon nasi Ian jaja cawisan tamiune kari cukup.

Sasampune usan ngajengang, Luh Purnama Ian Made Sinar nampedang abana ka paon. Gusti Ngurah Gede Ian Pan Kobar kari marerasan sambilanga nglanjaran, kenken kaden keneh anake ane ngawenang mantune kakene. Kenken kaden jengah kayun okanne yen kanti buin mani tusing nyidaang natab banten masemayut mabeakala apang ten kari leteh luas megat arungan? Nanging dumadak Pak Badrun nyidayang matemu ngajak gurunne ane lakar ngubadin mantune apang sida seger maka jati mula. Dumadak Ida Sang Hyang Widhi Wasa asung wara nugraha ngicen ka selametan. Dumadaaaak!!!

Pamuputne makejang bengong nyangongak natakin jagut satmaka ada tonya liwat.

@&@

Tan caritanan di jalan, teked di Sembalun Pak Badrun nyaritayang napi ane dadi babuatne ia nunas gurunne apang ngubadin Lale Dumilah rabin kantenanne di Cakra. Makelo Amaq Tirah semadi ngalih sranan ubade ane dadi gagemetne. Sampune sregep makejang Pak Badrun singgah kumahne ajebos ngopi, morahan teken kurenanne lakar ngaba baas Ian jukut-jukut. Kenten masih Loq Sudangsa ngejuk siapne adasa ukud wadahina kranjang penekanga ka montore, macuet apang enggal teked di Cakranegara.

Jam kutus peteng Nengah Sunia ngadengang ngarerenang montorne di arepan umahne Pan Kobar. Wayan Galang ngatehang Pak


82 [ 86 ]Badrun Ian Amaq Tirah ngojog ka bale daja. Pan Kobar macebur nyapa tamiunne, saha nyilahang malinggih.

"Beh, gelis ja pada rauh. Silak derikian melinggih. Tiang sareng sami gedah-geduh ngantosang, dumadak sami selamet di margi." Pan Kobar nyalamin tamiunne.

"Nggih, Gusti Aji niki sampun Amaq Tirah sane aturang tiang. Sedeng becik ituni nenten kija-kija, mawinan digelis nyidayang malih mawali meriki. Beh Pak Ngah cepet pisan makta montor, pamarginne sakadi angin lilus ajahan sampun rauh deriki." Gusti Ngurah Gede sareng rabinne gelis nyalamin. Gusti Ngurah Darsana masih medal lantas masalaman tur malinggih di samping aji Ian ibunne"

"Matur suksma Amaq tiang ngarepotin, sampun kayun rauh meriki."

"Nah niki Amaq Rah, dane Gusti Ngurah Darsana ane rabinne sungkan," Raosne

Pak Badrun teken gurunne Loq Sudangsa lan Nengah. Sunia magretgotan ngaba karung Ian sokasine ka ampike. Siape salinanga tekepina guwungan. Wayan Rempuh nyagjagin myemakin sokasine, lantas nunden tamiune apang pada negak di bale daja.

"Beh, Pak Badrun Ian ariku Sudangsa ngujang buin ngaba magenep meriki."

"Ten wenten napi Mbok, niki hasil kebunne Amaq Badrun sediaan lakar abana kapeken mani, yen niki siap mula ubuhan tiang jumah apang ada aturan anggen upacara benjang," raosne Loq Sudangsa patutanga teken Pak Badrun. Buin sepi cara jangkrik ketebin. Amaq Tirah nolih Pak Badrun makisi-kisi lakar niwakang ubade.

"Gusti Ngurah ngiring mangkin mangda tingalina dumun ring Amaq

83 [ 87 ]Rah, raris niwakang srana anggen pabresihan, wau malih antosang sapunapi panyusupne. Wusan nika wau unggahang tambane," aturne Pak Badrun saha nyemak kompekna Gusti Ngurah ngajak baliane ka kamar lantas mreksain Lale Dumilah. Sirahne, basangne, nganti kayang jerijin batisne Lale Dumilah baliina. Baliane nyemak kampek mesuang bubus aturina Gusti Ngurah apang nyampurin baan arak anggon morehin. Gusti Ngurah ngambil kau paborehan Ian arak. Sampune kadukang lantas kaborehang uli muane kanti teked ka jerinin batis rabinne. Lale Dumilah ngetor kadinginan lantas nyriep sirep.

"Inggih mangkin antos dumun angan atengah jam sapunapi panyusupne. Gusti Ngurah ngaraga nongosin deriki. Sampunang ajerih yen raganne uyut utawi daat duut, amung cadangin mangda nenten ulung kewanten," raosne Amaq Tirah Ian Pak Badrun lantas pesu. Wayan Rempuh sampun nyodaang wedang saha sedakne seadanne.

"Silak Amaq Rah, Pak Badrun, Loq Sudangsa pada makejang. Kanggeang jaja crorot Ian sumpinge cicipin." Gusti Biang Suci nanjenin tamiunne ngawedang. Made Sinar iteh ngorta ngajak pamanne, saget kenying dikenkene nyebeng mrusutang sawireh pamanne nuturang indik kulewarganne ane sampun camput makejang sajaba pamanne Loq Sudangsa ane kari masisa ngempi di Sembalun. Umah Ian carikne ane a don kelor pasakapanga teken pisaganne. la majanji lakar mulih yen sampun sida nepukin misanne.

"Nah paman, yen kenten janjin pamane, mangkin paman sampun katepuk taken tiang. Anggep dogen tiang ngawakilin memen tiange nunas apang paman mulih ka Lauq apang ada sentana ane nerusang keluargan iragane Yadiapin tiang jumah deriki tiang ten ja lakar ngedepin paman, ten kenten Wak, Mek?" Luh Ada ngusuh-usuhin pamanne.

"Nah, yen keto keneh Denda Madene, Maman nuutang dogen.


84 [ 88 ]Sakewala Maman matanggeh mancan gelan Mamane nyak ajak nganten apang ada ajak Maman makengan, sawireh Jumah di Lauq tusing ada buin anak ane sendem ngugu yen Maman suba tobat."

"Sira adan gelan Pamane, ajak dong meriki apang tiang nawang."

"ia madan Nurwandira adinne Amaq Badrun ane paling cerik. Sampun bebalu ngelah panak besik mara matuuh duang tiban. Mirib Made nawang, kocap la ngabaang kopi dugase Denda nginep ipidan di Sembalun." Loq Sudangsa kenyem matuingetang.

"Ooh nika? Mula jegeg Man. Kocap ngelah gaginan nyait, mawinan baanga nyilih pipis teken kantor BRI ne di Belong. Nggih tiang setuju pesan yen kenten. Pidan lakar juang Man. Tiang pasti ajak makejang lakar nelokin Paman ka Sembalun." Raosne Made Sinar nyalamin pamanne saking lega bayunne. Pamanne kenyem nampenin.

Di kamar Lale Dumilah osah mamulisah ka panesan. Nanging yen tatab raganne karasa dingin mapeluh tur beseh cara gadebonge busuk. Gusti Ngurah amung bengong sedih madalem rabinne buka keto. Mireng Lale Dumilah daat-duut, Amaq Rah macelep ngusudin cokorne. Pak Badrun masih ngituk ningalin sawireh paa kayang betekanne beseh tur mapeluh dingin. "Aah kena sokeq" kenten raganne ngarenggeng.

Amaq Tirah nyemak kampekne lantas mesuang penawar cara tain kambing limang besik campurina yeh anget anggona morehin cokorne. Beten cokorne katatakin ben don biu mas. Lale Dumilah daah-duuh naanang sakit, kebus alah dadang baan kau-kau. Yeh paningalanne nyrekcek membah cara anake kadusdus andus. Baliane buin pesu nginang. Pan Kobar nanjen apang madaar malu sawireh sampun nandes tengah lemeng, nanging raganne ten nyak sawireh lakar ngabih Lale Dumilah nganti karuan patanggal ubade.

"Silak Amaq Badrun sareng sane lianan ngajengang dumun.

85 [ 89 ]Banggayang tiang sareng Gusti Ngurah ngabih Mekele Dumilah ring kamar. Niki mula mabuat pisan, ten dados lenga. Amaq Badrun deriki ngelingang. Sampunang pisan wenten sane nglincak ring natahe. Ngiring sarengin badoa ring Nenek Kaji Sak Kuasa mangda sida rahayu."

Sasampune Amaq Rah macelep tur ngancing kori, Pak Badrun matur aris sada alon.

"Gusti Aji, Pak Wayan sareng sami. Ngiring ja badoa, nunas laluputan, nunas paswecan Gusti Allah mangda mantun druene gelis kenak manut kepercayaane suang-suang. Indik ngajengang ngiring keregang mangda ngalintang tengah wengine dumun."

"Beh matur suksma Pak Badrun yen nika sane becik. Yan Rempuh, kanken kari ngelah canang? Unggahang ja di plangkirane deriki Ian di tepase di tengah natahe. Suud nika enjitang dupa, margi mabakti uli deriki nunas karahayon apang panake sida seger."

"Nggih, kari wenten," Wayan Rempuh lantas ka ampike nyemak canang Ian dupa bantenanga di tepase Ian di plangkirana. Sampun kenten mara pada negak di bale daja ngarepin dupa mabakti, nunasang mangda Lale Dumilah gelis kicen seger. Andus dupane malejeg miyik ngalup ngatehang sembah baktine tulus suci nunas panglukatan saluiring mala mangda sang kalaran gelis kenak. Pak Badrun Ian Loq Sudangsa masih milu badoa nunasang sang sungkan waras. Petenge maklieb ucem. Bulan tumanggal ping dasa katawengan gulem. Makuuk clepuke di punyan karane. Uli samping undage membah uled cenik-cenik kuning pakenyahnyah cara emas maewu ngilehin bale dajane. Luh Purnama Ian Made Sinar kes-kes makiles ngatengahang negak jering-jering bulun kalongna Pak Badrun nyenterin natasang ukudan ulede. Mara tawanga yen sujatinne ulede ngrayang ngungsi pamesune, nanging sepanan liunan ane mati kari di natahe.

86 [ 90 ]"Napi nika Pak Badrun? Tumben tiang nepukin uled buka kene liunne?"

"Niki madan lulut Luh. Cirine wenten anak sungkan rahat. Biasanne kawewehin antuk simbar. Nanging sampunang nika kenehanga. Anggep dogen luun jagat." Amak Badrun nginang base lantas kecuh-kecuhanga peesne ka natahe disisin undage.

Di kamar cekceke rame ngucikcak. Amaq Rah khusuk madoa di tebenne Lale Dumilah. Gusti Ngurah masila beten ngrana sika ngamel dupa nganti numper. Duuhan rabinne sayan makelo sayan ngigisang, nganti maklepek sirep sepi. Amaq Rah bangun ningalin cokorne, Gusti Ngurah natabin angkihan di cunguhne takut yen rabinne tan katulungan, sawireh ten pesan maklisikan. Priksana kedutan di pagelanganne normal dedeh pesan.

"Syukur Gusti Ngurah, sami sampun lintang. Rabine sampun waras. Cingakin cokorne ten kari beseh tur sampun angetan maka jatimula. Banggayang sirep dumun mangda matuptup bayunne. Nanging tetep dumun malinggih deriki, elingang nyanan yen matangi sampunang icena tedun dumun mangda aasan borehe nenten ulung ka natahe. Samian rawing don pisange niki anyudang ring tukade," raosne Amaq Tirah.

"Nggih matur sukma antuk pitulung Amaqe kurenan tiange selamet," kenten Gusti ngurah padelengdeng toyan panonne saking garjita rabinne preside kenak. Amaq Tirah ngampakang kurine pesu lantas negak masila tiding. Sebengne sredah lantas ngenjit rokonne, kretek ganda cap kuda pabrikan Ampenan. Gusti Biang Suci saking kedeh kayunne simalu matakon.

"Sapunapi Amaq, wenten ius mantun tiange seger? Dadi tiang nelokin?"

87 [ 91 ]"Inggih dumadak sida kenak saking redho asih Gusti Allah. Nanging mangkin dumun cingakina, dane kari masare mangda matuptup bayunne. Yen di jabaan sapunapi? Napi wenten ciri? Aeng angkosanne teked katengah panes," kenten raosne Amaq Tirah.

"Amung lulut kalulutan bakat ulet malllit kailut-ilut nganti pelot mapelitan." Pak Badrun pasaure matadah baud nuutang tembang I Cupak mapi-mapi ngalahang raksasa. Di kamar Gusti Ngurah ngalingling rabinne sirep. Cekceke buin mabinder ngucikcak di plangkirane. Gusti Ngurah ngambil dupa lantas mabakti nunas ring Hyang Widhi Wasa, Bhatara-bhatari minakadi leluhur sinamian ngicen Lale Dumilah mangda gelis seger. Alon-alon rabinne makeliud, geserang batisne tur ngedatang paningalanne Gusti Ngurah maekin ngecup rabinne. Lale Dumilah ngeberang saputne nagih tuun.

"Ooh, nongos malu Denda tonden dadi tuun. Lakar lapin malu ragane apang laad borehe tusing ulung ka natahe. Tegarang olahang batise kesamping, menek-tuun kenken kari lemet?" Gusti Ngurah ngusud telapakan batisna Lale Dumilah ngajingjang merasa gining saha meluk rabinne angayu bagia "Ooh sayang, batis tiange sampun seger"

Gusti Ngurah liang kayunne lantas pesu morahan taken Amaq Rah Ian ibunne.

"Amaq Rah, Ibu, Milah sampun seger batisne sampun dadi molah. Mangkin kenken salanturne? Dados bresihang elapin?" Gusti Ngurah lantas ngawangsitin Made Sinar apang nyemakang lap Ian yeh anget a waskom. Luh Ade melaib ka paon nyemak yeh anget abana ka kamar pengantene, nanging candaka teken Pak Badrun.

"Nongos teked deriki dogen Luh. Depin Gusti Ngurah ajak Amaq Rah dogen malu mragatang. Tiang dogen ten bani," Pak Badrun nyemakin saha ngaba ka kamare. Gusti Ngurah ngelapin rabinne di


88 [ 92 ]pasirepane nganti bresih lantas kasalinin panganggone. Aasan borehe kayang don biu Ian bajunne kakaput ben sepraine kawadahin ember. Amaq Rah maang yeh penawar agelas. Gusti Ngurah ngambil palukatan Ian pangening lantas katirtain, kasekarin, Ian kawijain. Ember ane misi seprai lantas kapesuang.

"Mangkin ngiring pangangge sareng sepraine umbah ka tukade, mangda aasan borehe anyud ten dados langkahin anak len. Dija tukade, ngiring tiang ngatehang sira ane lakar ngumbahang." Wayan Galang nyemak embere lakar ka tukade di Ancar ateha teken Amaq Rah, Loq Sudangsa, Ian Nengah Sunia ngaba senter. Ajahan makejang sampun mawali ngaba umbah-umbahane lantas kasangsangang di panyemuhane. Wayan Rempuh mangkin enggal nyodaang tamiune apang ngajengang sawireh sampun liwat tengah lemeng. Siape makruyuk titir saling tembungin. Guleme lilih ampehang angin. Bulane ngajengit ngicir mara minggek kauh. Kayun sang magadang masih galang apadang. Ilang kiap Ian aripe kalahang liang, satmaka talang-talang tengahing padang.

"Nggih dong mangkin rarisang ngajengang sodaane sampun ayub ngantosang."

"Nggih, mangkin Jaga nunas. Ngiring dong sarengin satmaka ma slametan, masa tiang sareng patpat dogen," Pak Badrun masila nyemak nasi ayahina teken Made Sinar Ian Luh Purnama. Pamuputne Gusti Ngurah Gede, Ian Pan Kobar milu ngaramenin. Gusti Biang Ian Wayan Rempuh ngabaang pengantene mie goreng anggena jambalan. Ten waneh-waneh ibunne meluk ngusuh-usuhin mantune kasih-asih. Suud ngajengang makejang lantas sirep yadiapin maan galah tuah telung jam. Tamiune baanga sirep di kamarne Wayan Galang. Pan Kobar masare di bale daja makebat karpet bareng ngajak Wanyan Galang Ian Nengah Sunia satmaka ngebag pengantene. Mara pejanga sirahne di galenge

89 [ 93 ]angkihane makejang sampun ngorok saling sahutin, kook ...piis, kook ...piiiiss.

@&@

Maninne nruput pesan truna-truni banjare sampun teka lakar matulung nyakan, ngae masakan anggon matamiu cawisan seket diri nglikubin banjare Ian timpal-timpalne Lale Dumilah ane lakar nebengin di masayut pabeakalaane. Truna-trunane sampun sayaga ngaba piranti lakar nyujukang bale pawedaan Ian meja tongos banten ayabane. Wayan Rempuh nunden trunane nyemak siap di dagang siape di peken buin limolas sawireh jumah sampun ada siap adasa. Basa-basa Ian piranti lenan makejang sampun tegep mabeli diibi. Dinane mangkin amung nanding banten Ian ngisinin benne dogenan. Pan Kobar ngadebas bangun inget teken ibi sanja di natahe bek ada lulut. Paling saab-seeb kipekanne ngalih-alihin bangken ulede. Pamuputne tepukina sampun makumpul di samping kamar mandine. Di bongkol jedinge malepah simbar emase cara lumut kuning pakenyahnyah. Pan Kobar ngorahin truna-trunine apang ten ngutang lulute sawireh ia kari matur teken Dandak Ketut kenken pula-paline nganyut apang ten buin ngrubeda. Mulih uli gria Pan Kobar nunden kurenanne ngae banten prastista durmanggala Ian lara meraradan muah sesantun anggen ngalukat Lale Dumilah. Eteh-eteh panglukatan muah yeh klebutan telung bungbung masih apang ada. Gusti Biang Suci Ian Meme Mangku di banjar epeh ngae sampian Ian nanding banten sategepne. Nengah Sunia Ian Wayan Galang ane sepanan bangun tundena teken bapanne ngalih yeh klebutan ka Lingsar, Sarasuta, Ian Sarasweli. Tuara engsap memenne maang banten Ian bungbung tatelu.

Pak Badrun, Amak Tirah Ian Loq Sudangsa milu bangun sawireh


90 [ 94 ]mireng anak rame di natahe, lantas enggal ka kamar mandi masugi. Gusti Ngurah Ian rabinne masih matangi. Yadiapin kari merasa uyun, Lale Dumilah nungkasang apang nyidang majalan.

"Kenken rasanne tindakang batise denda? Kari oon bayune?"

"Sampun dados jalanang yadiapin tiapakane kari nyeh, semutan rasanne."

"Kenken, lakar ka kamar mandi mandus napi abaang yen anget mai ka kamar."

"Banggayang tiang ka kamar mandi, mungpung wenten Amaq Rah deriki apang tingalina malih yen perlu ubadin," kenten Lale Dumilah saha pesu kadandan olih rabinne.

"Nggih kenten anake cobakin margiang. Yen masiram nganggen toya anget. Usan masiram malih pecelin antuk minyak." Amaq Rah ngawasin raganne matindakan. Sasampune usan masiram Amaq Rah buin mecel batisne baan lengis ubadne Amaq Rah. Made Sinar ngaba wedang ka bale daja kanggen tamiune miwah Gusti Ngurah Gede Ian pangantene Dinane nika Made Sinar Ian Luh Purnama mula sampun nunas ijin tuara masuk. Suud ngawedang pengantene katurin ngajengang sawireh lakar kepayasin.

Nengah Sunia Ian Wayan Galang mulih uli ngalih yeh klebutan nglaut masuk kantor gumanti lakar ngalapurang indik sakitne Lale Dumilah Ian upacarane mangkin. Mireng lapurane nika Kepala Cabang BRI ngutus Wayan Galang matur teken Gusti Ngurah yen pegawe kantore buung ngadaang acara sorene nyanan, apang ten nganggu rabinne sedeng sungkan. Kepala lakar rauh di upacarane mangkin, magilihan ajak pegawene lenan apang di kantor ten suung. Indik masakan cukuhan pegawene ten perlu repot sawireh grup arisane di kantor sampun mesen di restoran anggon nelokin nganten.


91 [ 95 ]Jam kutus Wayan Galang Ian Nengah Sunia buin mulih nekedang pabesen Kepala Cabang buka kenten. Gusti Ngurah mawali nunden Wayan Galang apang matur suba sayaga nerima pangrauh kepala Ian pegawene jam solas, apang magilihan ajak krama banjare ane magibung cara adat. Sasampune Wayan Galang buin ka kantor, Gusti Ngurah marembug ajak Pan Kobar Ian klian banjare.

"Wak, sawireh pegawene nagih nyaksinin di matirtane, kenken yen krama banjare aturin ngajengang di Banjar dogen. Deriki dadi silihang kursi nang selae pejang batan sandat Ian pohe, sawireh pegawene manut Yan Galang tekane magilihan apang ten suung di kantor." Gusti Ngurah ngitung ane teka malunan sinah ane bagian dalem nang ajaka duang dasa. Sisanne mara nyidaang teka sasampune tutup kas jam roras.

"Beh yen kenten ajengane kirangan, santukan wau makaryanin wantah cawisan seket diri, rencana sane manggen sore wau karatengin jam roras," Pan Kobar mecuk alis takut nyanan kuangan anggon panamiune. Kenten masih Meme Rempuh milu bingung.

"Wak, sampunang bingung. Kumpulan arisan tiange di kantor lakar ngaba be acukupan anggon pegawene. Jumah kari nyediaang nasi dogen. Nika awananne tiang ngundang apang kepala teka meriki jam solas, risedek pedanda munggah maweda." Gusti Ngurah nuturang pabesen bossne di kantor taken Yan Galang. Makejang ane mireng ten buin bingung. Klian banjare nunden trunane nyemak kursi Ian mresihin banjare tongos ngalinggihang. Gusti Biang Suci Ian Luh Purnama mayasin pengantene. Jam dasa makejang eteh-etehe sampun pragat. Nengah Sunia teka ngaba masakan miwah woh-wohan. Bantene sampun mabanjah di mejane, pengantene sampun mapayas. Wayan Rempuh sampun usan mabanten jotan Ian sodaan. Pan Kobar lantas

92 [ 96 ]ngaturin sameton banjare sane rauh matulung ngajengang di Banjar kayahin olih truna-trunine. Pak Badrun, Amaq Tirah, Loq Sudangsa kasarengin madaar olih Gusti Ngurah Gede dl bale daja. Sasampune makejang suud ngajengang Pan Kobar lantas nunden Nengah Sunia ajak luh-luhe tatelu nuur Ida Pedanda ka Gria saha ngaba rayunan.

Jam solas timpal-timpalne Lale Dumilah teka, terus Kepala Cabang BRI Ian pegawene lenan. Makejang katerima olih truna-trunine ane mula katugasang, tur kasapa antuk Aji Ian Ibunne Gusti Ngurah ane nyilahang malinggih di kursine ane kaatur rapi. Truna-trunine lenan tragia ngabaang wedang utawi teh saha jaja mawadah lepekan.

Sasampune pedanda istri rauh kairing antuk Dandak Ketut Patrem, upacarane sane pinih riin kalaksanaang tuah malukat Ian nganyut lulut Ian simbar olih Dandak Ketut Patrem. Suud nika mara mabeakala Ian maprayascita, lantas masudi wadani kawedain antuk Ida Pedanda, mabakti maka Dewa Saksi lantas natab sayut nganten Ian padengen- dengenan. Sampune suud natab lantas majaya-jaya, mabasma, makarawista, nunas wija, Ian maka pamuput malabaan saling sopin.

"Nah, Gusti Ngurah Gede sareng Gusti Biang mangkin rarisang icen pesengan mantune. Sira pacang kanikain," Pandikanne pedanda istri kapatutang sareng tamiune.

"Inggih yen wantah asapunika titiang amung ngawewehin antuk "RATNA" mangda dados "RATNA DUMILAH", raris kasambut antuk tepukan tangan tamiune. Gusti Ngurah makenyem nolih rabine saha ngecup lelatane saking asih alon makisi-kisi: "Oh Ratna Mutu Manikam Tejaning Girl Putri Rinjani Asri Dumilah." Kang kinasih makenyem tan mari ngimpek paan rabinne. Salanturne pengantene lantas kasandingang malinggih ngarepin tamiune sami. Aji Ian Ibune raris matur ring tamiune. [ 97 ]"Inggih Ida surya, Bapak, Ibu kalih sameton sareng sami. Upacarane
sampun sida puput. Titiang sareng keluarga sami matur suksma pang
banget antuk ledange sami ngrauhin lan ngicen doa restu ring pianak
lan mantun titiange sane wau nincap grhasta. Dumadak Sang Hyang
Widhi Wasa ngicen kretha wara nugraha antuk susrusa kahyune
sareng sami. Semalihe galahe mangkin taler anggen titiang nunas geng sinampura prade wenten kaiwangan pianak titiange, santukan
jaga pindah ka BRI Atambua. Dumadak pasawitrane sane becik tetep adung salawase. Taler titiang nunas geng sinampura yen wenten kirang
langkung panyembraman titiang nyanggra pangrauhe kadi mangkin.
Atur titiang nenten panjang. Ngiring durusang ngajengang sawentene,
ambilang ngraga."

Gusti Ngurah Gede ngaturin Kepala Cabang BRI paling maluna
matangi. Raganne nyalamin pangantene saha mesuang kotak misi
bungkung salukanga ka jrijinne Gusti Ngurah lan rabinne olih ibu, lan bapak Kepala Cabang, mara lantas ngambil ajengane di bale dangin,
kalanturang teken pegawe lan tamiune lenan. Made Artha ane maan
tugas motret kecag-kecig milihin ane patut kapotret. Jam roras tamiune suud madaar lantas buin kalanturang baan tamiune pegawe BRI ne
ane lenan. Padanda istri lantas kairing Pan Kobar buin mawali ka Gria
kadulurin atur suksma pengantene.
Kepala Cabang buin maekin Gusti Ngurah lan rabinne makisi-kisi.

"Dik Ngurah, buin pidan lan sareng sira dogen payu budal ke
Bali?"

"Tiang sareng patpat, Aji lan Ibu sareng ngatehang lunga malih
kalih raina."

"Nggih yen kenten tiang lakar ngatehang teked di Selaparang.
Tiket pesawate hadiah saking BRI apang enggalan teked di Bali. [ 98 ]Pedalem adik Dumilah mara segeran. Banggayang Nengah Sunia apang
mapagin meriki jam pitu, nggih. Selamet, selamet." Kepala lan Ibu buin
masalaman lantas pamit pesu kaatehang olih pengantene.
Pegawe BRI ne ane mara teka lantas magrudugan nyalamin Gusti Ngurah lan rabinne. Seleng genti nagih mapotret ngajak pengantene.
Ada ane garegetan ngimpek, nyigit pengantene ben gemesne nepukin
Gusti Ngurah meneng-meneng jag nganten.

"Gusti Ngurah, doong griep-griep baleman sambuk, mara ada angin jag ngrepet. Kaden ja Gusti Ayu Sri gelanne, tahu-tahu
masemeton. Kaden ane paekan Made Sinar, utawi Luh Purnama masih
ten. Pamuputne ane paling joh Lale Dumilah maan jawatan. Sajan ene
madan jodoh matemuang Gusti Ngurah pindah uli Bali ka Mataram
mapagin Lale Dumilah lakar ajaka ngalanglang buana buin pindah ka
BRI Atambua di perbatasan NTT paek ka Australia, teruus milehan ...ha ha ha," raosne Ahmad Duladip ngulgul pengantene. Makejang
ngajum kajegegan lan bagus ngantene satmaka patemun muncuk
Gunung Agung lan Gunung Rinjanine. Kepala Tata Usahane buin teka
maekin saha nyuun kotak mrepat ukuran 30 cm kibik mabungkus kertas
kado serahanga teken Ratna Dumilah. Pegawene ane lenan sajaba ane
ngaba kado, masih ada ane ngaba amplop serahanga teken pengantene
dugase masalaman.

"Inggih Ibu Ratna Dumilah, kanggeang niki cenderamata samatra saking pegawe BRI Mataram sairing doa selamet menempuh hidup
baru, selamet jalan selamet matugas, turmaning yen wenten kirang langkunge mangda sweca ngampurayang."
"Beh, Bapak lan Ibu sareng sami, tiang sane matur suksma, sekalian nunas pangampura. Dereng naen matemu sampun mapamit.

Malah akehan sane dereng kenal sareng tiang. Nanging tiang anak
95 [ 99 ]dados ikuh, sapunapi ja Tu Ngurah, mangda sapunika taler ring tiang."
Ratna Dumilah lantas nyilahang tamiunne ngawedang. Gusti Ngurah
mapindah-pindah malinggih apang makejang timpalne maan ajaka
ngorta. Luh Purnama lan Made Sinar sampun ngimbuhin ajengan lan
ulame anggon cawisan buin apaletan. Sampune suud ngawedang
tamiune lantas katurin ngajengang. Makejang pada mimbuh nasi lan
ebe kanti sajan wareg. Ada masih ane nunas sirup, limun, bier, lan
temulawak. Jam satu makejang tamiune mapamit budal. Makejang
masih nyalamin Gusti Ngurah lan rabinne, aji lan ibunne pada
angayubagia. Mangkin giliran truna-trunine ane madaar.
"Nah jani Yan Galang ajak Luh Ade, kinkinang suba truna-trunine
madaar dadi telung sela apang tusing enggalan seduk. Luh Purnama
kema aturin malu pengantene ngajengang. Padalem dane kluen repot
nganemin tamiu uli tuni." Wayan Rempuh lan Pan Kobar ngenterang
panak-panakne apang patulunge madaar. Ibu lan ajinne masih milu
marame-rame ngambil piring nimpalin okanne ngajengang. Pakremos
jani robane lan truna-trunine madaar saking manah liang. Katuyuhane
dadi pangayah.tusing merasa.

Amaq Tirah Ian Pak Badrun lega
manahne ningalin pengantene selamet nyidayang ngalaksanayang
upacarane nganti puput. Napi buin Loq Sudangsa bagia manahne

ngelah keponakan Made Sinar cacep lan pagah pesan nyemak gagaen,
nganti ten rasanina yeh paningalanne ngetel di pabinanne ben leganne.

Sasampune suud madaar truna-trunine mapamit budal kumahne soang-soang. Kari robane dogen nampedang ane kari masisa patut aba kapaon
apang ten mabrarakan. Gusti Ngurah lan rabinne macelep ka kamar
lantas masalinan. Sumpek rasanne, apang elahan ngisis ngilangang
kenyelne. Mangkin sasampune pada malinggih di bale daja, Pak Badrun
lantas nunas mapamit.

96 [ 100 ]"Gusti Ngurah, Mekele Dumilah, Gusti Aji lan Gusti Biang sareng
sami, titiang sampun nunas, sampun manggihin upacarane puput.

Mangkin jaga mapamit mungpung kari selid. Ampurayang ten sareng
ngatehang lunga. Ring pondok padalem sue kaonin. Dumadak pada rahajeng sida matemu malih." Aturne Pak Badrun patutanga teken
Amaq Tirah Ian Loq Sudangsa. Gusti Ngurah makisi-kisi ajak rabinne lantas ka kamarne ngambil kamben, baju lan udeng batik pilihina
uli kadone ane baanga teken timpalne, saha amplop misi pipis lakar
baanga Amaq Tirah. Loq Sudangsa bungkusanga jiket lan baju trening olah raganne. Kanggon Pak Badrun kabungkusang baju sapari selem
ane biasa angge upacara adat. Makejang sampun kabungkus rapi olih
rabinne pedidi. Gusti Ngurah buin medal saha nunden Made Sinar
ngaenang kopi saderenge pada majalan.
"Pak Badrun, Amaq Rah, lan Loq Sudangsa, tiang ajak makejang
ten bisa buin ngomong napi. Amung matur suksma pang banget tiang sida mragatang upacarane niki. Yen tan wenten Amaq ane nulungin
mirib kenken kaden panadian kurenan tiange maan cobaan buke kene."

Kenten Gusti Ngurah lan rabinne satmaka sibarengan.
"Gusti Ngurah, sampunang nika bangetanga. Tiang amung ngamargiang kemaon saking swecan Gusti Allah sane ngicen segere.
Nah, niki kari wenten tamba lanturanne bakta anggen mangda sida
punah bresih panyungkane." Amaq Rah mesuang lengis abotol cenik aturina Gusti Ngurah Darsana. "Dados campurin taluh madu. Yen
sampun becik rasanne banggayang anggen gagemet bakta lunga.
Manawi wenten gunanne."

"Nggih matur suksma. Mangkin sambilang malu ngopi sampun
dingin," Gusti Ngurah nyemakin lengise lantas ngawangsitin rabine
nyerahang bungkusane. Aji lan ibunne makenyem nyilahang tamiunne.

97 [ 101 ]Pak Badrun merasa kapiwelasan nerima.

"Beh, ngujang malih ngicen sapuniki, tiang ten ngaturin napi Mekel lunga.”

“Niki amung samatra saking Tu Ngurah, anggen pangeling-eling. Ten wenten artine baridingang patulung Amaq Rah sareng sami. Mirib cocok anggen di Sembalun.” Sasampune usan ngawedang tamiune lantas mapamit lakar ka penambangan. Made Sinar nyemak sokasi di kamarne baanga pamanne ane sedih meluk keponakanne kasih-asih. Pan Kobar lan kurenanne milu sedih, Makejang lantas masalaman ngatehang teked di pamesune. Wayan Galang ngatehang ben montor teked di Panambangan Cakrane.

Mawali ka bale daja aji lan ibunne ngarembugang indik rencanane lakar luas ka Bali buin poan. Barang napi dogen ane takar maba lan niken ane tinggalang deriki.

“Nah, ning Ngurah lan Denda Ratna pada, jani pilihin aba-abaane ane mabuat lakar aba malu. Sisanne dadi durian kirimang mulih apang urusa teken Pan Kobar.”

“Inggih Ibu, santukan kepala ngewehin tiket pesawat patpat dadosne barang sane dados bakta wantah ukuran satus kilo. Manawi buku sareng panganggo sane jagi mangge manten dumunang. Sane siosan yen Wak Pan Kobar nenten repot, banggayang mangda raganne sane makta liwat segara. Kenken Wak yen kenten?”

“Beh, yen sampun dados cuti tiang nyak makta apang uning tanah leluhur, lan apang nepukin Gusti Ngurah marebu eeh mabuncing cara di Bali,” aturne Yan Galang.

“Nah, yen kenten depang Bli Yan Galang ngijeng. Tiang ajak Wak lan Memek ngaba barang-barange liwat pelabuhan Lembar. Tiang uli

98 [ 102 ]pidan nyud mulih ka Baledan. Memek ajak Wak satata majanji dogen, ngakuang lakar ngajak nelokin umahe, kayang jani pelan amone geden tiange sing taen ajaka,” raosne Made Sinar nyelag mamelas.

“Beneh saja keto. Padalem Luh Ade. Nah lamun keto jalan suba Luh ajak meme milu luas, apang tepuk Tu Ngurah makerab. Meme kangen pesan nyud nepukin Tu Gek Darsini lan ibunne makelo tusing taen tepuk,” Wayan Rempuh mutusang rembugane.

“Inggih yen sampun kenten becik benjang mataki-taki ngepak barang sane encen jagi bakta lunga. Nanging ampura titiang wau nyidayang mamargi malih tigang raina, santukan malih kalih raina kari ngalap kopi sambilang ngrereh napi ko akedik anggen gapgapan. Nembe budal ka Baledan.” Aturne Pan Kobar ngitung-itungin nyamanne di Bali. Gusti Ngurah Gede lan rabinne matutang. Ratna Dumilah makenyem ngelut Made Sinar saling sigit ben tiang manahne. Gusti Ngurah lantas mesuang kado-kadone lakar pilihina, encen ane lakar maba ka Bali, encen lakar bagianga teken patulunge utawi ane lakar baanga kulawarganne Meme Rempuh. Gusti Ngurah makisi-kisi teken rabinne.

“Nggih, niki kanggen Tu Aji sareng Ibu sami maperadeg. Niki Wak Pan Kobar lan Memek Rempuh, kamben endek lan piring gelas misi kalung anduk, Yen niki ja kain baju brokat ajak selendang paling santep Luh Ade ajak Luh Purnama. Nanging yen warnanne mirib Luh Ade cocokan ane oleman. Naah niki ja, kain celana lan kemeja cocok anggon Yan Galang.” Ratna Dumilah nyacarang patutanga teken rabinne.

“Beh tiang maan magenepan, kaden tiang ten ngaturin napi-napi anggon kado,” Yan Galang masaut sada nundikin gagelanne. “Luh Purnama ngaturin apa?”

“Oooh Yan, Luh pada makejang. Magenepan ane suba triman tiang nganti sing sida baan tiang ngitungin. Tresnan ragane manyama, mabela

99 [ 103 ]pati peteng lemah ngayahin rikala tiang kasengsaran, keto masih Wak ajak Memek nganggap tiang panak sing sida baan tiang lakar masilihin. Ten ada maelan teken tresnane ane sujati.” Gusti Ngurah ngembeng- ngembeng toyan pannone. Tanganne kari milih-milihin kadone lenan.

“Nah, niki nyanan baang Klian lan kramane ane majati kanggoang cangkir pada matengah lusin. Yen truna-trunine ajaka lalima kanggoang anduk pada mabesik. Sisanne lakar aban tiang ka Bali. Wak ane ngaba ajak barange lenan.” Gusti Ngurah lantas ngumpulang sisanne wadahina kardus.

“Nah suudang malu amonto, mani buin tampedang. Jani cening ajak dadua mereren malu. Melahan sirep, padalem Ibu cening Ratna suba lesu buina mara segeran.” Ibunne nunden mantune ka kamar. Wayan Rempuh lan panakne munduhang prabotane ane momos lakar umbah nyanan sanjane. Gusti Ngurah nuutang pandikan ibunne lantas nututin rabine sirep. Suryane ngarorokang sayan makelo sayan surup nyaluk sanja.

100 [ 104 ]
MAKEBER TAN PAKAMPID

Maninne semengan truna-trunine sampun teka lakar matetamped ngeles bale. pawedaan lan ngulihang kursi muah prabote lenan. Gusti Ngurah lan rabinne mara pesan suud masiram. Aji lan ibunne sedeng milihin sokasi muah kardus anggon wadah barange ane lakar maba buin mani apang gindil tuara liu ngonyang tongos di pesawate. Suryane mara dauh pisan, tejanne ening. Langite galang tan katawengan amubu nang akelabar. Luh-luhe ane ngumbah prabot sambilanga macanda tan mari saling tundikin nyledetin pengantene ane mara suud masiram. Matadah kecud nanging jegege sayan mawuwuh rikala rambutne magambahan belus nekepin dadanne putih gading. Sasampune magenti panganggo lantas matinggih di bale daja. Luh Purnama lan Made Sinar sampun sayaga ngaba kopi lan jaja acukupan patulunge ane teka, lantas kacacarang di tikehe.

“Made Artha lan jegeg-baguse pada makejang mai malu ngopi anggon panganget. Nyanan buin terusang gaene. Padalem nak’e Luh Ade ane sampun ngaenang. Ene ane misi sendok kone kanggon Made Artha. Mirib racikanne spesial, yen liunan gula apa misi madu sing tawang.” Gusti Ngurah ngaukin truna-trunine matadah banyol. Timpalne pada mabriag nandan Made Artha ajaka ka paon. Nanging Made Sinar enggal teka nyagjagin.

“Kene, Bli Made anak tusing biasa ngopi. Nanging yen kopi misi madu mara nyak inema. Ento sangkala tiang ngisinin tanda apang sing madukan,” raosne Luh Ade manis.

“Yen keto Bli masih nyak Luh. Apa buin yen misi taluh siap ajak mica bubuk, bah jag bisa kayang makatengai ia magae sing kuangan bayu,” timpalne lenan nyautin. Made Sinar kenyem nyledetin pengantene, inget

101 [ 105 ]teken ipuan ngracikang taluh madu kanggen pengantene. Pamuputne trunane pada iri ningalin Luh Ade ngayahin Made Artha ngopi. Suud ngopi makejang buin magae lan mabresih-bresih nganti pragat. Di paon Made Sinar ajak memenne repot ngae nasi goreng, taluh magoreng, sambel goreng, mie goreng, muah krupuk udang. Jam dasa gagaen lan dedaarane sampun pragat. Tas, koper, lan kotak barange ane lakar maba buin mani masih sampun tingkes.

“He, bajang-bajang mai malu, sing dadi mulih yen tusing nyicipin nasi gorenge.” Wayan Rempuh ngaukin truna-trunine saha mesuang nasi gorenge ane sampun mawadah piring apang madaar. Darange lenan masih macacar. Gusti Ngurah ajak rabinne masih milu ngajengang marame-rame. Suud madaar Ratna Dumilah maang bajange bungkusan pada mabesik. “Nah, tiang matur suksma, kanggoang niki anggon ngusapin peluh.”

“Beh yen niki perlu anggen temon-temon apang gelis lalaan, Matur suksma, tiang mapamit dumun,”raosne Made Artha tan mari nyalamin Gusti Ngurah lan rabinne. Masih ten dadi liwat limanne nyerempet nyalamin teked sig Luh Purnama lan Made Sinare.

@&@

Sedeng pada marerasan di bale dangin saget wenten montor mareren di pamesune. Kuluke ngongkong nanging buin malipetan sawireh wenten anak teka. Macelengus belinne Lalu Wiradana ajak kurenanne Gusti Ayu Sasih lan panakne tatelu.

“Asalamualaikum, Selamat pagi.” Paling kipekanne ngalih-alihin adinne,

“Selamat pagi, Om Swastyastu. Ngiring Bli, Wira, Mbok ngraris

102 [ 106 ]meriki melinggih, mungpung sampun sepi,” kenten Gusti Ngurah lan Ratna Dumilah nyagjagin belinne saha masalaman. Aji lan ibunne muah ane lenan pada milu nyalamin. Ratna Dumilah meluk keponakanne lantas abina. Made Sinar lan Luh Purnama lantas makiles ka paon.

“Oh, maaf Denda, Dik Ngurah, Gusti Aji sareng Gusti Biang, tiang wau meriki. Ibi repot pisan ring RSU wenten anak operasi ngalekadang. Tiang ngaden mangkin lunga.”

“Ooh, matur suksma Kak Wira, Mbok Ayu, sampun rauh. Tiang mulih buin mani semengan liwat Selaparang. Buin aminggu mara luas ka Atambua. Nunas tulung Kakak nyampeang permohonan maaf lan pamit tiange teken Mamiq lan Inaq,” Gusti Ngurah nyilakang ipahne negak. Ratna Dumilah ngembeng yeh panonne ngelut kaponakanne.

“Blik Wira, Mbok Ayu, ampurayang tiang ten maan galah ngraos teken mamiq indik barange ane ada di dunungan tiange delodne. Makejang kari, sejaba penganggo ajak buku novel lan majalah ane tunas tiang. Yen mas-masane niki deriki, Wenten gelang, kalung, bungkung, lan subeng. Silak Bli Wira ngulihang teken Inaq, apang ten bas liu tiang nunas. Buin pidan dadi anggona teken ponakan tiange niki satmaka pangeling-eling, nggih enges. Bibik ngalahin Denda luas jooh.” Paterebes toyan panonne Ratna Dumilah sambilanga ngelut ngusuh-usuhin sirah keponakanne.

“Ooh, eda denda ngomong keto. Blik tusing tundena nagih totonan teken inaq, nanging yen alat-alate ja lamun tusing ada timpal ane lakar nyuang, depang lakar aban bli mulih,” Lalu Wiradana masebeng sendu, sedih mireng raos adinne,

“Nggih yadin ten wenten pabesenne mamig lan inaq, tiang ane matitip teken Blik. Niki sampun mabungkus kayang kotakne. Yen kompor ajak ember pangumbahane baang tiang Luh Purnama. Nah niki

103 [ 107 ]sereg kamare yen Blik lakar nyemak barange.” Ratna Dumilah mesuang kotak lan serege ane lakar serahanga teken beli lan ipahne.

“Beeh, kimud Mbok yen kene. Sujatinne mbok meriki gumanti apang maan tepuk teken Denda lan Dik Ngurah. Buka raos Mboke ane suba-suba, eda sanget sebetanga mara tonden baanga mulih. Manian yen mamiq suba nahnah sebet lan jengahne sinah baanga mulih. Lamun apa ja galak macane tusing lakar ngamah panakne padidi. Patuh cara Mbok ipidan mara icena mulih mapamit sasubane ada panake Agus,” raosne Gusti Ayu Sasih ngusuh-usuhin ipahne. Made Sinar lan Luh Purnama pesu uli paon ngaba kopi.

“Ngiring Kak Wira, Mbok Ayu cicipin sanganane. Nah Agus ajak denda enges, niki minum tehe ajak rotine. Kanggoang paman ten ngelah napi,” kenten Gusti Ngurah.

“Nggih dong ajeng wedange Nak Wira, Nak Ayu pada. Tiang matur suksma pang banget pelinggih kayun meriki nelokin adine.” Aji lan ibunne masih milu ngeturin. Kenten masih Pan Kobar lan kurenanne pada nyuksemayang rauhne Lalu Wiradana.

“Gusti Aji, Gusti Biang tiang wantah ajebos, apang uning dogen rencanane lunga. Mangkin tiang nunas mapamit.” kenten raosne sampune suud ngopi lantas masalaman.

“Beh, mangkin dumun Raden, niki sampun tengai. Ngiring ja deriki ngajengang,” kenten Wayan Rempuh lantas majalan ka paon lakar masoda, nanging andeganga.

“Sampunang ja Bibi, tiang sampun nyemeng ituni dugase lakar majalan meriki. Mangkin pang polih delodne ajebos.” Lalu Wiradana, Gusti Ayu Sasih lan panakne lantas nyalamin Pan Kobar, Wayan Rempuh muah aji lan ibunne Gusti Ngurah saha mapamit. Gusti Ngurah, Ratna Dumilah, Yan Galang, lan Luh Purnama milu nututin ka dunungane.

104 [ 108 ]Ratna Dumilah lan Gusti Ngurah morahan teken ibu ane ngelah umahe yen alat-alatne lakar abana teken belinne mulih ka Sengkol,
sawireh uli buin mani raganne lakar mapamit nutug rabinne ka Bali
terus ka Atambua.

"Ibu, tiang sareng kurenan tiange benjang mapamit uli deriki.
Nunas sinampura yen pradene wenten kaiwangan utawi ten mantuk ring kayun Ibu, sasue magenah deriki."

"Inggih, inggih Gusti Ngurah, tiang mula demen ngiring Lale
Dumilah, Gusti Ayu Sri, lan Luh Purnama deriki. Umah tiange wiakti kapiara. Sulit ngrereh bajang-bajang sane rajin, polos, lan degeng sakadi raganne. Yen mangkin sampun puput rarisang ambil sane mula kadue,"
Ibu kosne masaut aris. Ratna Dumilah mesuang barang-barangne lantas penekanga teken Wayan Galang kamontor belinne. Pas pesan muat dadi
amontor. Alat-alat sekolahe baanga kaponakanne. Seprai lan sarung galeng ane sampun manggon, kompor lan ember pangumbahan baanga
Luh Purnama. Sasampune pragat matetamped makejang sereg kamare
lantas serahanga teken Ibu kosne.

"Nah, dik Ngurah, Denda ajak Luh pada, mangkin tiang mapamit
malu. Dumadak buin mani nyidang ngatehang teked di Selaparang." Lalu Wiradana ngusuh-usuhin adinne kang kinasih. Ratna Dumilah
ngeling sigsigan meluk belinne, ipahne, lan kaponakanne.

"Nggih kak Wira, mbok Ayu, ampurayang kaiwangan tiange sareng
Denda Milah. Rauhang teken mamiq lan inaq yen tiang mapamit. Dumadak apang pada sehat walafiat." Gusti Ngurah nyalamin ipahne.
Ratna Dumilah tuara nyidang ngomong napi buin. Berat rasanne ngelebin kaponakanne. Lalu Wiradana nyalanang montorne alon-alon.
Panakne negehang limanne ulap-ulap. Gusti Ngurah, Ratna Dumilah,
Luh Purnama minakadi Yan Galang milu ngulapin nganti ilid di marga


105 [ 109 ]gedene. Mara lantas majalan mulih kumahne. Gusti Biang Suci bengong
nyingak mantune kaperanan.

"Ning Ratna, lega keneh ibune sawireh beli ajak ipah lan kaponakan
ceninge nyak teka nelokin mai. Dumadak mani poan reraman ceninge suud pedih, saha maang cening mulih. Ibu lakar mamongah melakuang
pelih ceninge ajak dadua," kenten pitutur ibunne.

"Inggih, yen beli sareng ipah titiange mula nenten kaberatan.
Ipun sampun ngrasanin sapunapi sujatinne nganten matiosan agama, ngantos mangkin madue pianak tatiga tetep sayang bakti ring matua lan rerama," aturne masawang kenyem. Sawireh sampun
siang Wayan Rempuh enggal nunden Made Sinar ngaba sodaane ka bale daja. Makejang lantas ngajengang maramen-ramen sambilanga
magegonjakan ngempahang kangenne. Suud madaar lan ngajengang
Gusti Ngurah menpenang buku-bukunne ke tase.

"Ning, yen menek kapal terbang amongken.dadi ngaba barang,
apang melah ben ibu milihin barange ane perlu aba maluan. Ane lenan
depang Pan Kobar ajak memene ngaba durian." Ibunne nakonin okanne
sambilanga menpen panganggenne dikopere.

"Yen biasanne 20 kg suang-suang. Nanging yen lebihan akedik ten
sapunapi."

"Nah lamun keto ulahang ngaba tas panganggone dogen malu ajak
buku-bukune apang aman. Nyen nawang yen nganggo kapal laut kena kritisan yeh pasih. Sajaba keto melahan uli jani masih mataki-taki ngepak
barange ane lakar abana taken Pan Kobar ajak Luh Ade lan memenne," kenten Gusti Biang Suci saha nulungin mantunne mapenpen. Nganti sanja Gusti Ngurah mara suud menpen buku-buku, surat-surat penting
lan alat-alat kantor wadahina tas lan kardus. Panganggen raganne lan
rabinne dadi duang koper, duen Ibu lan ajinne buin a koper. Gapgapan

106 [ 110 ]duang doos lan madu ajirigen sampun ma pak rapi. Makejang sampun
mamerek apang elah baan ngingetin. Itung-itung ada 100 kg. Barang- barang ane lakar maba durian masih sampun mapunduh mawadah
kardus, sokasi, karung lan barang-barangne Wayan Rempuh pedidi.
Makejang sampun mapinti di kamar tamu.

Petenge sasampune pada suud ngajengang lan madaar, pisagane
paek lan truna-truni banjare masih ada ane teka gumanti apang maan ngorta lan ngucapang selamet jalan lakar kalahina buin mani. Lenggut pesan reraosanne saling guyonin makakedekan nganti jam dasa. Ada- ada dogen dadi dasar omongan ane baud nanging masih misi pitutur
jati.

"Nggih Tu Ngurah kalih Jro Mekel Ratna Dumilah, ampura tiang ngulgul idep-idepang nelasang sisan jaja lan kopine sane dibi. Benjang
ten nyidayang ngatehang lunga. Dumadak mangda kenak, selamet
gelis madue putra. Selamet jalan," kenten raosne pada makejang lantas mapamit budal kumahne suang-suang. Petenge amung kagalangin ben
bintang maewu. Munyin montore di margane masih sayan sepi. Bulane tumanggal ping kutus sampun engseb. Bon bungan sandate di natahe
makesyuh, aor teken bon bungan menuh lan gambire di sanggah, saha
arum dalune kembang mayang.

Sasampune suud nampedang gelas lan cangkir kopine ka paon, makejang lantas ngojog kamarne suang-suang. Luh Purnama nginep
masare ngajak Made Sinar apang semengan nyidaang bangun matulung nyiapang sarapanne ane lakar lunga. Nanging maka dadua ten nyidaang
masare, kari magelut nuturang kenken mirib pengantene nemu karasmin. Saling andeang, saling miribang, saling sawangang mabalih
klebet kenehne padidi.

"Luh Ade, kenken ja rasanne ngantene maka dadua jani. Miribang

107 [ 111 ]Denda Milah keneanga, lantaas ketoanga. Tu Ngurah sing mula dabdab,
mara lantas ..., aah hepss."

"Aaah merinding, yen ketoanga. Lale Dumilah kaden sing tahan girikin. Enggalan ia nyerah teruus saling keneang ...,neeh jag pasraaah mana tahaaan. Nguda iraga repot." Maka dadua payu magelut saling
kupkup ngempahang kenehne inguh, nuuh, ngah nguh. Makelo-kelo
lantas masih lelep masare saling dupdupang, saling timpahin.

Gusti Ngurah sasampune magenti nganggon piyama ngebah
disisin rabinne ane nganggo daster biru nguda mabunga-bunga. Ratna Dumilah alon maekin rabinne, nyulsul ngalih anget meluk kang kinasih
ngalih pagisian, takut buin anyudang ombak ane nyujuh pasisi. Tahu
teken rabine mara kenakan, Gusti Ngurah alon ngurut-urut nupdupang
apang sirep.

Maninne jam enem makejang pada matangi lantas masiram. Luh Purnama lan Made Sinar sampun sayaga masoda wedang lan nasi anget
anggen panyemeng. Sampune suud mahias Gusti Ngurah Darsana, Ratna Dumilah, ibu, lan ajinne lantas pada ngajengang sambilanga
ngawedang. Kenten masih Wayan Galang, Luh Purnama lan Made
Sinar milu marame-ramen madaar sawireh lakar masuk. Pan Kobar lan kurenanne masih milu ngopi. Makejang pada liang yadiapin sujatinne
pada sendu, sedih sawireh lakar mapasahan.

Jam pitu makejang sampun usan ngajengang. Montore ane mapagin sampun teka. Wayan Galang lan Nengah Sunia menekang
barang-barange seka besik ka montore.

"Kenken Ngah, ngopi malu dini?" Gusti Ngurah nanjenin saha
nitenin barange.

"Nenten, sampun Tu Ngurah. Becikan ngiring mamargi mangda
ten telaat nyanan. Gumentos simpang ring kantor ajebos ngambil surat-

108 [ 112 ]surate," aturne Nengah Sunia.

"Wak, Mek, tiang pamit maluan mangkin. Buin puan ingetang ngaba barange ane lenan ajak Luh Ade. Nah Yan Galang ajak Luh Purnama tiang luas malu. Dunadak buin pidan sida matamu buin. Selegang abete magae. Eda engsap ngabarin yen lakar nganten." Gusti Ngurah nyalamin lan ngelut Yan Galang lan Luh Purnama ane nrebes yah panonne ngeling. Ratna Dumilah masih milu ngeling ngelut bajang-bajange maka tatelu. Pan Kobar lan kurenanne amung bengong, padelengdeng yah paningalanne sadih.

"Tiang sing engsap tekan kapiwelasan Wak, Mamak, Yan Galang, lan Luh pada makejang. Luh Ade gumanti apang payu pesan ja milu ka Bali. Nah tiang luas malu,"

"Inggih Tu Ngurah, Mekele Ratna sampunang lali ngirim surat yen sampun rauh ring Atambua. Elingang pasubayane sane sampun-sampun," pasautne Luh Purnama.

"Nah, keto kalahin malu pada makejang. Mbok Rempuh pidan buin lanturang yen suba di Bali. Yan Galang melahang ngijeng jumah, apang dengdenge tusing plaibanga teken meonge," kenten Gusti Biang Suci mabesen lantas medal karurunge tutuga teken rabinne, okanne lan mantune lantas menek ka montore Nengah Sunia nyalanang montore alon ka kantor BRI. Makejang nututin ben paliat nganti ilid di margane.

Di kantor Cabang Gusti Ngurah lan rabinne tuun lakar pamitan ajak pegawene. Kenten masih ibu lan ajinne milu tuun masalaman. Kepala Tata Usahane nyerahang surat-surat pindahe makejang dadi amap. Kepala Cabang lan Ibu sampun sayaga lakar milu ngatehang. Sasampune masalaman saling ngempahang kangenne, Gusti Ngurah mapamit lakar ka Selaparang atehanga teken saksi rumah tanggane. Liu pegawene sedih mrasa kelangan, gumantine Wayan Galang, Made

109 [ 113 ]Artha, Ahmad, Pak Noor, lan timpal-timpalne ane mepes ajaka gradag-grudug mancing, melali lan maolah raga.

Nengah Sunia nyalanang montore ninggal kantor BRI ne katututin baan Kepala Cabang lan seksi rumah tanggane ane milu ngatehang ka Selaparang. Ajahan sampun teked di Selaparang lantas panumpange ka daftarang di loket teken Seksi Rumah Tanggane. Bukti bagasane katempelang di tiket pesawate serahanga teken Gusti Ngurah. Makejang mangkin ngantiang di ruang tunggu sambilang ngobrol kangin kauh ngajak Kepala Cabang sareng Ibu. Kapal terbange kari repot menpenang barang muatane. Jam 8.30 uli pangaloane kasiarang yen panumpange apang menek ka kapal sawireh lakar enggal terbang ka Denpasar. Gusti Ngurah ajak rabinne, muah aji lan ibunne makejang mapamit lan masalaman teken Kepala Cabang lan Ibu muah Nengah Sunia lan seksi rumah tanggane, "Silak Pak, Ibu , Nengah tiang pamit,"lantas mamargi ka lapangan.

"Nggih, selamet jalan, selamet bertugas," Pak Kepala Cabang lan Ibu menekang tanganne ulap-ulap ngatehang teked di pintu perone pagerunyung ajak pangantere lenan. Panumpange gageson pada menek ka kapal terbange ngalih tegakanne suang-suang. Aji Ian Ibunne malinggih di arep, Gusti Ngurah lan rabinne di dorinne. Pilot kapale ngidupang kapalne. Baling-baling pesawate mapiteh sayan makelo sayang cenged. Gerungan mesine magrueng banter, lantas alon-alon kapale majalan di lapangane lakar ka tengah ngungsi landasan pacune. Gusti Ngurah lan Ratna Dumilah madelokan tuun uli jendelan kapale, tepukina para pengantere pada majujuk ulap-ulap ma daag daag. Uli pintu perone ngenah belinne Lalu Wiradana bareng ajak mamiq lan inaqne masual miakang para pangantere, gageson ngarepang nganti ka tengah lapangane ulap-ulap ngaukin pianakne.

110 [ 114 ]"Milaah, Denda Milaah, antosang Inaq Denda, antosaang," Inaq
Wira ngeling ngaukin pianakne, saha ulap-ulap ngedengang bungkusan, gisianga taken Lalu Wiradana. Baling-baling kapale cenged pitehanne
mameteng, gerunganne sayan keras ngempengin kuping. Ratna Dumilah
bengong ningalin reramanne buka keto ngawe yah panonne nrebes ngetel
di tangkahne. Gusti Ngurah Darsana ane ada di sampingne ngusuhin rabinne ngasih-asih, nampalang limanne di jendelane ulap-ulap yadiapin
tusing tingalina teken reramanne uli lapangane. Plaib kapale makibeh
ka tanggun lapangane Kangin lantas buin mabading marep Kauh. Ratna
Dumilah sayan sedih, nanging nungkasang milu ulap-ulap. Gerungan
kapale buin ngerasang cara gruengan montore lakar nyumunin malomba.
Para penumpange katurin apang nganggo sabuk pangaman lan dereng
kadadosang ngaroko. Pramugarine nyontohin kenken carane nganggo palampung. Sasampune sregep makejang mara kapale maseret becat
plaibne sayan makelo sayan nyepetang lantas makeber ka ambarane.
Roda-rodane alon-alon kacelepang. Panumpange sampun kabebasang ngaroko lan ngeles sabukne. Pramugarine nyacarang kotak misi jaja lan
teh. Ratma Dumilah kari bengong miwasan tuun nanging amung pasih
ane ngenah. Sedih kenehne tusing nyidang matemu napi malih lakar
maan mapamit. Gusti Ngurah, ibu lan ajinne alon nupdupang.

"Denda,suud sedih. Iraga tusing ngaden mamiq lan inaq lakar teka
ngatehang iraga luas. Kaden ibi tiang suba ngorahin Bli Wiradana yen
lakar luas jam pitu semengan nganggon kapal tarbang," Gusti Ngurah
ngusap yeh panon rabinne ben saputangan.

"Nggih Tu Ngurah. Tiang sedih, nanging masih marasa leang santukan inaq lan mamiq kayun rauh yadiapin tiang ten nyidayang
sungkem, masalaman mapamit."

"Nah, jalan uli dini angayubagia, ngastiti Hyang Widhi apang pada


111 [ 115 ]selamet yapin budale ten papamit." Gusti Ngurah lan rabinne lantas nyakupang tangan, ngastuti.

Kapal terbange buin negehang pakeberne sawireh amubune di arepanne tebel nganti ilid. Inaq lan Mamiq Wiradana bengong nyangongak ningalin kapal terbange maceliuk hilang uli paliatne. Yeh maningalanne paseleet membah melusang pipinne ane sampun kelisut. Sedih saja kenehne tuara nyidayang nepukin pianakne luas ninggalin tanah palekadanne. Busan-busan raganne nyelsel tuara maang panakne mulih yapin ke sasiliban. Di kenehne mara nyelsel pidan kaden lakar nyidayang buin matemu ajak Lale Dumilah. Alah embot rasa papusuhanne kalaina teken kembang mata buah basangne. Engsap teken ane madan takdir yen Gusti Allah nitipang Lale Dumilah dadi pianakne, lekad uli raganne.

"Ngiring Inaq, kalahin uli deriki. Anake lenan sampun makejang mulih. Iraga mula sampun telaat ituni meriki, bas liunan papineh. Kaden tiang sampun matuinget Inaq apang ten bas sanget nuutang omongan anak len ngutang pianak. Ane kelangan masih ja iraga. Kaden mantun Inaq, Ayu Sasih masih anak len, ten ja Inaq kaberatan? Napi tuna subaktinne taken Inaq? Nguda mara adin tiange ngalih kurenan anak len dadi gedegang."

"Nah, Inaq ane pelih. Jani kenken abete apang adine tusing pedih. Kirimin surat apang ia mulih yen katuju Gusti Ngurah maan galah cuti," Inaq Wira matuturan sedih.

"Nggih nyanan tiang ngirimang surat. Lakar titipang taken timpalne di Jeruk manis. Sira nawang ada ane mulih ka Bali." Lalu Wiradana alon-alon pesu uli lapangan. Suryane sayan negehang, panese sayan ngenter, nanging kenehne Inaq lan Mamiq Wiradana kari sungsut saling salahang ajak kurenanne, srebut cara gedahe pantigang. Mantunne,

112 [ 116 ]Guti Ayu Sasih busan-busan nupdupang matuanne apang suud sedih
sawireh Lale Dumilah sampun lascarya kenehne nutug ane madan
tresna, tan bina cara raganne ipidan bani ngalahin kulewarga nganten
dadi mantune kayang mangkin.

@&@

Sasampune atengah jam makeber kapal terbange lantas tuun di lapangan Ngurah Rai, Tuban, Denpasar. Masriyak galang kayunne
makejang sawireh tumben menek kapal terbang tur nempuh gulem lan langite peteng dedet ngawe keweh kapale malabuh. Gusti Biang Suci
merasa jejeh kayunne dugase nrebak amubune tebel satmaka ngobok gentuh di tukad ane mabatu-batu. Patuh masih Ratna Dumilah busan- busan nekep muanne, takut. Tuun uli kapale buin menek bus ngojog ka pintu terminal tongos nyemak barang-barange ane masimpen di bagase.
Magilir barange pesu uli lokete ane kasurung ben roda-rodane maputer otomatis. Panumpange teka nyemak barangne suang-suang, nyocokang
nomor label barange teken ane ada di tiket pesawate, apang barang- barange ten ada ane matukar.

Gusti Ngurah ngambil barang duenne ane liwat di arepanne.
Sasampune tegep makejang lantas penekanga ka kretane, kasorog pesu ka tongose ngalih taksi diwangan. Rabinne, aji lan ibunne nututin pesu, tan mari kipak-kipek angob nyingakin pirantin pelabuhane sarwa mesin
tur bresih ngulangunin. Taksine majejer ngantre ngantiang penumpang
ane mara teka. Pantes torise demen malali ka Bali, sawireh makejang pada elah lakar kija tujuanne.

Gusti Ngurah ngaukin taksine ngorahang lakar ka penambangan
bus di Kreneng, saha menekang barang-barangne dadi duang taksi. Gusti
Ngurah ajak rabinne abesik, aji lan ibunne abesik. Sampune makejang


113 [ 117 ]barange menek taxine lantas maseret ninggalang lapangan udara Ngurah
Raine, ngaliwatin tetamanan, bangunan di Kuta terus ka Abian Timbul, Tegal, Jl. Gajah Mada, ngaliwatin Catur Muka terus ka penambangan
Kreneng. Ratna Dumilah angob ningalin tetamanan, umah-umah
mapenyengker asri, toko-toko matingkat nanging kari maciri kabalianne. Togog-togog majejer bilang dangka. Pura lan Puri pada maukir matembok bata makosot. Cedanne kuangan kayu panaung di margane. Nincapang
teked di Kreneng, montore rame masaliweran, bus, bemo, mikrolet, sedan, lan dokar pada ngalih muatan. Krenet lan maklare uyut nyagjagin
taxine ane mara teka.

"Klungkung-Klungkung, Gianyar, Bangli, Karangasem, Padangbai
mamargi mangkin," sapunika krenete pagelur ngaukin muatane ane
mara teka. Barangne jemakina.

"Oh,ten pak krenet. Tiang lakar ka Baledan. Nika montore sampun
ngantiang." Gusti Ngurah nunden taksine mareren paek buse ane lakar
ka Baledan. Sopire matolihan nepukin taksi dadua maekin, lantas tuun
nyagjagin.

"Mimiih, boss tiange kaden sira. Meriki gelisang munggah Bli
Ngurah. Sareng kuda sami. Jam kuda saking Sasak," kenten sopire
Gusti Lanang Oka ngelut raganne.

"Ajak patpat Nang Oka. Tiang mara pesan tuun lantas meriki. Takut ten maan bus yen tengaian. Adin tiange majanji ngantiang deriki
dadi dereng teka," Gusti Ngurah kipak kipek ngalih-alihin Gusti Ayu Sri
ane sampun uli ituni nganti di bangkune samping buse.

"Rain Bli Ngurahe? Oh niki ada anak bajang jegeg ngantosang
dauhne," sopire lantas nandan Gusti Ngurah ka dorin buse. Dapetanga
rainne bengong nongosin koperne.

"Gek Sri, nguda bengong derika? Kenken med sampun ngantiang

114 [ 118 ]deriki?" Gusti Ngurah nundikin rainne ane makesyab matolihan, lantas
matangi ngelut rakanne.

"Beh, Bli Ngurah. Kenyel tiang ngantosang deriki uli jam 9.00.
Niken Mbok Lale Dumilah, Aji lan Ibu pada?" Gusti Ayu Sri nyemak
koper nutug rakanne ka montor buse.

"Niki dong rain Bli Ngurahe, kenten? Uli tuni lemesin tiang ajakin
menek ten nyak. Nanging ten ngorahang ngantiang Bli Ngurah. Kaden
rain Bline tuah Geg Darsini dogen? Ten nyen adik katimun, alias
gagelan?" Gusti Lanang Oka ngulgul kantenanne.

"Sajaan Nang Oka. Niki mula adin tiange ane ada di Sasak. Niki ibu lan aji ada bareng mulih meriki. Tiang gumanti mulih nganten,"Gusti
Ngurah ngenalang ibu, aji lan rabinne. Sasampune mayah ongkos taksi makejang barange lantas kapenekang ka buse. Gust Ayu Sri ngelut ibu, aji lan Lale Dumilah saking kangen lan senengne kalintang.

"Nggih, selamet nemu karma yen kenten. Dumadak apang sadia
rahayu. Margi mangkin munggah, apang enggalan teked jumah di Baledan. Mirib ibu sampun ngantos," kenten sopire lantas ngidupang
montorne, maseret majalan pesu uli penambangan.

"Tiang jam 8.00 mara menek ka pesawat di Selaparang. Jam 8.30
mara tuun di Ngurah Rai. Jam 9.00 mara maan taksi lantas pesu uli lapangan terbang. Saking ramene buka kene sangkala saranta di jalan
nganti kali jani mara teked deriki," caritan rakanne.

"Kenken rasanne Mbok Milah, Ibu, lan Aji menek pesawat. Ten
lengeh?"

"Tambis-tambis Ibu lengeh. Aeng geludugan kapale ngentasin
guleme tebel gati."

"Yen tiang ja demen pesan satmaka malayar ngentasin pasih

115 [ 119 ]susu, yadiapin rasan basange gejul-gejul nagih ngutah," Ratna Dumilah masaut saha makenyem nolih rabinne. Montore ngeser plaibne beneng
kangin sarat ngaba muatan ninggalin kota Denpasare.

Ratna Dumilah ane negak di sisi busan-busan matingalan kasisi yen ada ane tawah tingalina. Upami di wantilan Pangerebongan
sedeng rame ada tajen, pangerajin togog paras, ukiran kayu Batubulan, keramean di toko seni lan pasar seni Sukawati, pangerajin tiying di Blega, ulat-ulatan pandan lan rontal di Bona. Di Gianyar kabenengan
montore macet sawireh ada palebon di Puri Gianyar, matolihan ka dagang nasine di sisin margane tepukina ada dagang nasi, be gulingne
nungkruk di arepanne, kitera ben anake mabelanja.

"Tu Ngurah, nika be napi ane adepa teken dagang nasine, cara
celeng?"

"Oh, nika be guling celeng. Yen iraga masayut nganten nyanan di Baledan mara nganggon guling. Yen dugase di Sasak amung banten
saderana apang dadi bebas mulih." Gusti Ngurah saking telaten nuturin rabinne sakancan ane takonanga, ane dereng tawanga utawi adan desa ane liwatina. Kenten masih bengong angob raganne ningalin kabungahan bade lan lembune ane ada di alun-alun Gianyare. Yapin
di Sasak taen ningalin nanging ten ja cara ane tingalina deriki. "Ooh,
endah laluk, pantes torise demen malali ka Bali."

Montore buin nerusang pajalanne alon-alon, teked di sisin jembatan
Yeh Bubuhe tingalina ada gua liu majejer di sisin margana. Makejang
patuh marep kasisin tukade.

"Gua napi niki Tu Ngurah, cara gua pagaen jalema boya ja gua
alam?"

"Beneh, gua pagaen Jepang, dugas perange ngelawan Sekutu di Bali. Pemuda Bali magabung ngajak tentara Nipone. Ajin tiange masih

116 [ 120 ]maan ngalas dadi tentera PETA lantas magerelia di alas-alase. Nanging
sasubane merdeka raganne ten kayun dadi tentra." Gusti Ngurah buin eling teken ajinne. Mireng caritan okanne Gusti Biang Suci matutang.
"Saja ning Ratna, matuan ceninge milu mayadnya ngawangun
negarane tenenan, ngusir penjajah tan ngitung arta brana, pianak somah saking melanin gumi. Nganti saking belog Ibune, tusing ngerti teken
yasan sang sura amrih sutreptining nagara. Ibu serakah, ngulahang awak merasa tusing katresnain, malah ilik, cemburu ngaden matuane
ngelah mitra. Nganti ibu mulih beseang terus ka Tanjung," Gusti Biang Suci ngetel yeh panonne. Ratna Dumilah dadi salah tingkah ningalin
ibunne nangis. Gusti Ayu Sri lantas nyelag.

"Meneng ja Ibu, sampunang nuturang ajin tiange deriki. Tiang
nyanan milu sedih. Bas bli Ngurah ja masih nuldulin kayunne Ibu apang
nangis," Gek Sri ngelut ibunne.

Teked di penambangan Klungkunge montore buin mareren
sawatara ajam ngantiang dagang sambilang menekang muatan. Gusti Ngurah Darsana ajak rabinne, rainne, ibu lan ajinne tuun ngojog dagang
sate kambinge lakar ngajengang.

"Aji, Ibu, ngiring numbas sate kambing. Niki langganan titiang
sabilang meriki."

"Beh yen keto cocok pesan. Basang ajine suba seduk," ajine
masaut tutuga teken ibu lan rainne. Sambilanga negak madaar siat-siut
ngarepin nasi, sesate Ian rawon anget-anget Ratna Dumilah matolihan ka Krethagosa di bucun pempatane. Ada masih bale kambang mirip
pesan cara bale kambange di Mayura. Di kadohan ngenah pamedal agunge gang aluhur bet baan kapasilan, ambengan, paku-paku lan
lumut pasuranting.

"Tu Ngurah niki wangunan napi, dados cara taman giline di
117 [ 121 ]Mayura?"

"Niki ane di bucu madan Krethagosa, tongos bale pengadilan jaman kerajaan maluan. Di dingdingne baduur bek misi gambar wayang ane nyaritayang Bima Sewarga lan pengadilane di akhirat, nyaritayang
karma phalane ane lakar katepuk, kayang apa panumadian jatmane buin
kawekas. Ane di tengah madan taman gili masih misi gambar wayang,
makejang mapitutur apang manusane patut melaksana ane rahayu.

Keadilan Ida Hyang Widhi ane maraga Hakim Maha Agung mula tuara
dadi tawah, tuara dadi tombok ben doa, ben pipis wiadin banten lan
bukur tegeh. Yen sampun salah agung dosa pasti masuk neraka lan patut mayah dosa hukuman di numitise buin kawekas. Yen lascarya
mayadnya, melaksana ane rahayu sinah maan swarga tur yen numitis
buin kawekas maan kebagiaan. Tuara ada swarga tumus, neraka tumus,
pasti lakar buin numitis ka mrecapada tongos iragane nyalanin karma phalane nincapang swadharmane apang nyidayang ngilangang momo
angkarane. Yen sida lepas uli suka duka, jele melah, mara madan suka tan pawali duka." Gusti Ngurah nerangang makisi-kisi. Suud ngajeng
lantas buin menek ka montore. Sopir lan dagange lenan sampun teka
lantas montore buin majalan pesu uli penambangan beneng kaja. Ratna
Dumilah nguratiang pamandangane asri di sisin jalane makelak-kelok di Bukit Jambul. Petak carike cenik-cenik makejang maan yeh, misi padi. Ane ten maan yeh misi bunga, sela, tabia, tuung, cengkeh,
lan woh-wohan lenan. Di pengkolane duuran ada pondok-pondokan
tongos anake mereren ngopi lan madaar sambilang namtamin kaasrian panoramane di Bukit Jambul marep ka pasisine kelod. Sedeng melaha
pesan sopire mareren ngisinin yeh saha ninginang mesin montorne. Liu masih penumpange tuun nguadang bangkiangne.

"Tu Ngurah ngulangunin pesan pemendangane deriki. Mirip pesan

118 [ 122 ]cara di Rembitan marep ka pesisin Kutane. Kewala di Rembitan tanahe gundul tan pa toya. Yen deriki kayang di muncuk-muncuk bukita yehe
pakecorcor. Wiakti petani Baline sampun kaloktah kaluwihan pengairan Subakne." Ratna Dumilah ngituk angob maiwasan tuun.

"Belak-belokanne cara di Pusuk. Nanging bedanne di Pusuk sisin
margane alas yen deriki carik. Nanging uli dija kaden tekan yehe niki Bli Ngurah?" Gusti Ayu Sri masih bingung sawireh tukad Telagawajane joh
beten. Buina ten ada telabah di Rendang.

"Asal yehe niki uli Arca, ulun tukad Tlagawajane gaenanga dam
lantas celepanga ka aungane sawetara akilometer lantangne di batan Desa Rendange mara pesu ngecokin carike gaenanga telabah uli Nongan ngelodang teked meriki. Ane ngae boya ja insinyur nanging undagi
tukang paras lan aungan ngadu kapenteran cara tradisional Subak di
Bali. Buin jebos tingalin," Gusti Ngurah saking lenggut caritane saget
teked di margane nuunang ka tukad Tlagawaja. Buin Ratna Dumilah
bengong ningalin tukaden joh beten.

"Nah Denda, Gek Sri, tingalin yehe ngrebes uli bangkiang tangkide,
nika salih tunggil bindun aungane anggona mesuang tanah meriki.
Di duuran sisin margane ada masih bindune di Rendang. Kayang mangkin liu anake tuun ngalih yeh minum derika. Carike ane ada disamping pengawas Gununge nika masih maan yeh uli resan aungane"
Ten medmed Ratna Dumilah lan Gek Sri kipak ingeng salantang margane ningalin kasuburan tanahe bek misi pamula-mulaan. Kenten masih Gusti
Ngurah tuara med nyautin patakon rai lan rabinne. Gusti Ngurah Gede lan
rabinne amung cemas-cemus ica. Saget makret montore ngerem mareren di arepan pekene. Panumpange gageson nuunang barangne. Krenete
nerima ongkos lan nyusuk pipisne ane lebihan. Montore buin majalan
lan mareren di arepan jeronne Gusti Ngurah Darsana. Krenete nuunang

119 [ 123 ]barang-baranga Sasampune tegep lantas mayah sewan montore makejang.

"Sampunang ja bli Ngurah, tumben ja bli mantuk iring tiang," kenten sopire

"Ten ja kenten Nang Oka, raga mula nambang. Benjangan yen tiang perlu ngujang ten bani nunas tulung. Mangkin mungpung wenten, padalem tuyuh krenete."

"Nggih yen kenten tunas tiang. Nyanan delokina nyen mantuk, ajaka matuakan," kenten pasaurne saha nyalanang montorne. Gusti Biang Ngurah teka nyagjagin okanne ngaba segehan lan canang pamapag nganten. Sasampune masegehan lantas mantune lan okanne kadandan mantukan ngojog ka bale Gunung rata. Gusti Ngurah Gede lan rabinne nututin ngaranjing. Barang-barange abana taken panyeroane kajeroan. Tas lan koper kacelepang ka kamar di Gunung rata lan bale dangin. Barange ane lenan pilah-pilaha taken Gusti Biang Suci, encen ana gapgapan, encen ane buku lan surat-surat pentingne Gusti Ngurah. Sasampune melah tongosne lantas makejang malinggih di gunung rata.

"Nah, apang ten tiang salah makaukan, sira kanikain mantune Mbok Suci?"

"Ratna Dumilah, Yu Ngurah. Nika mula adanne uli cerik. Tiang amung ngimbuhin ben Ratna dogen apang ada masih pasaluk adan, nanging apang ten masih kagok yen kaukina mani puan taken kulawarganne jumahne," kenten Gusti Biang Suci nerangang. Makejang ane mireng matutang."Beh anut pisan pesengan sareng swabawane Jro Mekel"

"Nah, ning Ratna, kanggoang umahe uwug kakene Ibu jumah paturu luh kalahina taken I Ngurah luas. Jani Ratna milu nampedang

120 [ 124 ]lacur Ibune ajak adine pada."

"Inggih sampun sami nikaanga ring Tu Ngurah. Jumah titiang ring Sengkol taler pateh, ngrereh toya meweh. Kantun becikan deriki,
seringan wenten sabeh, wenten toya."

"Jani cening Ngurah ajak rabine sirep dini di Gunung rata. Ibu lan Ajine depang di bale dangin. Adine depang ajak Ibu dadi akamar. Nggih
ja rarisang dumun masalinan Mbok sareng Bli Ngurah. Keto masih
cening masalinan malu, mara lantas ngajengang," kenten Gusti Biang Ngurah lantas ngandikain panyeroane ngaba wedange ka gunung rata.
Sasampune pada melinggih Gusti Ayu Darsini ngidehang wedange
teken aji, ibu, raka lan ipene makejang. Raganne lantas malinggih paek
rakanne lan ipenne, saha makisi-kisi.

"Mbok Ratna, sujatinne tiang meled milu ka Sasak. Nanging
padalem ibu ngraga jumah ngae banten. Mbok Geg Sri kari repot
kuliah. Napi buin sasampune ada kepastian lakar mulih tur ngabarang Bli Ngurah maan pancabaya, mimiiih ajak makejang bingung, sedih,
nanging masih angayubagia sawireh Bli Ngurah selamet. Tur mbok
saking tresna nyak nutug Bli Ngurah mulih mangkin. Tiang matur suksma, kanggoang ngelah ipah cerik buin ten nawang napi," Gusti
Ayu Darsini ngelut ipahne saking asih.

"Nggih tiang sampun nikaina teken Tu Ngurah. Yen inget-ingetang rasanne lucu. Makejang timpal tiange bakat cemburuin, malomba nemenin Tu Ngurah, trunane kalem di umahne Pan Kobar. Gek Sri ane
simalu kenal dadi gelanne pamuputne raganne jatinne masemeton. Kaden
Luh Purnama utawi Made Sinar masih boya. Pamuputne yen sampun jatu karma masih tiang ane dadi rabinne," Ratna Dumilah nuturang
patemun raganne. Gusti Ayu Sri kenyem-kenyem lek teken rainne. Ane lingsir-lingsir masih marembug. Suud ngawedang Gusti Biang Ngurah

121 [ 125 ]ngandikain Gek Darsini ajak panyeroane ngaba sodaane ka gunung rata sawireh sampun jam telu siang, wayahe patut ngajengang.

"Inggih Beli Ngurah lan Mbok Ayu Suci mangkin ngiring ngajengang dumun."

"Beh, mara pesan ngajeng sate kambing di Klungkung. Melahan nyanan petenge sapisanan, apang maan mategtegan malu, kari leleh," pasaurne Gusti Biang Suci kaleson.

Nganti sanja Gusti Biang Ngurah nuturang indik dudonan karyane ane lakar kamargiang di dina Wraspatine, ngawit mapandes, mapetik lantas masayut nganten utawi makerab. Sasampune pada usan masiram Ian magenti pangangge saha muspa mangening-ening, ibunne malinggih kakiter baan oka Ian mantune kang kinasih. Panyeroane di pewaregan repot ngadukang lawar anggon nyanggra pengantene sang wau prapta saking Sasak.

"Nah Ratna, jani kanggoang madaar cara di Bali magibung anggon panyapa, tumben matemu ngajak Ibu lan ipah-ipahe dini." Gusti Biang Ngurah lantas ngebatang pangibungan sampun misi nasi lan ebatan dolong mawadah ancak sagenepnyane luire : urab barak, urab putih, anyang, jukut blingbing, timbungan, lan sate mapesel 18 katih. Kakomoh buin malenan mawadah jembung. Inuman sajaba yeh masih ada limun lan bier.

"Beh, ene mara lawar seken. Kenken Yu Ngurah masesangi dadi sampun ngae lawar? Kaden buin telun mara acarane," kenten pandikanne Gusti Ngurah Gede kenyem.

"Dadi orahang kenten. Nanging sujatinne mula angayubagia ring Ida Hyang Widi, panake selamet uli pancabaya tur ngajak kurenan mulih apang nyak adung, paras paros, salunglung subayantaka. Nah, mangkin ngiring Bli Ngurah lan Mbok Ayu Suci ngararis malinggih

122 [ 126 ]dumun apang sarengina taken mantu ajak okane pada. Niki sampun
peteng, sampun jam pitu. Yen jumah lanang istri magibung ngajengang
ten kenken," kenten aturne Gusti Biang Ngurah. Gusti Ngurah ngedeng rabinne apang bareng malinggih malingkehan ngiter gibungan sareng pepitu. Ratna Dumilah yadiapin biasa magibung, nanging mula dereng
taen ngajengang lawar, napi malih kakomoh cara di Bali. Gusti Biang
Ngurah menekang tapan misi jukut blingbing, lawar abang lan putih ka
gibungane.

"Naah, nggih rarisang ngajengang, ten dadi kimud-kimud," Gusti
Biang Ngurah ngaturin ipen, oka lan mantunne pada ngajengang. Makejang mabriuk pada ngajengang. Ratna Dumilah nolih rabinne
makenyem bingbang, sawireh dereng biasa naar lawar.

"Nah pelajahin nyicipin uli jukut blingbinge malu, mara urab putihe
yen takut teken anyang. Mula ada aturanne carane menekang ebe. Uli jukut, lawar, anyang.mara timbungan, lantas sesate siduri. Yen di
Sasak komohe wadahina jembung janga di tengah gibungane. Yen di
Bali komohe dadi aba padidi-padidi," Gusti Ngurah nuturin rabinne.

"Aaah, sing kenken Ratna. Raga tumben magibung cara dini, jani
dadi dogen encen ane kademenin. Neh sate ajak timbungane penekang
Ibu. Daar suba apang wareg." Ibunne menekang sate lan timbungane.
Ratna Dumilah makenyem kimud, nanging nyud.

"Ampurayang titiang kari malajah, Ibu," aturne Ratna Dumilah
nguntul.

"Araah, ten kenken. Mbok Ratna masih ngesopin raganne padidi. Ajeng dogen encen ane demenin, apang ten enggalan seduk." Geg
Darsini lantas menekang jukut ares.

"Nah yen niki wau cocok timpalang sate. Nanging titiang jaga
nyobak laware niki sira uning masih cocok," Ratna Dumilah lantas

123 [ 127 ]nyicipin lawar abange campurina putih. Lages pesan kinyukanne naar lawar. Geg Sri lan Geg Darsini seneng nyingakin ipahne.

Usan ngajengang makejang pada ngalih tongos ngisis, sajaba
pengantene ane ten nyidang pesu uli gunung rata sawireh ada
tamiu gumantinne truna-truni pasametonane ane teka nelokin saha
mragatang mayasin warung lan tongos nerima tamiune. Indik bebanten lan pawedaan pedanda makejang sampun pragat sawireh sabinaning
pawiwahan raganne lan rainne maka dadua masih lakar mapandes.
Gusti Ngurah Darsana ngenalang rabinne taken pasemetonane.
Makejang liang raket rumaket ngajum Ratna Dumilah.

"Beli Ngurah tong madaya tiang yen kancing gumi Baledane bisa anyudang blabar ngengsut di gumi Sasake di carang bungan Ratnane putih gading cayane Dumilah. Kalah bungan warsikane miik ngalup
di taman Lila Arsana ane kapiara uli nguni kasiram karabukin," Makenyem Gusti Ayu Alit ngulgul Gusti Ngurah Darsana matadah iri.

"Ah, masa dewek tiang Geg. Tiang ngepah ngantiang, ngadek bon bungane saja miik. Makita nyujuh, tegeh; tiang ten ngelah kampid.
Makita mongkod ten ngelah bayu uli semeng dereng nyampah. Paling
tiang luas ngumbara desa ngalih joan nyilih banggul, mara mulih dapetang punyan cempakane mapagehan matali lelipi gadang. Lascarya
tiang murang-murang lampah ngetut tejan bungane ening dumilah di
selaning padang kusa. Yeh matan tiange ngetel, damuh di muncuk
ratnane masih ngetel macampuh teken sayonge di Gunung Rinjani dadi riris, nuut iding, nuut tukad mabias mabatu ane lakar layarin
tiang salawase nganti teked ka segarane agung tan patepi," Gusti
Ngurah Darsana nolih rabinne, nolih bajang-bajange ane kangen milu padelengdeng yeh panonne. Ada masih ane ngarenggeng," Beh sing
ada katulusan tresnane cara Tu Ngurah."

124 [ 128 ]"Nanging Beli Ngurah ten sakit ati kapegatin tresna? Napi Mbok Ratna sampun nawang, ten ilik yen pradene matemu teken bungan
taman Lila Arsanane miik ngalup?"

"Geg, yen saja tresna sujati boya ugi lakar dadi dengki. Salawase
tetep tresna tur angayubagia apang ane katresnain nemu bagia, maan ane luwihan. Tresnane dasarne mula pangurbanan. Ten ada anak nyidang
ngengsapang tresna. Yen maubah dadi drengki nika madan nafsu, nagih
menang pedidi, angkara murkane mamurti. Indik ipah Geg'e niki tiang mula ten makebangan. Raganne patut nawang mekejang. Apang ten
kagok yen matemu di jalan, utawi tongose lenan. Yen ada rahasia
amung rahasia jabatan di kantor."

"Beh, yen kenten tiang bani ngulgul mbok Ratna. Sampunang
sebet yen pradene tiang ngelantur ngomong. Bas raat raganne ngelah
kenangan suka duka ngajak truna-truni desane deriki," Gusti Bagus Gede nyelag kapatutang teken Gede Lagas, belawan banjare.

"Nggih, kewala kanggeang tiang belog, boya ja balian sakti. Maafang yen kari kagok ten uning tegeh endep. Tu Ngurah sampun
nerangang sami indik raganne deriki, ten sapunapi tiang dados
pelabuhan pamuput," pasaurne Ratna Dumilah alon manis.

"Nah, nika ja mara patut. Beli nyuksmayang pesan katulusan keneh Ratnane nuduk kalacuran adin beline I Ngurah apang pakebere
ngalanglang buana prasida lancar, kebehan kampide apang adung. Keto
masih yen malayar megat arungan, apang anut dayung lan kemudine
apang ten perahune bencah," Misanne Gusti Ngurah nuturin.

"Nggih, mula kenten Beli Gung, mangkin kanggeang makeber tan pakampid, malayar tan pabidak, asal tresnane tan patanggu, kija laku
dumadak kari ada ane ngugu. Buina yen jumah dadi petani ten ngelah carik, dadi dagang ten ngelah modal, yen nyilih ten ada ane ngugu

125 [ 129 ]sawireh ten ngelah gegaden," Gusti Ngurah kenyem nimpalin rakanne.

"Nah, lamun kenten tiang ajak makejang sampun nunas kopi, gegaene sampun puput. Uli buin mani kari ngae jaja lan masak presmanan dogen deriki. Cawisan pebat penamiune sampun di banjar. Mangkin lakar mapamit malu, apang ten ngulgul beli Ngurah ane lesu itunian di jalanan. Melahan beli Ngurah lan mbok Ratna sirep," Gusti Ayu Ngurah ngempulin lantas pada mapamit. Gusti Ayu Darsini ngaturin raka lan ipahne apang maluan sirep. Raganne kari nampedang cangkir lan piringe ka pewaregan. Alon Ratna Dumilah kakamarne nyemak anduk lan sikat gigi. Angine dingin nyirsir ngawe raganne ngetor kadinginan, nanging dandana teken rabinne ka kamar mandi masikat.

"Oh, rasa dingine deriki patuh cara di Sembalun, nggih Tu Ngurah?"

"Ah, enu dinginan di Sembalun. Nanging yen sasih karo di bulan Agustuse mara ja dingin pesan. Yen sirep perlu masaput gebyog, nangiiiing sing perlu takut."

"Araah beli Ngurah maksudne yen penganten sing perlu takut, sawireh ... sampun ada ane dingin-dingin empuuuuk, kenten, ha ha ha," rainne ngulgul ngedekin.

"Badaaah, Gek Sri milu-milu dogen. Napinne empuk?" Ratna Dumilah macelep ka kamar mandi ngajak rabinne. Ajahan yehe sriak- sriok, pada masikat saha macanda saling sigit saking welas asih. Gusti Ayu Sri bengong nyingak cekceke di temboke saling silapin ngajak pacekanne. Padelengdeng yeh panonne eling teken dugase malila cita ngajak Gusti Ngurah di Batu Belong dugase dereng uningina raganne masameton. Pesu uli kamar mandi Gusti Ngurah kari napetang rainne kari di natahe ngamel sikat gigi.

"Oh, kenken Gek Sri, dereng masikat?" Patakonne Gusti Ngurah 126 [ 130 ]saputne lantas ngangge dasterne.
"Beh, aeng becatne lemah Tu Ngurah. Rasanne dereng med tiang
pules."

"Beneh, nanging patulunge ane lakar nyakan lan ngae jaja suba teka. Mai mandus malu apang maan nganemin tamiu lan bajang- bajange," sang kalih lantas pesu ngojog ka kamar mandi. Suud masiram
lantas maias, saha sembahyang tur matirta maening-ening.

Rainne sampun sayaga nyodaang wedang susu lan nasi goreng
mabe taluh mata sapi.

"Ngajeng malu Mbok ajak beli Ngurah sambilang ngopi. Nyanan
enggalan liu teka tamiune. Timpal-tlmpale ane masak di paon ajaka lima
makejang sampun ngopi."

"Beh, sedeng melaha pesan. Tiang mula dot makita ngopi. Bas
kakene dingine. Napi jajane Gek Sri?" Gusti Ngurah maliin piringe ane
matekep saab bora.

"Jaja Nagasari. Bendu ajak pais ada masih di paon, mara abaanga
teken brayane."
"Encen madan jaja bendu lan paise Gek Sri? Nunas bedik apang
nawang rasanne. Yen nagasari, carorot dong sampun biasa," Ratna Dumilah nyelag saha nutug Gusti Ayu Sri ka pewaregan nyemak jaja
bendu lan pais apiring abana ka gunung rata. Gusti Ngurah sampun
ngawedang sambilanga ngajeng nasi goreng. Ratna Dumilah ngahgah
bendu lan paise. Cicipina saka bedik saha kecap-kecapanga cara
anake dadi juri lomba masakan. Mara pesu kenyemne saha ngenjuang jempolne "Naah, niki mara jaen timpalang kopi." Raganne lantas nyiup
kopine agerosan. "Beh, yen dingin-dingin kene ngopi matimpal jaja jaen
kakene bisa tiang ketagihan terus Tu Gek Sri," Ratna Dumilah nyarere

131 [ 131 ]rabinne.

"Naah, lamun demen, onyaang suba. Buin pidan di Atambua dija ngalih bendu."

"Ten perlu kuatir mbok Ratna, lamun ngidamang bendu ngabulan lakar kirimang. Enteng, asal nyak ngentinin ongkos kirimne dogen, ha ha ha," Geg Darsini teka nyelag.

"Yen buat nika wenten Tu Ngurah bossne? Calon Aji ane sayang anak pasti ten kaberatan. Tiang sampun dot teken manggis lan apel," Ratna Dumilah kedek ngewerin.

"Ooh, sayang anakku. Aji lakar ngalihang napi dogen ane sida ben ngalih apang panak tiange ten leleh ngetel peesne," Gusti Ngurah ngusuh-usuhin oteng rabinne. Rainne makadadua kedek, rabinne makajingjangan gining. Ibunne liang pesan kayunne nyingak okanne adung maipah. Pengantene lantas ngalanturang ngopi lan ngajengang nasi goreng. Suud ngajengang Ratna Dumilah milu repot sig anake nyakan, nanging busan-busan buin ka gunung rata yen ada tamiu ane rauh. Magilihan sameton, kantenan, truna-trunine teka nelokin nganten. Makejang ngajum rabinne Jegeg, alep sebenge srengara makelus menak. Yen nabuh, basanne alus matungtung kenyem. Ten ada ngaden yen raganne anak Sasak.

Karepotane dinane nika di jeronne Gusti Ngurah mula nyrepek gati sawireh buin mani semeng babantene apang makejang pragat. Patulunge masuluran tan ngitung tuyuh, nanging masih panamiune tan tuna kopi, roko, base lan inum-inuman botolan lenan. Jam solas masakane di paon sampun lebeng. Gusti Biang Ngurah gelis maturan sodaan, jotan milehan nunas kaselametan. Salanturne lantas ngandegang patulunge magae, katurin pada ngajengang. Suud ngajengang patulung lan truna- trunine buin ngalanturang gegaenne. Ada ane ngae jaja, ada ane ngaba

132 [ 132 ]kopi jaja ka banjar sawireh krama banjare sampun teka lakar ngae basa,
ngae sesate miwah gelar sanga ane dadi gae malunan. Buin mani
nrupute kari ngae anyang lan ngadonang lawar dogen. Sajabaning
nika masih ngae olahan anggon banten duure sirep lan jauman katur
ring sasemetonan lan brayane ukuran seket tanding, ane kaiderang
dinane mangkin apang buin mani ten buin repot. Gusti Ngurah Gede
ane tedun ka banjar nyapa krama banjare magae saha nguratiang apang pepek panyembrama base miwah rokone. Gusti Biang Suci marengin
tukang bantene. Gusti Biang Ngurah ane ngamel pidagingane celagcelig ka banten, ka pewaregan ngenterang saluiring kaperluan karyane.
Sajabaning nika dane masih milu nyapa tamiune ane rauh satmaka
ngurukang mantune apang nawang encen ida, dane, sameton, braya,
muah kaula roban. Gusti Ngurah sajaba nyapa tamiu, masih celag-celig
nimpalin truna-trunane ane magae mragatang ngias bale pamandesan,
warung panerimaan tamiu saha saranane ane len-lenan. Yadiapin
amung nganggo ambu, kertas warna-warni, tamiang, lan gantung-gantungan balene kanten asri. Nganti jam lima patulunge mara suud
matanding. Truna-trunine mara suud masak ngae jaja lan darang nasi
anggon matamiu buin mani. Mangkin kari nyutsut prabot, nyampat
mabresih-bresih. Ada masih ane menahin lampu apang nyanan tinggal ngenyitin dogen. Uli banjar marerod kramane ngaba ebe karangan
limang sela, suci a sela celeng petang sela, miwah tandingan banten
duure sirep ada seket tanding. Makejang terimana teken Gusti Biang
Ngurah. Raganne lantas ngenterang luh-luhe apang majalan ngaba
banten lan jaumane ka pasemetonanne ane patut nerima, apang buin
mani ten buin ngarepotin.

Di banjar sesampune suud matektekan lantas kalanturang pada
ngajengang. Sisan olahane suci buin duang sela katurang ka jero.

133 [ 133 ]Sampune pada malipetan uli ngaba jauman lantas makejang nikaina teken Gusti Biang Ngurah apang pada madaar lan ngajengang.
"Nah, mangkin truna-trunine saha sameton tukang banten
makejang lautang malu ngajengang. Niki sampun wenten cawisan di
gunung rata duang sela, bale dangin duang sela," kenten Gusti Biang
Ngurah ngajakin. Truna-trunine apang pepek malu menek di bale dangin.
Mara sisanne bareng ajak tukang bantene menek di gunung rata.
"Beh, niki sucine kirangan malih sareng lima. Sira malih durung Tu Biang?"

"Nah apang gelisan mungpung beli Ngurah Gede rauh rarisang
munggah sareng Mbok Suci, Geg Sri, Geg Darsini, Ratna, lan cening Ngurah Darsana. Depang Ibu malu ane ngayahin,"Gusti Biang Ngurah
ngenterang ipah lan okanne apang bareng magibung. Mangkin lantas
mabriuk pada madaar lan ngajengang, pakremos namtamin lawar lan
sesatene mara lebeng. Ratna Dumilah kari milih-milih ngajeng lawar utawi timbungane.

"Ampurayang nggih Mbok, niki mantun tiange mara melajah magibungan."

"Mimiih, yadin tumben nanging sampun penter. Caranne matimpuh
pangus pisan, napi malih basa Balinne alus, ten wenten ngaden anak
len," pasaut tukang bantene aris sambilanga ngaud sesate ane mara
penekanga teken Gusti Ngurah Gede. Ratna Dumilah kari mitbit
timbungan saling betet ajak rabinne. Ibunne milihin sate ane empuk lan gebuh.

"Nah, ane ngelah gigi dadi suba makpak tulang nguda timbungane.

Sajaan Ibu masih demen nanging sing nyidaang baan ngutgut.
Kanggoang sesate lan nyuh-nyuh ajak jukut aresne dogen bagiane."
Ibunne nyiup kuah jukut arese mawadah jembung. Gusti Ngurah
134 [ 134 ]Darsana masih milu nyiup komohne ane sediaanga teken rainne.

"Wiakti Ibu, basan timbungane niki atep pisan, dagingne taler gebuh," kenten atur mantunne mara maan nyicipin isin paan dolonge. Ajinne buin menekang sesate lan timbungane ane masisa nganti telah. Mula ukuranne, sate lawar telah, nasine masih onya. Apang ada garanga teken cicinge makejang nyisaang nasi pada masopan apang aledane ilid, tusing elad amah ulad alid.

"Sapunapi antuk ngajengange?" Gusti Biang matakon mara pada macanegan.

"Inggih, sampun usan. Ngiring tedunin dumun," makejang lantas tuun mabaseh.

Sesampune suud ngajengang makejang patulunge mapamit budal. Panyeroane matetamped saha nyampat di natahe. Gusti Ngurah ajak rabinne, saha rai-rainne magilihan pada masiram sawireh sampun nyaluk sanja. Suud masiram, lantas muspa maning-ening. Ibu lan ajinne milu mabligbagan malinggih di gunung rata ngajak oka lan mantune makejang. Rame pasaleng saurin magegonjakan saling tembungin antuk liangne.

"Ning Ngurah, sajaba krama banjar lan pasemetonane ane suba undang Ibu, ada akuda tamiune teka nelokin nganten ane suba endekang cening apang rauh dinane mani?"

"Ngantos mangkin meh wenten petang dasa diri, timpale sane nampek-nampek deriki. Ten uningin nyanan wenten malih sane rauh. Banggayang titiang mula nyepiang."

"Ibu masih keto, ngoraang teken nyama brayane amung lakar matatah dogen. Indik pawiwahan amung sameton dadiane dogen ane nawang," ibunne alon negesang.

135 [ 135 ]Di margane saget ada montor mareren. Gusti Ayu Sri enggal nyagjagin sawireh ane teka tuara len tuah tamiu uli Sasak, Pan Kobar ajak somahne Wayan Rempuh lan panakne Made Sinar. Barang- barangne tuunanga lantas abana teken panyeroane ka Jero. Made Sinar geluta, dandana teken Gusti Ayu Sri ajaka menekan, tutuga teken meme bapanne.

"Kali kenken majalan Dek, dadi kali jani mara teked dini?" "Tiang sampun jam roras, munggah di Lembar ngangge kapal Kuda Putih."

"Inggih Tu Gek Sri, niki sampun cepet. Ring Padangbai sue ten polih montor ka Klungkung. Kanggeang numpang kabenengan polih rauh di Bandem. Saking derika raris nyarter montor meriki, kanggeang maelan," Pan Kobar masaut sambilanga ngejang tasne.

"Ibu, Geg Darsini, niki Made Sinar panakne Mek Rempuh sane ajak tiang gradag-grudug di Jeruk Manis,"aturne Gek Sri teken ibu lan r ainne. Ratna Dumilah enggal tuun nyagjagin Iantas ngelut Made Sinar lan Wayan Rempuh. Gusti Biang Ngurah bengong kamemegan nyingakin Wayan Rempuh lan Pan Kobar kari ceteng sesampune makudang tiban ten taen katepuk. Toyan panonne padelengdeng ngusuh-usuhin kaulanne. Wayan Rempuh masih ngeling sigsigan ngelut Gusti Biang Ngurah Ian Gusti Ayu Darsini.

"Ratu, ampurayang titiang Tu Biang, Tu Gek. Yen ten Hyang Widhi Wasa ngutus Tu Ngurah ka Sasak, menawi kantos mangkin titiang ten naen malih kapanggih ring iratu. Mimih, amuniki sampun duurne Tu Gek, pateh sekadi niki Made Sinar. Belin ipune Yan Galang nenten polih cuti. Taler polih karya saking arsane Tu Ngurah. Luh Ade, matur na'e teken Tu lingsir Ian Tu Gek Darsini," Wayan Rempuh nuturin panakne. Made Sinar matur alon ngelut Gusti Ayu Darsini: "Ampurayang titiang


136 [ 136 ]tembe tangkil. Saking i pidan titiang mamanah mantuk nanging nenten wehina ring reraman titiange."

"Mimiih, jegegne I Luh. Nah mai ja menekan ajak makejang. Yan Serimben, mai ja mategtegan baduuran. Sing lengeh di pasihe? Aksamaang pesan nyen tusing taen payu ke Sasak nelokin panake. Jani kelan pindah buin," Gusti Biang Ngurah nyapa tamiunne.

"Beh, sedeng becik lancar pamargin kapale. Toyane dedeh, nenten< wenten ombak. Samalihe kapale cukup mageng. Titiang mangkin munggah ring Lembar, pelabuhane ring Ampenan sampun usan mangge. Punika awinanne elahan yen makta barang akehan," Pan Kobar matur nyaritayang pajalanne di kapale uli Lembar ka Padangbai.

"Kaden tiang Wak majalan tengah lemenge nyanan,cara rencanane
i pidan."

"Nenten Tu Ngurah. Kamanah antuk tiang rauhe benjang manawi kasep, nyanan ten manggihin Tu Ngurah mawidiwidana," aturne Pan Kobar patutanga taken kurenanne.

"Nah, lamun keto kema Yan Rempuh mandus malu ajak panake. Nyanan buin ngorta. Kanggoang maseksekan di sakulune tongose uli maluan. Panake depang masare ajaka Geg Sri," pandikanne Gusti Biang Ngurah. Made Sinar lan memenne ka kamarne. Suud mandus Pan Kobar ajak kurenan lan panakne nikaina ka pewaregan apang medaar.

"Nah, Yan Rempuh ajak kurenan lan panake dini di paon pada ngopi lan madaar. Geg Sri lan Geg Darsini tunasin, ingetang kenken ja cara dugase malu ajak bareng dini."

Gusti Biang Ngurah ka gunung rata sawireh ada tamiu ane rauh nelokin nganten.

"Tu Geg Sri, tiang nunas wedang dumun, napi sirah tiange kebet-

137 [ 137 ]kebet sepanan ngopi ring kapale," Pan Kobar nundikin kurenanne apang nyeduhang kopi, nanging Made Sinar maluan bangun nyemak gelas tatelu. Gusti Ayu Darsini ngambil kopi, gula, lan jaja.

"Nah, niki Luh Ade ngae padidi. Sampunang kimud-kimud deriki. Dadi masih sambilang madaar apang ten enggalan peteng. Niki ada ebe celeng, ada masih be dolong. Kaden Wak ajak Memek kone ane ngempu tiang dugase cerik. Luh Ade masih apang kenten. Nah niki pilihin," Gusti Ayu Darsini lantas mesuang nasi lan ebene duang sela.

"Beh, Tu Gek saget madue olahan. Seken mangkin tiang pang saja-sajaan wareg," kenten Wayan Rempuh saha nyemak piring ngawadahang kurenanne nasi. Made Sinar tuara nyak kaserian lantas milu nyemak piring. Pan Kobar kari nyiup kopinne sambilanga ngudut rokonne. Gusti Ayu Darsini liang kayunne yadiapin mara tumben
matemu.

"Yen cara deriki i tunian krama banjare ngae basa, lantas sapisanan ngae banten duure sirep anggon natakin jaumane apang buin mani ten repot. Krama lan patulunge masih sapisanan ngajeng," kenten Gusti Ayu Darsini negesang saha milu nyicipin sesate. Made Sinar lan meme bapanne lages pesan madaar sambilanga nyelagin nginem kopinne. Sasampune suud madaar makejang ngumpul di gunung rata ngobrol tani kangin tani kauh pada ngempahang manah lan kayunne, nuturang lintihan sejarah lan pengalamane suang-suang. Caritanne Gusti Biang Ngurah ngalantur satmaka dadi gong pamatut gaguritane.

"Nah, jani jalan punggelang malu satuane apang maan sirep abedik. Mani nruput cening ajak patpat apang suba bangun masiram lakar mapandes apang tusing telaat. Suud ento mara mapetik, natab banten pamandesan kalanturang ben pawidi widanan nganten," Ibu lan ajinne ngamaluin macelep ka kamarne. Mara Gusti Ayu Sri, Gusti Ayu

138 [ 138 ]Darsini lan Made Sinar nutug Gusti Biang Ngurah ka bale dangin. Pan
Kobar lan kurenanne milu makiles ka sakulune saking lelehne di kapal.
Gusti Ngurah sidori matangi nyangkol rabinne ka kamarne. Petenge
karasa ening, makejang pada aris sirepne ben lesune magae.

@&@

Di dinan karyane Gusti Ngurah Darsana ajak rabinne, lan rai-rainne
semengan sampun masiram mabresih-bresih, lantas mabusana sarwa bebali. Makamben sakordi, matoros, maselendang utawi makampuh
gringsing, angkeb raga selulut gadang. Pusunge gagonjeran. Sangginge
Ida Bagus Ngurah sampun rauh saha pirantine sami sregep saha
sesantun. Eteh-eteh pemandesan luire klungah nyuh gading makasturi, pedangal dapdap, isepan, sedah lekesan, caket, cermin, miwah linggis
sampun tegep makejang.

Sampun tatas dedauhane lantas pemandesane kakawitin saking Gusti Ngurah Darsana, rabine Ratna Dumilah, lan rai-rainne makakalih. Makejang kaabih saking asih olih aji, lan ibunne makadadua. Sametonane lenan ngayahin ngisi cermin, ngabaang yeh anggen
makemuh. Sesampune makejang pragat mapandes lantas buin maseh
nganggo wastra sarwa endek. Gusti Ngurah makampuh bludru, mabaju sapari krem, madestar songket. Rabinne mawastra endek gadang
nguda, mabaju brokat krem, maselendang barak nguda. Rainne maka
dadua makamben lan mabaju pepatuhan, endek dadu maya lan brokat
biru nguda masalendang kuning gading. Makejang masekar maempakempak sandat, sruni, lan cempaka emas, paut anut pesan teken
payasanne. Upacarane ane kalaksanaang mapetik, maoton magogo-gogoan lantas majaya-jaya, lan natab banten paotonan suang-suang.

Suud motonan lantas buin magenti payasne nganggo sarwa

139 [ 139 ]songket payas agung. Upacarane kalanturang baan natab banten
pamandesan, majaya-jaya lantas malabaan. Gusti Ngurah lan Ratna
Dumilah kalanturang baan natab banten sayut pawidi widanaan nganten, kawedain antuk Ida pedanda, kasaksinin antuk prajuru
adat, lan pasemetonanne. Sesampune suud pula paline, pengantene
lantas malinggih di kursine di arepan para tamiune nerima salam lan pangastuti angayubagia apang mangguh karahajengan saking tamiune
sami. Ajinne maka wakil kulawarga matur panyembrama.

"Inggih Ida, dane sameton sareng sami sane ledang ngrauhin karyan titiange tur ngicen doa restu ring pianak titiange sami, titiang
matur suksma banget. Pradene wenten panyawis titiang kirang wiadin
tan mantuk ring kayun titiang nunas gang rena sinampura. Sane mangkin santukan sampun puput pula paline, titiang ngaturin para
tamiu samian mangda ngajengang. Ngiring durusang!" Aturne Gusti Ngurah Gede barenginina teken truna-trunine ana ngenterang tongos
presmanane. Pengantene lan rai-rainne masih milu gipih nyapa tamiune
tur ngundukang apang pada maan linggih di kursi utawi di balene. Makejang tamiune pada liang namtamin pasuguhe wiakti sadrasa
ngulangunin. Sajaba masakan Bali, timbungan, lawar, sate, lan jukut olah, masih mimbuh masakan cara Sasak, ayam taliwang, plecing
kangkung, lan beberok, pagaen Wayan Rempuh lan Made Sinar.
"Beh, niki mara ja pepadanan mautama. Pengantene bagus lan
jegeg patemon Bali lan Sasake. Panamiune masih masakan Bali mabasa gede matunggalan ajak masakan Sasak ana atep rasan siya, sebia lan
acanne. Beh,jag adung, sepanan ngecapang nasine saget telah. Dados
dong mimbuh, nggih Tu Ngurah?" Tamiune ngajumang masakane.

"Dados, mula acepe kenten. Mabuaka ngae apang pada liang
ngajengang."

140 [ 140 ]Makejang pada saling guyonin, pada bebas madaar. Tan mari masih ngajeng woh-wohan salak, sumaga ane kasub di Bali muah buluan lan caroring alapan di tegalne Pan Kobar di Suranadi Sasak. Jam roras tamiune makejang sampun suud ngajengang lantas mapamit. Tukang potrete repot kletak-kletek ngayahin tamiune ane nagih mapotret ajak ngantene.

Sasampune sepian, Gusti Biang Ngurah ngenterang apang trunatrunine pada madaar.

"Nah, ning Ngurah pada makejang. Jani mungpung suungan, dadi suba ngajeng malu apang tusing keluen. Keto masih truna-trunine selagang madaar malu, apang tusing maan tuyuh-tuyuhne dogen. Nyen nawang nyanan jam empat buin ada tamiu teka."

"Nggih, becik wiakti kenten. Sedeng melaha tiang sampun seduk. Nah, lautang magih jemak padidi-padidi," Gusti Ngurah nyontoin ngambil piring paling malu, lantas tutuga taken rabinne Ian truna-trune lenan. Rainne kari kriwad-kriwed bingung.

"Bu, dados bukak panganggene niki malu, apang elahan ngajeng? Napi basang tiange pekeka antuk sabuka Kenkenang ngajengang?" Aturne Gusti Ayu Darsini ngalem.

"Kanggoang depin malu mapayas keto, Geg. Apang taen ngajeng mapayas gede. Yen jani bedik ngajeng, nyanan petenge buin ngajeng apang med," ibunne ica nguyonin.

"Aah Geg Darsini mula sing dadi kuangan ngajeng. Jaga anake potongane bedik," Gusti Ayu Sri ngulgul rainne Makejang truna-trunine dadi milu ngedekin, saha nyelibsib pada ngalih tongos madaar suang- suang. Ane merasa kuangan tan jangkayan buin kimud ngalih imbuh nganti wareg. Ada masih pasemetonan |an kaulane ane melaib ka merajan ngalih tataban ngantene Ian rai-rainne ane dadi layub.

   141 [ 141 ]Suud madaar, ngajengang truna-trunine lantas matetamped

mabresih-bresih, mara pada mapamit budal. Gusti Biang Ngurah ten lali
mungkusang jaja, woh-wohan ane kari masisa kanggon truna-trunine
ane tuyuh nulungin raganne magae nganti pragat. Gusti Ayu Sri lan
rainne sampun tuara taen mapayas, lantas ngenggalang ka kamarne
masalinan.

"Ibu, tiang ongkeb pisan, kewaregan. Ten taen jaga magentos baju
dumun, Bu?"

"Nah, Geg. Lamun tusing nyidayang, dadi suba jani magenti.
Miribang tusing ada tamiu buin teka. Nanging yen cening Ngurah ajak I
Ratna taanang buin jebos. Nyen nawang ada ane teka nelokin nganten," kenten ibunne saha menain bungane di pusungan mantunne. Anteng lan
kamenne masih patut-patutanga saking rasa welas asih tur bangga.
"Inggih Ibu, titiang taler kari demen mapayas sapuniki. Tumben,
wau kasidan manah titiange ngangge payas agung. Saking durung kenal
ring Tu Ngurah tiang sampun nyobak nyaluk pakaian Bali ring sekolah, nanging ten sapuniki," Ratna Dumilah kenyem saha nandan rabinne ka
merajan."Ngiring ngarya poto ane becik deriki Tu Ngurah."
"Nah,jalan. Apang cara anak mara tuun uli merajan. Denda ngaba
bokor wadah bunga lan tirta." Gusti Ngurah ngambilang rabinne bokor
patirtaan lantas ngalih tongos masanding alep danglep di undage.

Tukang potrete ngatur ngalih alingan ane melah.
Suud mapoto saget teka timpal-timpalne ajaka tatelu uli Klungkung
uyut nguel sawireh tuara maan khabar napi malih undangan.
"Beeeh, dadi ati Ngurah nganten tusing matuturan. Engsap
pesan teken timpal ajak lacur di pedesanan. Tiang sakewala maan tepuk dogen kanggo. Kadung ja tusing maan nasi, kopi lan roko, sing
kenken," kenten raosne nyrocos ten dadi tambakin, satmaka mimis

142 [ 142 ]bedile pacederder otomatis pesu uli larasne.

"Aah, ten kenten Gung. Mula tiang nyepi. Mulih uli Sasak dogen sasiliban. Sira ten ada timpale ane orain tiang, napi buin ten tawang dija timpale jani pabelesat sajaba ane kari jumah. Dadi Gung nawang, sira
ane ngorain?" Gusti Ngurah mabalik matakon.

"Ada, timpal pegawe BRI tuni tepuk mapayas ngaku lakar nelokin
Ngurah meriki. Nika awanan tiang ngalih timpale lenan apang ada
ajak mai. Lek yen padidi, sangkala kanggoang majaler apang saruan
kadenanga lakar malali ka Pasar Agung, ha ha ha."

"Nah, matur suksma sampun teka. Niki kurenan tiange Ratna Dumilah, ampura dereng caluh basa Balinne." Gusti Ngurah ngenalang
rabinne lantas pada masalaman.

"Ah, yen soal basa dadi plajahin. Yen cinta ane mimbuh wajah ayu,
mara keweh. Yen ten jodoh, cara deweke kayang jani sing ada ngugu,"
Wayan Laba masaut nyelag.

"Nah suba eda nyelsel, tingalin ento enyen ane teka," kenten timpalne matujuang Gusti Ayu Sri ajak panyeroane teka ngaba kopi lan jaja. Enggang, gaok tamiune ningalin kajegegan peladene ane mapayas
makamben endek dadu maya mabaju kebaya ijo nguda.
"Niki adin tiange ane di Sasak. Mangkin kuliah di Kedokteran Unud semester I, masak Gung Ngurah ten taen nepukin di Kampus? Tiang maan ka Kampus nelokin mara niki, nanging Gung ten ada. Tiang masih
engsap ngorain yen ada timpal di Kedokteran."

"Ooh, niki ten Pak Gung Ngurah Usadhi senior ane paling galak
teken mahasiswi. Beli Ngurah, tiang taen maan hukuman ngejuk katak
di kolame. Kabenengan tiang biasa ngalih katak, ngalih balang lakar
baang kedis dugase di Tanjung, dadinne ten takut buin," kenten aturne

143 [ 143 ]Gek Sri ngalapur taken rakanne. Gung Ngurah Usadhi kenyem lek
kabilbil.

"Bah tong madaya Geg Sri raina teken Ngurah Darsana. Yen
tawang..........?"

"Yen tawang lakar ngenken? Mangkin sampun pang tawang,
rarisang dumun niki wedange, jajane pada ajengang," Gusti Ayu Sri
nyacarang kopine di arepan tamiunne.

"Nah yen wantah kanten, mangkin giliran tiang nunas teken Gung
Ngurah apang nulingayang adin tiange, mungpung dadi seniorne,"

aturne Gusti Ngurah Darsana alon. Timpalne amung kanyem manggutan
nerima tugase mautama sambilanga nyiup kopine
'Luar biasa, tiang tan ngaden Ngurah ngelah adi buin di Sasak. Kadan ja amung dik Darsini dogen. Pantes kacerdasanne, ketrampilan lan telatenne patuh cara balinne. Nah yen kenten mangkin sampunang
kimud matakon utawi ngalih buku-buku ane perlu. Ipidan dugase di
Buleleng tiang mula kos bareng yadiapin sakolahe malenan. Tiang di SMA beline SMEA. Patuh lacure, nanging mepesan tiang ngidih sangu
teken raganne." Saking langgut tuturanne ten rasanina suryane sampun
engseb. Gusti Ayu Darsini teka ngaba sodaan saha saking tulus ngaturin
apang tamiune ngajengang.

"Nggih, raryanang dumun gagunemane!" "Mangkin rarisang
ngajengang sawentene, apang ten gelisan wengi. Mbok Gek Sri, ambil
cangkire meriki lan sajiang niki sodaane."

"Beh dados ngarepotin niki?" "Ten merasa saget peteng. Tiang
dereng mad ngorta."

"Nggih, ngajeng malu. Petengan bedik mulih ten kenkan, margane

elah nuunang," Gusti Ngurah ngaturin tamiunne ngajengang sambilanga

144 [ 144 ]milu ngajeng ajak rabinne Suud ngajengang tamiunne mapamit budal, saha nyalamin pengantene saking asihe matimpal.

"Selamat menempuh hidup baru, selamet ngaianglang kulangun ngumbara desa, nanging apang selamet sukses masih mulih mawuwuh putra-putri ane mautama." Kenten timpalne pada makenyem. Gusti Ngurah matur suksma tur ngatehang teked di pamedaie

Maninne Gusti Ngurah ajak rabinne ke Denpasar gumanti lakar ngalih tiket pesawat lan ngalapur ka Kantor Daerah BRI indike lakar pindah tugas di BRI Atambua. Makejang nyalamin Ian ngastitiang apang selamet dad! penganten Ian maan tugas anyar. Tiket pesawat mimbuh sangu acukupan masih baanga uli kantor saking pituduh Kepala Kantor Daerah. Liu patunjuk lan pawarahnyane mautama indik kahanane ane patut ka laksanayang di Atambua ane paek teken gumi Timor Leste ane enu dadi jajahan Portugis. Suud ngalapor Gusti Ngurah ajak rabinne mabelanja katoko meli tas, kosmetik saha ngajengang di restoran sawireh sampun tengai nganti jam roras siang.

Di dina Saniscarane ibunne ngaenang banten anggon muspa mapamit ka Merajan Agung, ka Pura Puseh, Ian Pura Dalem nunas apang selamet nyalanang tugas dines di dura desa. Barang-barang ane lakar maba luas amung panganggo duang kopor, buku-buku mawadah dus duang koli, piranti masak muah upakara bebanten duang dus pada rapi matulis BRI. Montore ane lakar muat mani jam 4.00 tuah montorne Gusti Lanang Oka majanji nganter teked di lapangan terbang. Ane milu luas nyambil ngatehang Gusti Ayu Sri ka dunungane tuah ibu lan ajinne muah Gusti Ayu Darsini Ian Made Sinar. Gusti Biang Ngurah repot matetamped ngajak Pan Kobar lan kurenanne, saha ngalanturang upacarane ngalemekin.

Pstenge sayan sepi nanging Gusti Ngurah Darsana lan rabinne enu

145 [ 145 ]mamilah milah kado ane lakar baanga Made Sinar muah reramanne. Aji, ibu Ian rai-rainne masih lenggut reraosanne satmaka ngetogang tresnane sawireh buin mani lakar kalahina luas job. Rasa kuangan lemah, petenge magaang ngoros jaum jame maputer alon nganti tengah lemeng.

Teng, munyin jam temboke ping pisan nyiriang sampun jam satu, ngedas lemahang.

"Beh, suba jam satu, jalan ja rerenin malu apang cening pada maan masare ajebos. Jam empat suba patut mataki-taki lakar luas," Ajinne matangi lantas ka kamarne merem. Pengantene muah ane lenan mabriuk matangi lantas pada ngungsi kamarne suang-suang.

Jam empat makejang pada matangi masiram, saha mapayas lantas ka merajan muspa. Panyeroane sampun sayaga ngae wedang kopi lan susu sawireh montore masih sampun ngebel ngawangsitin. Magesoan pada ngawedang lantas pesu menekang barange ka montore Sesampune pada menek malinggih di korsine maseksekan, montore lantas alon-alon majalan ninggai desane ane sepi, dingin kasayongan nuut margane makelak-kelok. Panumpange saling ayag-oyogin. Ada masih ane enu klap, utawi mapi-mapi kiap apang maan nyeleleg yen kabenengan ngajak gelann& Krenete maslh mllu uig, tundak-tunik ngajak dagange ane dadi langgananne Ratna Dumllah amung kenyem ningalln undukne.

"Ning Ratna, kenken suba payu ngaba jejaitan samplan entale?" "Sampun Ibu, nika sane mawadah dus sareng piranti masake sami.

Sira uning yen derika ten wenten sameton Bali genah tiang melajah. Yen busung minab akeh, samplane niki anggen contoh, ten kenten Tu Ngurah? Yen barang pecah belah menawi dados numbas decikar" Ratna Dumilah nundikin rabinne

146 [ 146 ]"Inggih Ibu, piranti umah dinese mula sampun tegep madaging, nika mawinan titiang makta panganggo kewanten acukupan," Gusti Ngurah nyelag matutang rabinne. Rai-rainne lan Made Sinar iteh ngorta, nuturang kaluihan panorama semengane galang kangin macampuh taken sayonge mampeh ngasab ngawe samar saru damuhe di padange. Jam enem montore singgah di penambangan Klungkunge nuunang muatan lan menekang muatan ane milu ka Denpasar. Buin montore nambreng sarat ngaba muatan saling paliwat apang enggal teked di Denpasar. Jam tengah kutus montore teked di Kreneng. Sesampune nuunang muatane lantas buin ngulahang ngebut apang enggal teked di lapangan terbang. Gusti Ngurah ngulahang tuun maluan lantas naftarang tiketne saha barang bagasane ane maba ka Kupang. Sesampune pragat madaftar, Gusti Ngurah lan rabinne lantas nunas mapamit taken ibu lan ajine, muah Made Sinar lan rainne maka dadua.

"Ibu, Aji, Gek ajak dadua lan Luh Ada, tiang pamit. Yen sampun rauh, enteg di Atambua tiang gelis makabar mantuk." Gusti Ngurah Darsana lan rabinne padelengdeng toyan panonne; ngelut lan nyalamin raine lan Made Sinar ane milu sedih, tur bengbeng.

"Selamet jalan beli Ngurah, mbok Ratna. Ingetang ngabarin mulih yen ngidamang salak muah buah ane ada di Bali. Pasti kirimang tiang apang bayine buin pidan ten macehceh," kenten aturne saha ngelut ipahne kadopdop kadimanin saking welas asih.

"Nah, mejalan cening apang melah. Ibu lakar mulih sambilang ngateh adine malu ka dununganne. Ingetang masih cening makabar taken inaq lan mamiq di Sengkol yen cening suba teked di tongos ceninge tugas. Ibu masih lakar mulih malu ka Sasak bareng ajak Pan Kobar, sambilang mataki-taki lakar mulih ka Janaloka nongosin umahe suung."

147 [ 147 ]"Inggih Ibu, Aji, Gek,tiang pamit. Luh Ade selamet lan salam taken beline lan Luh Purnama. Melahang melajah apang enggal lulus lan seleg ngayahin anak tua jumah." Kenten Gusti Ngurah lan rabinne lantas makaad nututin anake ane lakar boarding manek ka kapal tarbange sawirah sampun umumanga uli pangaloana. Sang katinggalin lantas masih pasu ngojog montore ane ngantiang di sisian. Kapal tarbang Marpati Nusantarana nambung ngambara nembus langite biru ening beneng kangin mapag suryane mara dauh kalih. Ratna Dumilah ajak rabinne matolihan tuun. Lapangane, gumi Badunge lan kotane sayan makelo sayan katon rawit ngajohang. Amung garungan kapale kapireng sayan tegeh sayan dedeh satmaka kadis makeber, makampid nanging ngoyong tan pakebehan.

Pramugarine teka magiang kotak jaja lan inum-inuman kanggon sarapan. Gusti Ngurah nagih kopi nanging Ratna Dumilah nagih teh manis. Makejang panumpanga pada sarapan. Gunung Agunge kanten rawit nyiriang gumi Baline sampun ajoh. Mangkin ngenah gunung Rinjanine tegah manginggil nyiriang kapal tarbange sampun ngungkulin gumi Sasake pas duur desa Sangkole, sawireh teluk Kutane ngenah ngangkang badelod.

Tu Ngurah, rasanne niki iraga sampun duur umah tiange. Mirib inaq lan mamiq tan tau yen iraga ada di duurne. Oh, Inaq ampurayang tiang dereng sida makabar mulih."

"Beneh sayang, dumadak inaq marasa lan inget yen iraga ngoraang lakar luas ka Atambua dinane jani. Dumadak rasa asihne patuh taken iraga jani ningalin kapal tarbange tenenan uli beten. Patuh cara dugase iraga makaad uli Seleparang i pitung dina." Gusti Ngurah ngelut rabinne saha matujuang pulo-pulone sambeh di pasihe cara bebek ngalangi. Mangkin gunung Rinjanine rawit lanying alah tumpeng

148 [ 148 ] injin majejer sayan ngajohang. Saget ngenah pulo Sumbawane cara bebek majambul ben gunung Tambora di sisi kaja. Kapal terbange saget maseriut alon nuunang lantas malabuh di lapangan terbang di Bima. Ada masih panumpang ane tuun, nanging liunan ane menek tatujone lakar ka Kupang. Panumpange ane transit maan mereren sawatara atengah jam tuun nguadang bangkiangne di pelabuhan. Yadin ajebos ada masih torise ane meli kain songket tatununan asii Bima. Mula len motipne bandingang teken kain songket Bali wiadin Sasaka Salanturne kapal terbange buin makeber ngaliwatin Selat Sumba, pulo Komodo beneng kangin duur pulo Florese ane magunung-gunung, kasumbung tuah Gunung Kilimutu ane mawarna tatelu. Ada a jam makeber pramugarine buin magiang kotak makan siang lan inum-inuman teh wiadin kopi. Makejang panumpange pada madaar. Ratna Dumilah mukak kotake, isinne nasi putih miwah darang nasinne semur ayam, abon, jukut bayem, taluh mata sapi, mimbuh rujak ketimun, blingbing, poh, bangkwang masisir-sisir lan buah apel abesik.

"Ratna, jalan maem malu. Seduk rasa basange mara ngadek bon semure jaen gati. Apa buin misi rujak mabasa lodek asem manis." Gusti Ngurah ngahgah sendok, garpu lan nyampuhin wedange ben gula lan susu uli bungkusane. Rabinne makenyem milu nyemak sendok, nanging ane paling malu daara tuah rujake sendok-sendoka tan mari siat-siut.

"Ah, tiang sampun ten tahan makita nyicipin rujake ane ngae pees tiange ngetel."

"Nah, nyanan daar nasine, rasa jaen gati. Mungpung enu anget, semure len teken pagaen iragane jumah," Gusti Ngurah ngajeng rangsume nganti telah, nanging nyarere rabinne rujake cicipina dogen. Rabinne suud naar rujak lantas milu nelahang nasinne.

"Kenken Tu Ngurah, ngudiang ten telasang rujaike? Kaden basanne


149 [ 149 ]jaen pisan?"

"Saja jaen, tiang nyicipin bedik dogen. Neh denda ane ngonyang amun demen, nyen nawang mirib saja ngidam," kenten Gusti Ngurah lantas ngenjuhang rujake taken rabinne saking welas asih. Rabinne makenyem narima lantas daara nganti telas litig.

"Beh, masak kene anake ngidam. Dadi aeng enggalne, mara aminggu.....eh dasa dina maan suntikan saget... nadi, ha ha ha, tiang bagia pisan yen saja kenten Tu Ngurah." Ratna Dumilah meluk rabinne sawireh kapale melogan ngentasin amubune tebel mara liwat di Selat Flores ane bek baan pulo gede cenik alah kapu-kapune di telagane linggah. Suud pada madaar pramugarine buin teka nampedang kotak- kotake saha nakepang meja ane ada di arepan panumparige suang- suang sawireh kapale lakar enggal tuun madaret di lapangan terbang El Tari Kupang. Gusti Ngurah lan rabinne mresihin mua lan cangkemne aji tisue lantas mataki-taki menahin sabuk pengamanne sawireh kapale lakar malabuh. Langite biru bresih, lapangan terbange ngenah tinglas uli ambarane Kapale alon-alon mesuang rodanne, sayan makelo sayan endep nganti madaret mulus di lapangan terbange.


150 [ 150 ]

TRAGTAG LANTANG

Sesampune kapale malabuh. Panumpange pesu ngojog ka buse ane lakar ngaba ka panerimaan barang aba-abaane di pelabuhan. Gusti Ngurah nandan rabinne ngalih barang -barangne kumpulanga dadi abesik taken buruh pelabuhane, pesu nganggo kereta dorong. Teked di pamesun pelabuhane dapetanga Kepala Cabang BRI Kupange sampun teka ngajak sopir montor BRI Cabang Atambuane ane lakar mapagin. Gusti Ngurah lantas masalaman pada saling kenalang rabinne suang- suang. Kenten masih sopire ane mapagin milu kakenalang. Raganne nyampeang pabesen yen Pak Abu Galib, Kepala Cabang Atambua repot nyediaang risalah serah terima, mawinan raganne ten sida milu mapagin Gusti Ngurah. Sopire menekang barang-barange makejang ka montore. Sampune mayah ongkos buruh makejang lantas pesu uli lapangan ngojog kumah Kepala Cabang BRI Kupange, Pak Endang Winata anesampun sayaga namiu Gusti Ngurah ajak rabinne.

"Margih ngajeng malu seadanne Pak Ngurah, Bu Ngurah, sawireh pamargine ka Atambua kari joh sawat. Sanja mirib mara teked derika." Ibu Endang nanjenin tamiunne Sopir lan satpame masih kasediaang madaar di meja makan di dori ajak sopir Kupange.

"Oh, nggih, matur suksma Bu, Pak Endang. Tiang sampun ngarepotin Bapak lan Ibu mapagin di lapangan. Mangkin nunas nasi buin deriki," pasautne Gusti Ngurah alon. Makejang mangkin madaar saha mareraosan indik kawentenan bank lan kota Kupange. Suud ngajengang lan ngawedang Gusti Ngurah mapamit lakar nerusang ka Atambua.

"Pak Endang, matur suksma. Mangkin tiang mapamit apang ten petengan teked di Atambua. Tiang tumben meriki, perlu madeng- adengan majalan apang tatas tawang gumine deriki." Gusti Ngurah ngajak rabinne menek ka montore. Makelo Ratna Dumilah mara lebina


151

[ 151 ]teken Ibu Endang. Sopir lan satpame masih menek sayaga lakar

majalan.

"Nggih, Pak Ngurah, selamat jalan ngantos benjang tiang merika nyaksinin serah terimane ajak timpal-timpale sapulo Timor ka Atambua," salamne Pak Endang Winata saha menekang limanne ulap-ulap. Montore maseret ninggalang umahne sayan makelo sayan joh nincap margane bengang di sisin kota Kupange ngungsi kota Atambuane. Sopir lan satpame ane madan David lan Alex tan pegat-pegat nuturang adan desa-desane ane kaliwatin. Yen nepukin pemandangan ane melah Gusti Ngurah nunden sopire mareren sambilang ngetis nginem yeh lan naar roti ane bekelina teken Ibu Endang. Liu masih ane katon ngulangunin, yadiapin hawane panes sampi lan jarane masih itep ngamah padang. Kambing lan gibase mapunduh-punduh angan satus ngalih amah di sisin tegal lan carike nganggut don kayu tuh wiadin padang ane sayan soklat. Pangangonne amung negak di batan kayune nganggo capil gubang ngarebreb nawengin muanne. Angine makesyur alus ngampehang ambun kayu cendanane miyik kakosod baan kebone ane mara suud makipu.

"Pak David, apa punyan kayune ngarembun tenenan punyan cendana?"

"Nggih, nika awananne mara kosod kebo bunganne ngesyur mabo miyik," kenten pasautne David nganggon basa Indonesia matadah kasar ogatne asli Pulo Timor. Gusti Ngurah makenyem eling teken timpalne dugase masuk di SMEA Singaraja ane madan Emanuel Eno. Rabinne masih milu makenyem saha nimpalin ngobrol tan mari ngenjuhin jaja roti, buah apel, lan jeruk. David lan Alex amung nyemak roti manise pada mabesik.

"Kenken, ten demen teken apel lan jeruk pak David, pak Alex


152 [ 152 ]pada?"

"Ten kenten Ibu, kitorang sampun med makan apel. Yen masan apel cara jani harganne murah. Nika awananne jeruke liunan kirima ka Bali lan ka Jawa uli deriki."

"Beh, yen keto buin pidan tiang lakar dadi sodagar buah, kirimang ka Bali," Ratna Dumilah kenyem saha tuara suud-suud naar apel lan jeruk. Rabinne amung ngituk angob. Ada nang ping telu rombongane mareren namtamin pemandangane asri ngulangunin. Jam pitu peteng Gusti Ngurah sampun teked di Atambua ngojog hotel panginepan ane sampun sediaanga sadereng nyelepin umah dinase ane kari tongosina teken keluarganne Pak Abu. Sesampune ngejang barang-barange di kamar Gusti Ngurah lan rabine lantas masiram tur magenti panganggo. Sopir lan satpame budal saha ngabarang teken Pak Abu yen raganne sampun ada di hotel. Sawatara jam kutus Pak Abu lan rabine teka nelokin Gusti Ngurah.

"Selamat malam Pak Ngurah, selamat rauh di Atambua sareng Ibu mabulan madu di tongos madune membah. Dumadak sami raharja," Pak Abu lan nyonya nyalamin Gusti Ngurah lan rabinne, saling peluk saking kangenne. Pak Abu mula sampun kenal sareng raganne dugase bareng rapat lan dugase Pak Abu kari di Kantor Daerah BRI Denpasar. Sesampune ngobrol kangin-kauh di ruang tamu, saget teka pelayan hotele ngabarang yen makan malame sampun cumawis. Pak Abu lantas ngajakin Gusti Ngurah lan rabine ka ruang makan ngajengang. Masakan ane kasediaang sarwa isin pasih, uli sop kepiting, bakso udang, bandeng bakar, lan kakap bumbu rica-rica saha tumis sayuran udang manis.

"Silakan Bu Ngurah, ngiring cicipin masakane cara deriki. Yadiapin tongosne di gunung, nanging be pasihe tetep wenten langganan ane


153 [ 153 ]ngabaang meriki ngatelun."

"Beh, niki masakan sea food cocok pesan daar kari anget-angetan, Bu Abu. Tiang di Mataram kapah polih bandeng seger, seringan tamiune mesen ayam bakar taliwang lan piecing kangkung mimbuh baberok," Gusti Ngurah nimbal saha malinggih ngiter mejane. Mangkin ajaka patpat pada madaar namtamin kaluihan masakane, uil sop kepiting, kakap lan bandeng bakar telah ludes. Pak Abu mula demen teken tendas kakape glisgisa nganti masisa tulangne dogen. Ibu Abu lan Ratna Dumilah nutugang naar bakso ane gedenne sa bola tenise, amung Gusti Ngurah Darsana ane iteh ngajengang tumis sayur udang manise.

"Pak Ngurah sareng ibu, benjang jam 9.00 apang sampun sayaga sopire nyemput meriki. Serah terimane kalaksanaang jam 11.00, mirib Kepala Cabang BRI se Pulo Timor sampun sami teka. Usan serah terima kalanturang makan siang. Kanggeang ten wenten resepsi apang ten ngarepotin timpale ane joh lakar mulih malipetan, apang ten nginep."

"Nggih Pak Abu, apang tiang maan makenalan ajak para pegawene malu sadereng acara serah terimane. Napi ten ngundang Bupati lan Kepala Dines muah instansi lenan?"

"Nggih, ngundang apang sapisanan tiang ngenalang Pak Ngurah ane ngentinin tiang deriki, apang ten buin mabinder ngenalang raga padidi," pak Abu negesang saha nginem anggur merah ane sediaanga teken pelayane petang gelas ane makatik tegeh.

"Ngiring Bu Ngurah, Pak Ngurah, anggure niki biasanne anggen panutup makan maleme mangkin," ibu Abu nyilahang tamiunne. Gusti Ngurah milu nyiup nganti telah, nanging Ratna Dumilah amung nyicipin agerosan kewala milu anggon nganutin acarane. Sampun suud madaar makejang bangun lantas makisid ngobrol ka ruang tamu kamarne.

"Pak Ngurah, rencanan tiange luas majalan uli deriki ka Makassar


154 [ 154 ]buin poan. Ten wenten barang napi ane aban tiang sajaba koper pakean lan buku-buku. Barang lenan ane ada di umah dines mula barang invantaris. Pak Ngurah tinggal nyelepin dogen. Pembantu tiang mula ngajak uli jumah ane ngempu panak tiange uli cerik kari di Denpasar kayang mangkin," Pak Abu negasang saha kapatutang teken kurenanne.

"Nggih Bu Ngurah, duang tiban deriki ten ngelah perkembangan napi. Yen Ibu perlu ngalih pembantu, liu ada deriki. Nanging perlu waspada apang saja tawang umahne lan reramanne ane mula nyak nanggung jawabang yen mani poan ia makaad mulihne."

"Nggih matur suksma Bu, dumadak para pegawane nyak nulungin yen tiang merluang ngalih pambantu. Mangkin kari padaduanan mirib elah, dereng ada anak carik."

"Ooh jakti, kurenanne David mirib nyak deriki. Panakne sampun kelih-kelih."

"Nggih Pak Ngurah, ten merasa niki sampun jam dasa. Tiang pamit malu apang Pak Ngurah maan mangaso sawirah itunian lesu mamontoran joh di margane ane rusak," bapak lan ibu Abu bangun lantas pesu tututina teken Gusti Ngurah teked di montorne.

Sasampun tamiune budal Gusti Ngurah ajak rabinne macelep kakamarne masalinan saha mesuang panganggo ane lakar manggo buin mani. Rabinne maluan ngojog pasirepan tur ngebatang saput gebyog ane mula kasediaang. Gusti Ngurah amung kenyem maekin.

"Tu Ngurah, tiang kenyel pesan mamontoran. Bangkiange ened rasa keles, matan tiange kiap, nanging dingine ooh patuh rasanne cara jumah di Baledan," Ratna Dumilah ngedeng tangan rabinne apang sirep, nanging Gusti Ngurah mabading ngambil balsem.

"Nah lamun keto mai urutin malu bangkiang lan tundune ben

155 [ 155 ] balsem apang angetan. Melahan malingeb apang rata bakat urutin," Gusti Ngurah malinggih di samping rabinne ane enggal mukak dasterne malingeb saha makenyem manis.

"Beh, dingin pesan Tu Ngurah," Ratna Dumilah ngetor ngijik kadinginan.

"Nah, taanang ajebos. Yen suba urutin sinah ilang dingine" Gusti Ngurah enggal ngurut rabinne uli baong, pala, bahu, tundun, tulang juing nganuunang alon-alon nganti kabangkiang. Nanging rabinne ngajingjang gining uyut masiutan arah-aruh mabading.

"Mimiih gining sayang, tiang ten tahan urutin bangkiange," rabinne sahasa meluk Gusti Ngurah ane saking alus ngusuh-usuhin rabinne apang buin sirep malingeb.

"Nah, enu ngarataang buin bedik di bokonge, apang ilang kenyele. Suud keto dadi sirepang ragane," kenten Gusti Ngurah lantas buin ngurut rabine. Busan-busan rabinne nyigit pupunne yen merasa gining. Sasampune rata bokonge maurutin lantas kabadingang ngurutin dada, tangan, paa, ood, betekan nganti ka jerijin batisne. Alon-alon angkihan rabinne sayan banban, paningalanne ngalitri sayan ngidem lantas sirep aris gati. Gusti Ngurah alon nyaputin rabinne lantas milu sirep di sampingne. Petenge sayan sepi, munyin katake di kadohan sayan santer macandetan saling sahutin ajak munyin jangkrike.

Maninne semengan jam enem Gusti Ngurah sampun matangi. Toliha rabinne kari aris sirepne lantas alon-alon pecika cunguhne nganti mablekis matangi saha nyigit pupun rabinne. Gusti Ngurah mukak saputne nganti ngenah rabine ngadiglig tan mapanganggo.

"Beh, Tu Ngurah jail, tiang kari kadinginan," kenten raganne lantas nyaluk daster tumuli tuun ngojog kamar mandi mabarengan ngajak rabinne masiram saling usuhin. Suud masiram lantas mapayas nganggon

156 [ 156 ] pakean resmi, Gusti Ngurah nganggo setelan jas, lan rabinne nganggon kamben endek, kebaya lan sanggul cara Bali. Salanturne lantas sarapan nasi goreng lan kopi susu ane sampun kapesen ibi sanja teken pelayan hotele. Suud sarapan Gusti Ngurah ngambil map surat-surate ane lakar maba ka kantor, rabinne nyelepang koper pakeane ane misi barang- barang maarga kalemarine lantas ka kancing. Raganne amung ngaba tas tangan misi kosmetik, meka cenik, suah lan pipis acukupan.

"Beh, ribed pesan rasanne, tumben dadi nyonya Kepala Cabang BRI. Kimud tiang Tu Ngurah. Rasanne kari mapupuk cekuh, selung-selung dadi anak tua. Nyanan matemu ajak anak sampun mapengalaman, pegawe lan kurenane ane sampun pekas-pekas."

"Ah, sing nyandang kimud. Yadiapin nguda anggap iraga liunan ngelah penawang tur patut mimpin pegawene makejang. Nanging sing dadi sombong, iraga masih perlu liu malajah siman anake dini. Nyen nawang uli kapolosan anake tumbuh pawirasane melah." Sedeng iteha ngobrol saget teka montor BRI ne mapagin. Sopire tuun ngorahang sayaga lakar majalan ka kantor: " Kenken Pak, Ibu, mangkin lakar majalan ka kantor?"

"Oh, jani Pak David, apang maan matemu ajak pegawene malu satonden upaoara. Tiang meled makenalan, apa Ibu-ibu kurenan pegawene milu teka?" Gusti Ngurah masaut lantas ngancing pintu saha ngajak rabinne kamontore. Alon-alon David nyalanang montore ngojog ka kantor BRI. Tuun uli montore, Pak Abu nyagjagin lantas ngenalang Gusti Ngurah lan rabinne teken pegawene makejang kayang Ibu-ibu Dharma Wanitane ane sedeng repot ngatur meja ajak Ibu Abu di aula ane biasa kanggon patemuan. Enggal pesan Gusti Ngurah lan rabine wawuh ngajak pegawe lan para istri pegawene makejang. Pak Abu ngajak Gusti Ngurah ka kamarne apang maan nyingakin naskah serah-terimane ane


157 [ 157 ] lakar kaserahang nyanan. Utamanne pipis kas, surat-surat berharga, barkas pinjaman, barkas pegawe, inventaris kayang surat tanah, surat kuasa Direksi muah ane len-lenan. Ada masih masalah-masalah ane kari magantung dereng pragat, muah surat-surat rahasia ane dadi tanggung jawab Kepala Cabange. Makejang sampun ka tureksain saking teliti.

Jam solas Kepala Cabang BRI ne sapulo Timor sampun teka. Undangane lenan masih liu ane teka. Sasampune Muspidane pada teka lantas acarane ka kawitin olih ketua panitiane. Sambutan kapertama olih Pak Abu Galib maka sang nyerahang, lantas kalanturang acara pananda tanganan serah terima kasaksinin olih Kepala Cabang BRI Kupang maka wakil Kepala Kantor Daerah BRI ane malangan rauh. Sambutan kaping kalih Gusti Ngurah Darsana maka sang narima panyerahan, lantas katerusang sambutan olih bupati maka sang angwawa rat gumi Kabupaten Belune panepin Indonesiane sisi kangin. Akeh piteket-piteket dane ane maguna, utamanne ngajap magotong-royong ngwangun negara gumantine ring bidang perbankan. Kenten masih kaptiang apang Kepala Cabang sane anyar sida nincapang wantuane ring para petanine ane kuangan modal lan sangu di katuju gumine sayah. Nanging apang tetep waspada sawireh kari liu ada begal lan maling ane ngusak- asik kampung minakadi toko-toko lan anake ane mentas di margane bengang. Suud serah terima lantas kalanturang makan siang bareng kayahin baan istri-istri pegawene. Bapak Bupati lan Kepala Dinase pada girang ngobrol, magegonjakan nganti ten merasa sampun jam dua siang. Makejang mangkin tamiune pada mapamit lan nyalamin Pak Abu lan Gusti Ngurah saha istrinne suang-suang. Para Kepala Cabang BRI sapulo Timor kari marembug sawireh Pak Abu lakar luas ninggal gumi Timore buin mani langsung ka Makassar. Makejang majanji ngatehang teked di lapangan jam 10.00. Sasampune rembugane pragat lantas


158 [ 158 ] makejang budal, masalaman saling ngucap selamet. Kari Gusti Ngurah ajak rabinne saha para pegawene makejang matetamped, mabresih- bresih. Sisan jaja, masakan muah inum-inumane kabagiang teken para istrine ane tuyuh.

"Nah, Ibu-ibu nika sisan jaja muah masakane ane kari dadi daar, utawi dum-dum aba mulih. Piring, gelas, lan piranti lenen ane ben nyilih bresihin lantas ulihang. Tiang buin mani lakar ngatehang Pak Abu ka Kupang. Suud nika yen sampun tiang nongosin umah dinase mara tiang lakar ngajak Ibu-ibu marembug," alus Ratna Dumilah mabesen teken para istrine ane mabriuk matutang. Gusti Ngurah masih ngumpulang para pegawene nugasang ane lakar milu ngatehang Pak Abu ka Kupang ajak telung montor. Jam empat mara Gusti Ngurah ajak rabinne mulih ka hotel kaateh olih sopire Pak David.

"Beh, cukup leleh tiang mapayas buka kene uli semengan Tu Ngurah."

"Nah, jani dadi mareren. Bukak pakeane apang bebas, nyanan jam lima mara dadi mandus. Tiang masih lakar ngisis malu dini," Gusti Ngurah nyelempang di sopane Rabinne nyelempang di pasirepane glayah-glayah saking lelehne kecagcag-kecigcig.

"Tu Ngurah, tulungin ja pelutang tiang sumaga. Nika ambilang di tase, tiang nyud pesan itunian jemak tiang sisanne kari tatelu," aturne Ratna Dumilah matadah manying.

"Ooh nah denda, nongos dogen malu, tiang nyemakang," Gusti Ngurah matangi ngambilang saha melut sumagane lantas ngesopin rabinne ane kari ngidem ciplak-ciplak satmaka sampine ngilag ngrasayang jaen sumagane nganti katulang sumsum.

"Ooah, manis jaen pesan rasan juuke deriki Tu Ngurah. Kadi rasa adasa telah baan tiang ategakan. Adenan kuangan nasi yen sampun

159 [ 159 ] maan sumaga buka kene rasane."

"Nah, buin mani meli di Kupang apang liu asal tusing ngawinang basange." Gusti Ngurah saking asih ngusap-usapin cangkem rabinne aji saputangan tan mari nyubit cunguh rabine ane rungih saking gemesne. Rabinne negor tanganne masemu manying. Pamuputne makadadua tusing payu sirep sawireh macanda saling sopin sumagane manis.

Maninne nurupute rombongan Pak Abune majalan dadi telung montor ngatehang teked di lapangan terbang El Tari Kupang. Para Kepala Cabang ane lenan uli SoE, Kefamenanu, Kupang lan Kalabahe pada sampun teka saha nyonyahne suang-suang. Sampune madabdaban lakar boarding Pak Abu lan nyonyahne lantas masalaman ajak ane ngatehang, uli para Kepala Cabang lan Ibu saha pegawe BRI Atambuane makejang. Ada masih ane maang bunga anggrek anggon ucapan selamet jalan, nyiriang katulus asihne.

Ratna Dumilah maang Ibu Abu bungkusan mapita biru maka cenderamata kulawarga BRI Atambuane. Isinne tuah kain saperadeg tatenunan asli Atambua utawi Kupang.

"Selamet jalan, lan kanggoang niki anggon temon-temon apang ten engsap teken tanah gersang kabupaten Belune," aturne Ratna Dumilah saha meluk Ibu Abu kasih-asih. Gusti Ngurah masih masalaman ngajak Ibu lan Pak Abu. Makejang lantas menekang lima madaag-daag ngalepas timpalne ane maan tugas anyar di Kantor Daerah BRI Makassar. Sasampune kapal terbange nambung keambarane, pangatehe lantas malipetan budal kumahne suang-suang. Gusti Ngurah lan rombonganne magumana apang maan singgah ka peken mabelanja kaperluanne suang-suang. Ada meli pakean, ada masih meli ebe lan gapgapan kanggon panak-panakne. Gusti Ngurah matueling rabinne apang tusing


160 [ 160 ] engsap meli sumaga utawi woh-wohane lenan. Suud mabelanja, Gusti Ngurah ngajakin makejang ka rumah makan sawireh sampun jam roras wayahne makan siang.

"Pak Markus, David, jalan ja madaar malu ajak makejang. Basang tiange masih sampun keroncongan, bandingang nyanan seduk di jalan," Gusti Ngurah nandan rabinne Makejang mangkin pakeremos madaar, nginum es lan ada masih ngalih teh, kopi, utawi bier. Gusti Ngurah mesen kopi susu, nanging rabinne mesen rujak blingbing, misi poh, gedang, bangkuang, lan katimun. Ibu-ibu ane negak di sampingne pada kenyem nolih pesenan Nyonya bossne. Di atinne pada ngrasanin yen Ibu Ratna Dumilah saja sedeng ngidam. Gusti Ngurah masih marasa rabinne buka kenten sangkala ten bani ngalarang.

Sasampune pragat pada madaar lan nginum, makejang kabayah olih Gusti Ngurah Darsana, lantas budal ngalanturang pajalane ka Atambua. Peteng sajaan mara pada teked jumah. Makejang pegawe lan kurenanne pakerimik nuturang indik perbedaan tingkah lan abahne Gusti Ngurah lan rabinne bandingang taken Kepala Cabang lan nyonyahne lenan.

"Pak, miribang rabinne Pak Ngurah sedeng ngidam ya Pak? Jegeg, alep, payasne adung kamben lan bajunna Pak Ngurah masih kalem, perhatian pesan taken pegawene"

"Saja Bu, dorang saja polos, nanging telaten pesan. Miribang nguasain saurah arih gagaen di BRI. Buktine naskah serah terimane ka cocokang makejang satonden katanda tanganin. Ada masih ane isinina catetan ane dadi perhatian utamane. Cara raosne Pak Bupati sawireh raganne uli Bali, dumadak nyidayang nincapang pikolih lan kredit para petanine," raosne Pak Markus nuturin kurenanne. Kenten masih grenggengan pegawene lenan, kayang sopir, jaga malem ane mean ajaka ngorta taken Gusti Ngurah nuturang.

                                                                                   161 [ 161 ]

"Mara teka Pak Ngurah rasanne cara suba wawuh, di restoran jag bareng negak dadi ameja ajak kitorang. Ah, len pesan ajak ane suba- suba. Kikuk rasanne puk, kimud."

"Saja, icang takut ngiwasin paliatne. Rasa tawanga isin atine, mawibawa pesan."

"Araah, kamu orang tukang ngutil, tara ya saja mrasa teken dewek pelih" kenten para pegawene saling caritain. Gusti Ngurah lan rabinne masih merasa teken raganne maan perhatian teken pegawe lan para istrine. Lantas marencana lakar ngadakang rapat pegawe buin mani di kantor. Daftar pegawe saha strutur organisasine kateliti, kanggon bantang nyelehin kenken tetampen pegawene ane nyalanang tugasne suang-suang.

"Tu Ngurah, malih pidan lakar pindah ka umah dinase, apang tiang maan mataki-taki? Apang tawang napi kakurangan alat-alate di dapur, kamar tidur, lan ane len-lenan?"

"Nah, buin poan, kayang dina Budane. Buin mani jalan delokin malu sambilang mabresih-bresih. Sajabaning ento masih perlu ngae pelangkiran di kamar, muang tongos mabanten di ulun pekarangane sawireh iraga mara nyelepin umah, patut nunas lugraha."

"Nggih, nika wenten tiang ngaba sampian, tamas lan cemper ental manawi dados anggen. Yening canang sari lan ane lenan dados beliang busung, base, pamor, buah, lan woh-wohan benjang di peken. Sekar kaden wenten magenepan di kebun kantore apang alapa teken pak David. Anggen ngabenin beliang siap aukud anggen pesan, saha gerang, lan taluh. Yen kacang, komak miwah sambel saur tiang sampun bekelina ring ibu akopok uli Bali. Jaja basah manawi wenten di pasar, utawi ngae nagasari lan carorot acukupan."

"Nah, yen keto mani tiang nunden Pak Markus apang nunden Ibu-

162 [ 162 ] ibune nang ajak dadua nulungin mabelanja, yen mabresih-bresih jumah depang sopir lan tukang kebune ngalihang buruh. Tiang suud ngadaang rapat di kantor mara maan nelokin kema," kenten rembuganne Gusti Ngurah ajak rabinne indik rencanane lakar nyelepin umah dinase.

Maninne Gusti Ngurah masuk kantor kakawitin baan ngobrol uli hati-kehati ajak pegawene sebilang seksi utawi bidang kakaukin ka kamarne, uli seksi Rumah tangga, sekretariat, seksi simpanan, kas, transfer, kredit, laporan, pembukuan, muang ane lenlenan. Makejang katakonin indik makelonne magae derika, napi kasulitanne, kenken pendidikan lan kursus-kursus ane taen kamiluin, kenken kapangkatane, keluargane saha napi usul-usul utawi saran apang sida nincapang kemajuan BRI tongosne ngabdiang raga. Mula baud, yen ada pegawe ane matadah rimrim utawi tegang, raganne nyelagin baan carita ane lucu. Pamuputne Gusti Ngurah ngaptiang apang pegawene nyak seleg magae ngawangun desa, panegaraian ngutamaang BRI tongosne magae setata apang untung. Jam solas Gusti Ngurah mara rapat ngajak Kepala Tata Usahane, Seksi Rumah Tangga, Seksi Kredit, Seksi Dana, lan Jasa, gumanti lakar mindahang pegawene ane bas makelo di tugasne lebih teken telung tiban, apang maputer pada taen ngrasayang tugase ane lenan. Nika awananne apang pada saling bantu, saling ajahin nganti sajaan ngerti. Kepala Tata Usaha, Seksi Kredit, Seksi Dana, lan Gusti Ngurah padidi lakar maang kursus sabilang Buda lan Saniscara duang jam sasampune tutup kas. Magilihan maka dasar nincapang pelayanan BRI. Kaputusan rapate makejang matutang perlune ngalihang patugase apang gegaene tuara ngamedin, tur panawange mawuwuh sayan penter rikala ada ujian dinas.

"Nah, Pak Markus, lautang gaenang Surat Kaputusan indik pagilihan pegawene ngawit dina Somane niki. Nanging pegawene ane


163 [ 163 ] kagenti apang tulus ngurukang malu pegawe pagentinna" Gusti Ngurah lantas nyerahang daftar konsep surat kaputusane.

"Nggih Pak, buin mani lakar peragatang tiang. Mangkin silakan Bapak ka umah dinas, antosanga teken ibu derika," aturne Pak Markus nampi daftar konsep surate. Gusti Ngurah nyagjagin rabinne ane mabresih-bresih di umah dinas. Tukang kebun lan buruhe sedeng repot magae ngatur meja, kursi, lemari muah ngentinin gorden ane sampun let. Yen cat tembok muah pager, mula kari bresih mara pesan suud malabur. Tukang kebune mula rajin matetanduran, punyan bungane sedeng nged mabunga. Cocok anggon maturan sesai. Bilang bucu di dorin bangunane ada punyan biu kapal ane endep tur samah donne.

"Tu Ngurah, sami sampun bresih, amung kain gordene dogen perlu gentinin wireh sampun buuk. Pak Abu sampun mrentahang ngacet temboke apang iraga ten buin repot. Indayang cingakin dipan lan mejane puter tiang apang sirep madulu kangin. Yen susunan dapure banggayang sampun kenten," aturne Ratna Dumilah ngalapor teken rabinne.

"Oh, melah yen keto. Mani payu makisid mai jam satu siang, apang denda maan matanding banten malu. Kenken payu meli busung ajak eteh-eteh ane lenan?"

"Sampun Tu Ngurah, nanging mangkin ngiring ngajeng malu. Tiang sampun meli nasi, nika mawadah rantang di meja makan. Ane lenan makejang sampun madaar nasi bungkus," Ratna Dumilah nandan rabinne, ka meja makan lantas ngajeng mabarengan. Suud ngajengang Gusti Ngurah ngeles bajunne lantas ngaukin David katunden ngalih papan lakar ngae plangkiran. Kabenengan pesan papan lan prabote genep ada di gudang, lantas kagaenang ukuran apang garapa teken s opire. Gusti Ngurah lantas nulungin rabine matetoesan ngae sampian,


164 [ 164 ] tamas, katipat lan daksina, apang mani kari nanding dogen.

Jam lima makejang piranti bantene sampun pragat lantas kapejang di lemari makan, apang buin mani semengan elah ngarapin lan matanding.

"Nah, Ibu-ibu buin mani tulungin tiang masak lan mabelanja ka peken, anggon ngae banten a tanding. Tiang buin mani payu nyelepin umahe niki, yen cara Bali perlu ngadaang slametan saderana. Barang- barang tiange semengan sampun maba meriki. Nah mangkin cukupang malu amuniki," kenten Ratna Dumilah ngorain ibu-ibu patulungne. Makejang lantas budal sajaba tukang kebune ane kari nancebang carang dapdap di ulun pekarangane anggon sanggah penganggih. Gusti Ngurah ajak rabinne mulih ka hotelne.

Saking lelehne mabresih-bresih, Ratna Dumilah selidan suud madaar sampun maluan nyalempang sirep aris pesan. Gusti Ngurah pesu moraan teken manajer hotele yen buin mani lakar pindah ka umah dinase, lan beaya hotele makejang lakar kabayah buin mani.

"Oh, Bapak Ngurah tausah repot banget. Kitorang nasabah BRI silakan bayar kalo sampun ada pipis ka rekening kitorang di kantor BRI," atur manajer hotele masemu guyu.

"Ah, niki urusane gampang, asal baang rincianne akuda patute mayah. Selamat malam, tiang lakar ngaso malu," pasautne Gusti Ngurah saha makiles ka kamarne. Petenge sayan sepi, amung di kadohan kapireng munyin kuluke nyalung ulun-ulun ngelad prana. Sasampune magenti nganggo piyama Gusti Ngurah lantas sirep di sisin rabinne. Makelo raganne bengong nyingakin rabinne sirep aris makenyem cara rarene kumaranan.

"Ooh, sayang Denda. Lascarya tresnan dendane nuduk lacur tiange, nutug I Lara ngentasin tragtag lantang, rejeng iding, nuut tukad

165 [ 165 ] lan bangawan, dumadak sida nganti teked katanggun segarane tan patepi. Dumadak tresnan iragane masih tan patepi," kenten pandikanne saha ngecup lamben rabinne alon. Ratna Dumilah ngaliab, kenyem tan mari ngawales ngecup rabinne, kadopdop, kapeluk, magulungan di batan sapute nyepukang cumbuana rasane. Diwangan ujan ririse masereok ampehang angin. Katake pada girang saling tembungin matembang pangkur. Krejepan bintange mangu kasmaran matadah iri.

Maninne semengan buka biasanne Gusti Ngurah sampun matangi lantas ngojog kamar mandi masiram. Suud masiram raganne maekin masirepane lakar nundun rabinne. Alon-alon bukaka saputne, pecika irungne mara Ratna Dumilah ngaliab lantas matangi.

"Beeh, Tu Rah nakal. Nguda mara nundun tiang. Aah, tiang kalembang, satata kalah cepet bangun. Tiang kari malajah apang tangen, apang nyidaang ngayahin Tu Rah,"

"Oh, sing kenken sayang, ne mara jam enem, tusing ada apa ane lakar gaenin. Buina denda tepukin tiang leleh tur lelep gati. Iraga enu di hotel, sarapan masih uli hotel. Nah, kayang suba di umah dinase silak bae mula denda miak napi sapatute, denda enges." Gusti Ngurah lantas nandan rabinne ane kari uyuk-uyuk ka kamar mandi.

"Kenken, pandusin tiang Ratna? Kene enu ngidem uyuk-uyuk?"

"Nggih dong, salah Tu Rah ngalahin tiang masiram maluan," rabinne nyerahang raganne nagih siramin. Gusti Ngurah ngalah lantas nyiramin rabinne saking welas asih. Suud masiram lantas magenti panganggo sawireh pelayan hotele ngabarin sarapane sampun cumawis. Sang kalih lantas sarapan matimpal kopi susu lan taluh mata sapi. Suud sarapan lan mayah sewan hotel lantas mataki-taki mesuang barang lakar makisid ka umah dinase dinane mangkin. Tuara makelo ngantiang David sopir kantore teka mapagin. Barang-barange lantas kapenekang

166 [ 166 ] ka montore makejang. Gusti Ngurah lan rabinne pada masalaman ajak manajer hotele ane mula ramah teken para tamiunne.

"Terima kasih Pak, sampun ngarepotin deriki. Tiang mangkin kaumah dinase."

"Ooh nggih, tiang masih matur terima kasih, Pak Ngurah kayun nginep deriki. Sampunang lali yen wenten tamiu BRI mangda nginep deriki. Niki mula duwen BRI." kenten raosne saha ngatehang Gusti Ngurah teked di montore. Sopire ngidupang montore saha magerus ninggalin hotele ngojog ka umah dinase ane mula tuara joh uli hotel. Tuah limang menit sampun teked di umah dinas. Barang-barange katuunang makejang. Kopere ka celepang ka kamar sirepe, doose ka kamar tamu. Ada masih ka paon lan buku-bukune ka kamar kerja. Ibu- ibu ane orahina teka matulung masih sampun pada teka makejang.

"Nah, Denda Ratna, tiang ka kantor malu. Kaden suba ada ibu-ibu lan pak kebon ane nulungin jumah. Yen merasa kenken dadi telepon ka kantor," pandikan rabinne.

"Nggih Tu Rah, tiang matetamped lan matanding. Banggayang ibu-ibu ane masak lan mabelanja ka pasar," Ratna Dumilah maekin saha menain dasin rabine ane kuang seret lantas nutug ngabaang tasne teked di montore, "daag sayang," montore maseret.

Sapeninggal rabinne ka kantor Ratna Dumilah lantas nunden ibu-ibune ada ane masak lan ada ane kapeken mabelanja. Pak Kebon ka tunden ngentinin gorden lan taplak meja muah mresihin kamar mandi lan bak yeh inume di paon. Raganne padidi mukak koper menpen panganggonne ka lemarine. Seprei lan ules galenge kagenti ben ane anyar, warna biru nguda mabunga-bunga barak lan kuning. Buku- bukune kapintiang di rak buku di kamar kerja. Suud matamped mara raganne kapaon ngoreng jaja uli, taluh lan ben banten. Sesampune

167 [ 167 ]pada teka uli peken meli woh-wohan, bunga, jaja muah ane lenlenan. Ratna Dumilah mesuang jejahitan lantas nanding banten sakesidan luire: prani 2 tanding, kelanan lan daksina 2 tanding, canang genten 5 tanding, canang sari 10 tanding, saagan 3 tanding. Liang manahne ningalin tetandingan bantene, sampianne mabunga bungah sarwa miyik, woh-wohane nasak ngedotang ati. Patulunge lantas katunden madaar malunan.

Jam dua siang Gusti Ngurah rauh uii kantor. Rabinne nyemakin tasne abana ka kamarne. Seneng kayunne Gusti Ngurah nyingakin kamar-kamarne sampun rapi, asri katingalan. Di pasirepane sampun sedia kamben lan baju anggon pasalinan. Gusti Ngurah enggal ngeles pakean dinasne lantas masalinan.

"Tu Ngurah, kanggeang malu amuniki matamped. Indayang cingakin yen kari kirang rapi benjang malih becikang," atur rabinne saha nandan ka kamare ane lenan.

"Ooh cukup asri. Ulian tuara ngelah prabot kanggoang malu amun ene. Kenken bantene, nyidayang Denda nyambilang matanding? Apa cukup maan bunga lan busung?"

"Niki kari mabanjah di mejane. Indayang cingakin, napi patut kenten? Tiang kari nginget-ingetang ane nikaina ring ibu," pasaut rabinne saha nandan ka mejane di paon. Gusti Ngurah nyingakin tandingane bantene saja bungah. Isin peranine magenepan, utamanne woh-wohan dademenan rabinne, luire sumaga, apel, biu susu, poh, muah anggur. Nasi kaput, sambel saur, kacang komak, taluh mapindang, ayam goreng pada mawadah cemper. Ada masih krupuk melinjo, jaja uii magoreng, mangkok lan nagasari mara lebeng. Sampiane mabunga sarwa miyik, sandat, cempaka, jempiring, jepun, pacar galuh, lan samsam maura gumitir. Daksinane masih sampun tegep misi nyuh, biu matah, baas, [ 168 ]babijan, pipis logam, amung taluhne dereng mawadah lantas gaenanga katipat taluh.

"Nah, denda mula seleg malajah, buktine suba beneh lan sampiane jegeg buka ane ngae. Nyen ngadenang denda mara malajah," Gusti Ngurah ngajumang rabinne.

"Nggih, sira malu gurunne. Mangkin ngiring malu ngajeng, basang tiange sampun seduk. Ibu-ibu patulunge sampun tunden tiang madaar maluan," atur rabinne saha mukak tudung sajine di mejane. Sang kalih lantas ngajengang kakawitin mantra amukti bukti boga nunas karahayuan. Suud ngajengang Gusti Ngurah lantas mayasin plangkirane aji kain putih kuning, lamak, cenigaan, lan don kayu. Jam empat mara pada masiram madabdaban lakar mabanten. Mapayas lelunakan, masaput kuning Gusti Ngurah makta bokor misi toya anyar lan tirta pelukatan maketis milehan nganggo ambengan.

Rabinne menekang banten perani, kelanan lan daksina di pelangkiran kamare muah di ulun pekarangane. Suud malukat Gusti Ngurah lantas ngenjit dupa, ngantebang bantene nunas laluputan lan keselametan ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, mina kadi sang sapa sira ugi ane milu nongosin derika. Salanturne rabinne mabanten canang di paon, di kamar tamu, di pasepelan, di semer muah di pangapit lawange. Mara sang kalih lantas mabakti di pelangkirane di kamar. Suud matirta Ratna Dumilah buin ngalanturang masaagan di kamar, di tengah natahe, lan di arepan pemesune. Alep sebengne ngeset don, matabuh, nyambehang baas lan ngayabang saagane. Ibu-ibu patulunge bengong pakerimik mabalih.

Sampun pragat upekarane Ratna Dumilah nunden Ibu David masedia kopi lan jaja kanggo patulunge makejang. Kabenengan masih Pak Markus teka ajak kurenanne.


169 [ 169 ]"Ooh, sampun puput upacarane Pak Ngurah?" Patakonne lantas negak di terase. "Sampun Pak Markus. Niki amung upacara saderana, satmaka nunas kaselametan maka ciri tiang dadi warga deriki. Silakan meriki di kamar tamu negak," Gusti Ngurah nerangang indik upacarane ane mara kalaksanaang taken tamiunne Ibu David nyacarang kopi lan jajane di mejane lantas ngaukin Pak Yosef lan David apang milu negak ngobrol.

"Pak Markus lan Ibu, tiang merluang pembantu apang ada ajaka nutur, nulungin kurenan tiange di paon lan mabelanja. Padalem jumah padidi dereng kenal taken sira-sira. Buina dereng nawang tongos peken, hargan barang, basa lan siman gumine cara deriki." "Oh antuk nika, nggih Pak Ngurah. Nanging sadereng polih pembantu, manawi ta Ibu David nyak nongosin Ibu Ngurah deriki. Kaden panake sampun kelih-kelih, ten buin ngarepotin jumah. Kenken Pak David lan Ibu?" aturne Pak Markus ajak kurenanne.

"Nggih dados, tiang amung repot nyakan semengan dogen. Suud nika nganggur. Banggayang tiang meriki bareng pakne lan siang yen Bapak sampun mantuk tiang masih mulih milu pakne," pasautne Ibu David nyanggupin. Ratna Dumilah liang kayunne nerima katulusanne Ibu David. Napi malih pak David milu lega maan nulungin bossne.

"Matur suksma Ibu-ibu, tiang kari malajah idup cara deriki. Madak Ibu-ibu ten med nelokin tiang meriki, utamanne Ibu David," kenten Ratna Dumilah makenyem. Pak Markus lan Ibu-ibune lenan lantas mapamit budal. Gusti Ngurah ajak rabinne ngatehang teked di pamesune Ibu David nutug kurenanne saha matur teken Ratna Dumilah. "inggih Bu Ratna, ngawit benjang semeng tiang sampun nyarengin Ibu deriki."

170 [ 170 ]"Ooh, nggih matur suksma Bu, Pak David. Dadinne tiang ngarepotin Ibu." Kenten Gusti Ngurah ajak rabinne sibarengan. Sapeninggal tamiunne sang kalih lantas nglindeng di pekarangane natasang tetamanan lan ngalih seh kleteg bayune suang-suang. Makesieng merasa tentrem, nanging tuh gaing kuang tis sawireh telagane kuangan yeh ane ngaricik. Ningalin bossne bengong di telagane, pak Yosep nyagjagin saha nerangang kawentenane.

"Pak, yeh telagane niki masat santukan sasai anggon tiang nyiram bintak natahe."

"Ooh kenten? Patute nyiram nganggo selang uli krane apang kerasan, apang yeh telagane ten puek. Malah yen nyidayang isinin air mancur apang yehe magilihan, dadinne bene segeran idupna Apa buin yen di telagane isinin tunjung lan kapu-kapu."

"Nggih yen kenten benjang beliang pipa lan kran air mancur. Yen tunjung derika di perikanan wenten ane warnanne barak, putih, lan biru. Sambilang meli be mas kuning."

"Nah, kenten mara luung. Ada anggon hiburan tiang jumah suung," rabine nyelag, saha majalan ka sanggar. Pak Yosep lantas mapamit budal sawireh sampun sanja.

"Tu Ngurah, kenken niki, sampun dados layub bantene mangkin?" "Dadi denda, kewala ingetang daksinane depin rerepang derika. Katipat kelanan lan peranine dogen layub," rabinne negesang. Ratna Dumilah ngalayub bantene abana ka meja makan lantas kaketog kapilah- pilah manut wadahne encen woh-wohan, jaja muah nasi lan darang nasine. Sapisanan raganne masedia piring, gelas sawireh sampun peteng. Petenge nika sang kalih ngajeng nasi kaput lan darang nasine layuban bantene makejang. Pakeremos pada lages ngajengang saling sledetin marebut gorengan udang maketul sambel kecap, sambel saur,

                                                                            171 [ 171 ]kacang komak, lan jukut olah. Ayam gorenge payu kari tileh. Katipat

lan darange lenan kasepel di lemarine kanggon sarapan buin mani semengan. Nyambilang ngobrol kangin-kauh, Gusti Ngurah nulls surat kanggon Ibu lan rainne di Bali, Ratna Dumilah nulis surat taken mamiq lan inaqne di Sengkol nganti jam dasa. Ana ka kabarang tuah pajalane nganti taked di Atambua, gumantina ana tawah Ian lucu-lucu. Tan lali Ratna Dumilah lan Gusti Ngurah Darsana nunas pangampura taken Mamiq lan Inaq Wiradana sawireh budal tan papamit. Lalu Wiradana di Praya masih ka kabarin.

Jam solas patang sang kalih mara suud ngae surat lantas macalep ka pasirapanne. Petanga sayan sepi, nanging Ratna Dumilah kari klasak-klisik ngalamun, nyawangang kankan kadan sebang raramanne yen narima suratne. Napi laga, gedeg, sadih, utawi malah kangan? Tan karasa yah panonne nrebes mili. Mara sarerana rabinna saget sampun sirap aris pasan. Enggal raganne ngusapin lan ngelekang elingne lantas ngelut rabinna. Ujane diwangan masereok milu sadih, ceceke di temboke mulang sih makilit ikuhne ngutaltil satmaka ngigelin. Saraongan katake ngongkek tanglus uli dikadohan nupdupang sang kaperanan. Kasuen-suen lamunanne ilang maganti dadi ipian bungah ngulangunin.

Rasa tan pajalaran, Ratna Dumilah sampun ada di tangah pasihe di Teluk Kuta ajak Gusti Ngurah Darsana. Padaduanan raganne masiram saling silamin ngilehin batu karang. Saking kalangenne ten tawange saget teke ombake gede magulung-gulungan muntag-mantig raganne Saking trengginas Gusti Ngurah meluk rabinne ngalangi nuut arus ombake ane ngampihang ragana katapi. Di pasisi Ratna Dumilah ajak rabinne paling ngalih-alihin panganggonne amung mapakean dalem dogen. Pamuputne mara tapukina di parangane anggona sabun taken

172 [ 172 ]lelipine gede sedeng mataluh. Nanging mara paekina lelipine magedi mageros beneh kaja. Ratna Dumilah ajak rabinne enggal nyaluk pakeane, nanging taluh lelipine masih katut di kantong bajunne Ratna Dumilah. Awak lelipine ngendih masiluman dadi tragtag lantang uli pasisin Kutane beneng ngamenekang nganti teked ka Sengkol. Saking liangne Ratna Dumilah madandan sareng rabinne malaib ngamenekang. Dapetanga reramanne ajak belinne sampun nganti di pamesun umahna Ratna Dumilah ngelut inaq Ian mamiqne kasih asih, saking bungah kenehne ngawetuang tangis nganti sigsigan. Mara enten sujatinne raganne ngeling sigsigan di pelukan rabinne.

"Ooh sayang Tu Rah, tiang ngipi," Ratna Dumilah mapangenan lantas buin sirep.


173 [ 173 ]

LELAMPAHAN HIDUP

Nandes pat bulan sampun Gusti Ngurah Darsana matugas di BRI Atambua. Para pegawene kayang para istrinne marasa cocok lan enggal wawuh sawireh raganne tuara meda-medaang pasawitrayan. Kenalanne masih sayan limbak. Kepala Dinas lan kantor-kantor pemerintah, koperasi, sekolahan muah Lembaga Masyarakat uli tingkat kabupaten nganti ka kecamatan, lan desa sampun kenal teken raganne. Napi buin para nasabah BRI uli ane nyilih pipis utawi pangutang nganti panabung, utamanne para petani di padesaan pada wawuh. Gumantine para panunggake ane katos katagih sampun liu nyerah, sawireh mula nika dadi tugas utamanne raganne kapindahang meriki lakar meragatang karuwetan di bidang kredit. Sesampune panunggake rate katilikin tur katimbang-timbang wiwitane nunggak mara lantas kapilah-pilah apang elah baan nindakin manut pepalihan:

1. Para panunggake ane sanggup mayah tur usahanne kari majalan, dadi nguadang wanenge mayah. Malah ada ane kawewehin kembulanne acukupan.

2. Para panunggake ane nyak madame, sawireh usahanne bangkrut, salah sasaran nanging nyak mayah kabaang keringanan manut peraturan ane ada di BRI. Nanging ane mula nakal tur ada ciri panipuan, ngaduada, kaajuang ka BUPLN utawi ka Pengadilan Negeri. Yen kalah, tan pa alasane lantas kabeslah.

3. Kredit fiktif ane sujatinne kanggo anak len, utawi nopeng, nempil, kaurus apang sinah dija kasalahanne. Yen ngawe ribed kaajuang ka pengadilan.

Makejang katanganin saking teges manut peraturan. Karauhin


174 [ 174 ]saking darsana, kasuratin matueling kapertama, kadua lan panguntat. Yen pengkung mara kajuang ka pengadilan. Alah dedehang nasabahe sayan ngerti teken swadarmanne suang-suang yen bange mula tatujonne lakar nulungin rakyate uli kadrowakan pangijon lan lintah darate.

Kenten masih Ratna Dumilah penter ngulanin para istri pegawene ulian arisan apang nyak makumpul melajah masak, nyait, saling tukar pengalaman ngurus pianak lan kulawargane suang-suang. Saling delokin yen ada ane kena panca baya utawi selametan. Gusti Ngurah Darsana biasa maang pitutur yen arisane kadaang di kantor ane kabarengin teken para pegawene makejang. Katerangang indik kasibukane di kantor, tanggung jawab lan bahayane di jalan yen katuju maan tugas ka desa-desa, lan nyemak utawi nyetor pipis majuta-juta ka Kupang. Kenten masih apang pageh lan jujur ngaba raga, sawireh anake ane magae di pipise biasanne lacur ben pipis liwat korupsi, maan sogokan, utawi maling. Sujatinne pemerintahe utawi Direksi BRI ne sampun ngitungang yen gajihe ane katerima sampun cukup kanggon hidup sa kulawarga manut pangkat lan jabatane secara saderana. Nah yen nagih ngulurin indria, mamotoh, hidup mewah sinah kuang. Nika awananne para istrine apang bisa ngareringa bea hidupe apang manut teken gajihe, pikolih kurenane ngabulan. Yen dadi baan nepesang apang ada masih masisa anggon tabungan, apang ada jemak di katujune ada gae utawi kaperluan nadak. Masak iraga nganjurang anake apang nabung lantas iraga tusing bani nabung? Mara bossne ngeraos kenten liu para istrine pakerimik sawireh tuara taen oraina akuda kurenanne maan gajih. Ada masih ane ngalapor.

"Pak, aku tak tau gaji. Pokoke sawai-wai dijatah sangu oleh Pake"

Ada masih.

"Pak, tiang amung ngarapin gen. Beras, lauk, kopi gula, sabun,


175

[ 175 ]Pake ane meli."

"Pak, tiang gaji tak tau. Tapi dikasih abulan bea dapur satak tali. Tapi beaya lenen Pake ane mesuang. Yen kari masisa sampun tabungang tiang pedidi, anggen meli pupur." Magenepan laporan istri-istrine ngawe kurenanne pada cemas-cemus elek. Gusti Ngurah lan rabinne amung kenyem-kenyem mara uning kenken pada caranne ngurus kulawarga.

"Bah, ten kenten Pak, Tiang niki ngengkebang gajihe apang kurenane ten boros. Ia yen baang ngisi pipis biasa mabelanja ane tidong-tidong. Tiang tuyuh ngalih pipis makan sesai soo ten karuan. Yen saget ada kaperluan nadak kija tiang ngalih utawi nyilih pipis?" Kenten pasaut salih tunggil pegawene satmaka ngawakilin timpalne ane patuh kelusne.

"Ooh, ten kenten maksudne iraga ngorain pikolih iragane teken kurenane. Malah yen ia tuara nawang, ngadenang gajih iragane saja gede, ah pegawe Bank? Akuda baang sesai jag telahanga. Dadinne ia malah ten ngelah rencana, inget natakang lima dogen. Nah yen kanti kenten iraga di kantor milu bingung ngitungang keperluan dapur kayang meli uyah, sere, tabia Ian pakean dalem kayang mikup kurenana. Apa perlunne iraga ngalih kurenan, kaden lakar ajak mabagi suka Ian duka? Sujatinne apa anake muani ane perlu teken anak luh, apa anake luh ane merluang anak muani? Kaden Allah utawi Sang Hyang Widhi ngardinin anak luh kalawan muani apang saling tresnain, saling ayahin, dadi ajak matimbang ane madan saling asah, saling asih, lan saling asuh. Sujatinne anake luh Ian muanine ento tan bina cara kampid kedis, pakebehe apang adung. Yen salih tunggil elung, kepek, sinah kedise tan nyidayang makeber. Kenten masih yen matemu di paturon yen salih tunggil ngambek, mogok, kenkenang lakar ngalih lega ane madan swargane di lemah? Sangkala adanina bersatu buh, satu alam. Utawi bersanggama,

176 [ 176 ]satu kapercayaan. Yen anake kawin ngajak ane len alamne upami ajak ubuhan, ngajak nyama utawi panak pedidi, bikasne satmaka patuh cara ubuhan, kadanin salah timpal utawi gamia gamana. Yen ngajak anak len kepercayaan tan pawidi-wedana patuh cara ngajak sundel, kadanin mamitra utawi berjinah. Ulengne tuah ngalih pipis, utawi kabelet nafsu birahi dogen. Manut ajaran Agama tan kalugra ngupakarain penganten ane kari melenan Agama. Nika awananne yen di Agama Hindu ada upacara ane madan Sudiwadani apang nyidaang pengantene malayar dadi aperahu salunglung subayantaka salawase di dunia akherat. Ada ke anak malayar dadi a perahu di bengawane, utawi di tukade ane aliranne pada len? Pasti kampih, perahune bencah. Nanging yadin kawitane malenan kewala di patemun jodohe nyak lascarya dadi mabesikan ane madan ardanareswari, pawakan loro-loroning atunggal, pasti selamet. Yen sampun kenten mara dadi ngalaksanaang swadarmaning alaki rabi. Ulengne tuah saking nirmala matemuang ane madan cumbuana rasa, purusa Ian predana apang molih katurunan ane suputra. Kang yayah rena ane dadi guru rupaka patut bareng ngutsahayang apang kulawargane tentrem rukun bagia. Kenkenang ngalih karukunan yen Ibu Ian Bapak kari saling sangsayain, saling cemburuin? Perlunne Ibu-ibu nawang gajih kurenanne tuah apang nyidaang bareng ngitungin kaperluan idupe sasai. Yen pet merasa kuang dadi Ibu ngeretin mabelanja, utawi milu ngalih gae apang nyidaang ngimbuhin penghasilane. Yen indik kenken carane mesuang pipis, napi cukup ngaminggu, ngabulan atur dogen bareng, lantas sisanne simpen di tabungan. Yen Ibu ane ngaraksa pipise patut nyatet pamesuane apang ten kanti liunan pesu teken panekanne," kenten Gusti Ngurah maang tatimbang saha makenyem nyingakin para istrine pakrimik matadah lega bayunne.

"Nggih, dumadak cara pituduhne Pak Ngurah para pegawene ten


177 [ 177 ]buin mengkeban teken kurenanne suang-suang. Nanging masih kenten apang para istrine ten boros, nuga ane tuara-tuara teken kurenan yen telaat mulih. Sing dadl matetagihan ane lebihan teken gajih kurenane, apang ten ngawe bingung nyilih pipis, nempil, nopeng, utawi korupsi," raosne Pak Markus matuinget para pegawe lan para istrine makejang. Para istrine liang masuryak, nanging ada masih pegawene ane kenyem masem kecut ngasgas sirahne. Majumu uli sekat nika para istrine rajin milu arisan, olah raga, melajah ketrampiian, lan acara Dharma Wanita katuju ada upacara Hari Nasional lenan. Payasanne sayan bresih, kurenanne sayan welas asih, nanging ane ngelah mitra pada bingung paling ngidih pipis. Ratna Dumilah sayan gede wetengne. Para istri pegawene saking asih magilih nulungin.

Dugas Gusti Ngurah ajak rabinne ka Kupang lakar ngatehang Pak Endang pindah ka Jawa, Ibu Endang nanjenang pembantune ane madan Meina Victoria apang milu teken Ratna Dumilah, sawireh Pak Sugeng pangentinne sampun ngajak pembantu uli jumahne. Meina masih demenan milu dadi pembantun Ratna Dumilah timbangang mulih ka Panti Asuhan tongosne ia kapiara sasukate kalahina mati teken memenne dugase ia matuuh limang tiban. Mangkin ia sampun matuuh nem belas tiban. Bajang jegeg tur jemet magae nanging amung masekolah teked di SMP dogen sawireh ia milih magae dadi pembantu di umahne Pak Endang sambilang ngantiang lowongan yen ada bukaan di BRI. utawi Dinas lenan. Sajaba nyakan, ngumbah, ngepel, Ian kapeken Meina masih milu nanem bunga lan mresihin telaga saha maang ngamah ebene. Ratna Dumilah sayan sayang sawireh sajaba jemet magae ia masih rajin sembahyang di Gereja paek umah dinese ngaminggu. Di kenkene ia masih nulungin Ratna Dumilah ngae canang anggon mabanten sesai. la jujut, demen malajah mabasa Bali,


178 [ 178 ]sambilang ngurukang Ratna Dumilah mabasa Timor.

"Bu, kok liu ngae canang tur mabanten di kamar, di paon, di sanggah, di pamesu, napi mula Tuhan anake Hindu nika liu, ten ja abesik?" patakonne Meina polos.

"Oh, Meina sujatinne Tuhan manut Agama Hindune tuah abesik, ane kaucap Sang Hyang Widhi Wasa. Nanging I Manusa utamanne sang kawi ngadanin magenepan, manut kakuasaan Idane upaminne Hyang Brahma, Wisnu, Siwa, Parama Atma, Parama Wisesa, Allah, Ian ane lenlenan. Sajaba Hyang Widhi masih ada para Dewa marupa sinar suci Sang Hyang Widhi, malaikat, para jin, buta kala ane tan katon. Ane ngenah luire surya, bulan, bintang, gumi lan saisinne uli spora, entik-entikan, ulad-alid, ebe, kedis, buron nganti ane paling utama i manusa. Makejang ane ngardinin tuah Hyang Widhi Wasa. Ento awananne makejang patut nyembah Hyang Widhi, Tuhan Seru Sekalian Alam. Nah yen umat Hindune liu tongosne mabanten, sawireh liu tongosne matur suksma. Meina meled nawang lebih dalem, matur nyanan teken Pak Ngurah. Ibu masih mara magama Hindu," pasautne Ratna Dumilah sasidanne baana nerangang.

"Oooh, dadinne Ibu ipidan dong ya anak Hindu? Kristen napi Islam, napi ...?"

"Ah yen manut Ibu, makejang Agamane patuh asalne tuah uli Tuhan Ane Maha Kuasa, ane sembah iraga ajak makejang. Amung caranne nyembah dogen mabinaan. Sing ada doa Ian sembah ento tusing teked teken ane kasembah. Patuh buka nuut aliran tukade ngatebenang sinah pacang teked di segarane agung tan patepi," kenten pasautne Ratna Dumilah saha menpen sampianne ajak bungane sawireh rabinne teka uli kantor.

Tumben Gusti Ngurah sore mara rauh uli kantor sawireh raganne


179 [ 179 ]turne ka Labuan Atapupu. Liu ane kapereksa sambilang ngalih tabungan ngajak rombongan kase. Begeh masih maan setoran uli panunggake ane sedeng mupu di pabean lan laku daganganne. Di tengah jalan ngamulihang, pas di bengange saget ada anak ajaka tatelu nyetop montore nagih numpang. Pak David sopire tahu teken seh tuara melah ten nyak mareren. Kenten masih polisine ane milu numpang uli Atapupu nunden jalan terus tur ngokang senjatanna. Tan maa saget ada tembakan, tet tet tet .,;..peeessst. Ban montore kempes. Polisine makecos ka samping lantas ngawales nembak. Gusti Ngurah, David, lan rombongan kase pakecoscos pesu ngalih alingan di batan montore. Pamuputne rampoke dadua pajelempoh Ian ane aukud nyerah ngentungang senjatanne tur menekang limanne lantas kacangkling. Mara preksana ane dadua kari idup, nanging matatu basang lan paane, lantas kabedbed baan verban apang nyat getihna. Sasampune ngenti ban lantas buin majalan mulih sarat ngaba muatan 9 diri. Liman rampoke kategul, senjatanne pistol tatelu kayang mimisne karampas maka tanda bukti. Sambilang majalan polisine nakonin rampoke seka ukud.

"He, nyen adan caine bani malaksana kene dini? Apa mula perampok, apa nyusup uli Timor Timur? Yen nilik uli goba ane ajak dadua tenenan miribang tusing jadma asli uli Timor," patakon polisine teken ane nyerah. Ane katakonin masaut gugup saha nuturang sapa sira sujatinne timpalne ane ajaka ngarampok.

"Nggih, tiang Moses uli Timtim, nanging niki uli Jawa l an Bali gumanti ngalih selamet, takut magorok dugas gestoke sawireh ia kader PKI ane liu ngelah musuh."

"Nah, encen ane uli Bali. Ne kabenengan ada Pak Ngurah masih uli Bali dini?"

"Nggih tiang Made Kedol uli Karangasem dugas Gestoke uli Lubang


180 [ 180 ]Buaya ten bani mulih ngalantas melaib meriki ajak timpal tiange niki Mas Gatot uli Jawa Timur. Deriki tiang magabung ajak timpal-timpal lenan, ada tentra, mahasiswa, guru-guru, lan aktifis politik ngarencanaang lakar nyusup bareng ajak gerakan kemerdekaan Timtime." Kenten raosne Made Kedol lantas limuh sawireh liu mesuang getih. Gusti Ngurah repot ngaliang alkohol apang nyak inget. Verbane buin kaimbuhin apang tekekan pangisep getihne. Timpalne Jawa, Mas Gatot buin lemetan tuara nyidaang mamunyi. David nyepetang pajalan montorne langsung ngalapor ka Kantor Polisi Resort Atambua. Uli Polres rampok ane dadua langsung kaaba ka rumah sakit, ane aukud matahan di Polres. Nanging lacur mara teked di UGD Made Kedol sampun ngalain. Mas Gatot kayang mangkin dereng inget teken awakne yadiapin sampun maan transfusi darah. Suud ngalapor bareng ajak polisi ane numpang, mara raganne ka kantor ngejang pipis Ian barkas pinjamane lenan.

Kenten tuturanne Gusti Ngurah teken rabinne saha ka kamar ngeles bajunne ane momos lan uek dugase maglilingan di batan montore ngelidin mimis rampoke. Ratna Dumilah ngelut, nyium rabinne sambilanga ngeling. Tan emed-med raganne medeepan.

"Mimiih Dewa Ratu, syukur Tu selamet. Ooh kene kewehe ngalih nasi apiring. Kenken mirib yen ten ada polisi ane milu numpang uli Atapupu. Pasti tan urungan pipise rampoka," kenten aturne saha ngeles sepatun rabinne lantas nyemak kamben pesalinana Maka dadua lantas ka kamar mandi masiram. Seneng kayunne Gusti Ngurah nyingak oteng rabinne sayan gede mokoh magenyolan, kaenakan siram-siramina baan yeh dingin. Suud masiram, mabanten lan mabakti Gusti Ngurah ajak rabinne malinggih di terase. Meina enggal nyodaang wedang susu matimpal dengdeng kebo sasenengan bossne. Sang kalih alon-alon ngawedang saha ngalanturang caritane karampok ane dereng pragat


181 [ 181 ]katuturang ibusan.

"Lantas, bangken rampoke ane uli Jawa Ian Bali napi lakar matanem, napi lakar makirim kumahne? Napi sampun wenten ngubungin kulawarganne? Patakon rabinne.

'Beh, yen alamatne Gatot dereng tawang, Ian dereng sempat nakonin enggalan ia ngalain. Nanging Made Kedol ia maan nuturang uli Karangasem, laad guru SD yadin alamat sekenne dereng tawang. Mirib dadi ben ngeseg ulian ngirimang surat teken kantor Dinas Pengajarane di Karangasem. Nyen nawang si Moses mirib nawang alamat umahne di Jawa Ian di Karangasem. Mani tiang buin ka Polres meragatang urusanne saha matur suksma teken pak polisine."

"Nah, kadung nutur kene tiang masih meled nawang kenken ceritan asal usulne Meina Victoria, apang tusing tandruh yen pradene katepuk ajak kulawargan Meinana"

"Beh ... Ibu, Pak, tiang jatma lacur ten ngelah meme bapa. Tiang samar-samar ten nyidaang nuturang, amung inget memen tiange biasa mapakean putih-putih dadi perawat di rumah sakit. Dugas ada kebakaran di perbatasan Timtim memen tiange milu masuk tim penyelamat. Nanging lacur obat-obatan Ian mobil dinesne rampoke teken pasukan pengaco keamanan uli Timtim. Memen tiange ajak perawat Ian tentra dadua mati kena tembakan. Doktere ajaka dadua kayang montore culika abana ka Timtim. Sesampune memen tiange makuburang tiang lantas katitipang di panti asuhan ane ngubuhin tiang. Tiang meled magae padidi sangkala tiang nyak milu Pak Endang dadi pembantu di BRI."

"Oh sayang, prihatin pesan kahanan Meinane uling cerik. Yen upamane Bapak pindah uli dini, kenken nyak milu pindah ajak tiang?" Ratna Dumilah iseng nyugjugin.


182 [ 182 ]"Ooh jakti niki Bu, Pak kayun nuduk kalacuran tiange?" Sautne kenyem manis.

"Nguda tiang ocuk-ocuk. Tiang merluang timpal ane jemet, dueg cara Meina."

"Nggih, nggih Bu, tiang janji ngiring Ibu kija ja pindah, kayang netep di Bali," kenten raosne Meina lantas maserod makakeb di pabinanne Ratna Dumilah, ngeling.

"Nah, terima kasih Meina. Tiang lega kamu nyak milu. Suud ngeling, jani jalan madaar malu sawireh suba peteng," Gusti Ngurah ngusap sirahne Meina lan rabinne. Petenge karasa hening. Ratna Dumilah ngurut-urut tangan rabinne ane sebuh aji balsem. Gusti Ngurah ngusuh-usuhin weteng rabinne saha nuturin, apang setata tragia, tenang ngarepin masalah apang rarene di garba selamet, milu tenang, wekasan dadi manusa sregep, pageh puguh mayadnya. Di kamare lenan Meina osah ngalamun, nyawangang lelampahan idupne yen saja lakar nutug bossne ngalanglang buana uli gumine tanggu kangin nganti .....aah tan merasa lantas pules aris gati.

@&@

Kabenengan dina Minggu nuju purnama, sampun nem bulan tuuh bobotanne Ratna Dumilah, patut ngadakang upacara magedong-gedongan maka panyucian lan pangentegan rarene di garban ibunne. Dumadak yen tutug ulananne selamet lekad dadi manusa ane bhakti teken yayah rena, tansah maguna di masyarakat, wangsa, lan agamane. Sasida-sidaan raganne ngae banten upacara, di plangkiran ngunggahang pejati lan ajuman. Kanggon pasucian kagaenang byakala, prayascita lan tataban sesayut pamahayu tuuh. Sedeng melaha ibunne


183 [ 183 ]sampun nyediaang tamas, sampian, buu utawi lis, lan teenan ental, sawireh tau yen mantune dereng bisa ngae padidi. Yadiapin ada okanne nanging raganne ten biasa majejaitan. Ratna Dumilah masih rajin nyatet ane perlu-perlu manggon tetandingan banten pasesaian.

Sambilanga gakgak gukguk ngedekin raganne padidi pati usud matanding, Ratna Dumilah busan-busan mukak catetan, buku pedoman bebanten apang ten pelih.

"Tu Ngurah, becikan jejaitan rontale niki dogen anggen. Yen wenten kirangan mara gaenang ben busung. Manawi niki cukup sejaba canang sari lan katipat kelanane"

"Saja Denda, miribne ibu suba nyediaang makejang ane sulit-sulit ben rontal. Yen bantek canang, katipat, aledan, daksina kayang byakala mirib bisa iraga ngaenin," kenten Gusti Ngurah saha mesuang jejaitan rontale makejang uli sokasine kabresihin. Ratna Dumilah nunden Meina ngelablab katipat lan nyakan acukupan ukuran selae diri.

Jam telu sore tandingan bantene sampun pragat. Istri-istri pegawene sajaba ane matulung sampun liu teka lakar nyaksiang upacarane. Kenten masih sameton Bali ane dadi tentra di Atambua milu teka matulung mabanten lan meakalain Ratna Dumilah. Suud mabyakala, mabakti lan natab banten, lantas kalanturang acara masiram di natahe. Gusti Ngurah nyibak klungah nyuh gading anggon nyiramin rabinne, saha nyendok yeh siramne. Magilihan pada nyiramin Ratna Dumilah baan yeh kumkuman lan bunga kembang rampe sarwa miyik limang macem nganti ngilgilang, saha doa:

"Dumadak mangda rahayu, bayine sehat nutugang tuuh, apang lekad selamat."

Sesampune suud masiram lantas masalinan sawireh lakar dadi


184 [ 184 ]dagang rujak lan cendol, miwah jaja laklak, nagasari, lan bubuh sumsum. Ane mabelanja tuah tamiune makejang. Marebut pada mabelanja, takut ten kebagian rujak lan cendol. Ada aji seribu, limang tali, malah ada ane aji dasa tali satmaka anggon adiah teken bayine di garbha. Jam lima upacarane pragat lantas tamiune katurin madaar di teras lan ruang tamune ane sampun kasediaang teken Meina lan para istri pegawene ane pada repot nulungin masak. Pakeremos pada madaar saha angayubagia ring Sang Hyang Widhi utawi Allah Sang Maha Kasih apang Gusti Ngurah lan rabine kicen selamet nyambut putra pertama. Sore tamiune pada mapamit kadulurin antuk ucapan suksmaning idep olih sang kalih. Mangkin kari Meina matetamped ngumbah prabot sambilanga gendang gending. Gusti Ngurah nulungin rabinne ngetog banten, nampedang sampian entale kawadahin sokasi.

"Meina, tulungin nyelepang ketogan bantene di lemari makan. Yen tataban tiange ento ja depin di meja makan lakar daar tiang padidi pang telah sing dadi miluin."

"Beh, Bu Ratna daya. Pantes buahne, jajanne, lan panggangan ayame pilihina ane paling enak, nggih Pak? Yen kenten layuban ane di kamar nika dados tiang nunas?"

"Dadi, nguda sing. Banten katur ring Sang Hyang Widhi utawi Allah Sang Maha Kasih, asal manut kenehe Allah ane Meina sembah patuh teken Sang Hyang Widhi ane sembah tiang. Nanging yen Meina nganggap Allahmu beda teken Sang Hyang Widhi ku, nah terserah," kenten Gusti Ngurah negesang apang Meina ngerti sasuduk bantene.

"Tapi agaman tiange sareng Bapak kaden mabeda tata cara lan kapercayaane."

"Beneh, nanging eda salah tampi yen tiang nerangang abedik. Liu anake nutur, indik ubungan paturu umat magama patut saling

185 [ 185 ]hormatin. Agamaku ya agamaku, agamamu ya agamamu. Nanging yen ngomongang indik Tuhan, dadike iraga ngomong Tuhan-Ku ya Tuhanku, Tuhan-Mu ya Tuhanmu? Yening manut ajaran Hindu, Tuhan ento maha tunggal, TUHAN SERU SEKALIAN ALAM ane ngadakang jagate lan sa isinne makejang saha peradaban manut desa, kala, patra. Ngawit makudang ribu tahun makelonne Hyang Widhi nurunang wahyu ane katerima teken para awatara, bagawan, lan guru suci. Sayan makelo sayan luntur ajaran dharmane karusak olih adharma. Liu manusane nafsirang wahyu suci Tuhan manut dewekne padidi. Ento awananne metu sekte, aliran utawi sempalan agamane manut para pendeta lan ulamanne suang-suang. Yening nganti ada kabatilan, manusane tan manut tata kramaning Dharma, Hyang Widhi sinah nedunang wahyu sucinne liwat manusa suci ane lakar nurunang Agama baru upamanne Agama Budha, Kong Hu Chu, Shinto, Kristen, Islam, di panegarane ane paradabanne rusak, jahiliah. Nanging ajaran Agamane tetep asalne uli Tuhan Yang Maha Esa, Hyang Widhi, Thian, Allah, Gusti Sang Maha Kuasa, Nenek Kaji Sak Kuasa, Sang Maha Agung,...sakasidan manusane ngucapang," kenten pasaurne Gusti Ngurah.

"Oooh kenten? Dadinne ane ngawenang agamane malenan yapin asalne patuh uli Allah Sang Maha Kasih tuah waktu lan tongos agamane turun malenan, kenten?"

"Aa, ada buin ane madan patra utawi kabudayaan. Sayan tegeh kabudayane sayan alus tingkah polah manusanne, sayan suci bresih manah lan pitresnanne teken sesamaning manusa minakadi sarwa mauripe, ane ngawenang sor lan luhur peradabane. Nanging sasuduk lan ulang agamane tetep patuh tuah bakti teken Widhi utawi Allah."

Gusti Ngurah lan rabinne masih mepes matakon indik tata laksanan agama Kristene teken Meina ane maan didikan agama uli cerik di panti


186 [ 186 ]asuhan. Dane ngicen kabebasan Meina nyalanang kebaktian agamanne di gereja ane paek uii umah dinese. Saja rukun bossne lanang istri teken pembantu, sopir Ian tukang kebune jumah. Biasanne yen Ratna Dumulah sampun suud repot di paon, setata raganne ngalih gegaen lenan luire nyait popok, gurita, baju bayi ane kapayasin ben sulaman Ian marenda asri. Yen katuju purnama, tilem, kajeng kliwon utawi ada rerainan, raganne matetoesan ngae canang Ian nanding banten. Meina masih mepes milu nulungin matanding canang sari. Ratna Dumilah masih rajin memaca buku-buku agama Iuire Pancayadnya, Upedesa, Sarasamuscaya, Bhagawad Githa, muah ane lenlenan. Yen ada ane kuang karesep baana malajahin lantas takonanga taken rabinne. Gusti Ngurah mula genem nuntun rabinne malajah uli tatacara sembahyang ane aluh, nganti ane dalem indik falsafat kadyatmikan. Meina mepes milu nguping yen Gusti Ngurah gendang-gending nembang, makidung di pasirepane satmaka nupdupang rabinne sirep, Ian rarene sajeroning garbha apang etis.

Taen dugase Ratna Dumilah sedeng mamaca Bhagawad Githa di terase, Meina maniang dewek moraan nyilih buku sawireh liu tingalina ada buku novel di rak bukune.

"Bu Ratna, dados tiang nyilih buku novel, lakar bacan tiang sambilang ngaso?"

"Ooh, dadi Meina. Jemak ja padidi encen ane kademenin, asal suud mamaca buin pejang di tongosne. Buku mula patutne mabaca, yen tongosang sing ada gunanne," pasautne Ratna Dumilah. Meina macelep ka kamar baca ngalih buku ane demenina.

"Niki Bu, buku Tenggelamnya Kapal Van Der Wijk, tiang taen ningeh judulne nanging dereng taen mamaca. Kocap satuanne becik, nggih Bu?"


187 [ 187 ]"Beeh, saja pesan Meina. Ceritanne sedih pesan. Karangan Buya Hamka liunan keto, bek ben pitutur adi luhung. Ada buin bukunne lenan Di bawah Lindungan Kaabah. Buku pujangga Baline ada I Swasta Setahun di Bedahulu, Sukreni Gadis Bali, I Made Widiadi. Ada masih buku Siti Nurbaya, Salah Asuhan, Buku Silat Ko Ping Ho, komik Mahabarata, Ramayana, lan buku-buku karangan pujangga anyar, lan angkatan 45."

"Bu, tiang ningalin derika sejaba buku agama Hindu, Budha, masih ada kitab Injil Ian Buku Tafsir Al Qur'an. Napi Bapak seneng malajahin Agama Kristen, Islam?"

"Apa salahne yen malajahin agama lenan? Bapak mula seneng maguru teken ane patut dadiang guru, apang tusing ngaden agaman iragane dogen ane paling melaha. Yapin keto iraga patut yakin tetep negegang swadarman agaman iragane suang-suang."

"Nah, yen Ibu kenken mangkin ten bingung ngalaksanayang upacara cara Hindu ane beda teken gegaman Ibune ipidan? Niken aluhan, gumantine rikala sembahyang?"

"Beh, yen buat ento takonang Meina, rasanne sing beneh yen tiang manding-mandingang abot lan inganne sawireh anake magama manut teken kleteg bayunne ane madan iman. Pada ngelah tatacara suang-suang. Nanging makejang suksmanne mabakti teken Hyang Widi, Allah. Makejang ngelah tatwa, upacara Ian etikanne suang-suang. Nah, ene di Bhagawad Githane bab. IV.11. kasurat "Kenken ja caranne manusane tulus bakti kapining Aku, ulian caranne ento masih Aku ngisinin pinunasne. Mula liu rurunge ane entasina teken manusane nyembah, nganutin Aku, o Partha." Nah salanturne buin di Bab.VII.21. kasinahang "Apa ja ujud agamane ane kasungkemin teken manusane, Aku ngajinin kapercayaanne ento patuh. Apang pada langgeng tur


188 [ 188 ]raharja." Dadinne Hyang Widhi utawi Allah mula maha adil tusing taen medaang sujud baktin manusane."

"Beh, yen kenten ampurayang Bu, nyatane tiang tan bina cara katake di batan kaune, ngadenang swargane tiang dogen ane ngelahang," pasautne Meina alon.

"Ah, sing kenken Meina, panawang tiange masih tonden amunapa tan bina cara gendingane: Eda ngaden awak bisa, depang anake ngadanin, gaginane buka nyampat, anak sai tumbuh luu, ilang luu ebuk katah, yadin ririh, enu liu peplajahan."

"Mimiiih Ibu, penter gati macangkriman cara Pak Ngurah yen lakar merem."

"Mula pituturne Tu Ngurah yen nyirepang okanne ne ne ne... nan, nakal gati," kenten Ratna Dumilah saha matujuhang wetengne ane klejat-klejut tan rerenan. Meina masih milu ngusuh-usuhin wetengne Ratna Dumilah ane kejengat-kejengit kaginingan.

Nadak sara bel di pintu gerbange makloneng. Ada anak macelep ajaka dadua, ane abesik natad keranjang misi wohwohan, jeruk, poh, apel, lan peer. Ane besikan mirib bossne China tengah umur, majalan ngucung-ucung ngojog Ratna Dumilah.

"Bu Ngurah, maaf tiang nganggu Ibu istirahat. Ituni semengan kocap Bapak ka umah tiange, tapi tiang sing ada jumah. Kari repot di pabrik. Niki ada oleh-oleh sulikit. Tolong sampeang ka pak Ngurah yen mangkin tiang kari ngirim barang ka Surabaya lewat Kupang. Mengkali seminggu subalik," raosne cadel saha ngenjuhang gapgapane.

"Oh, ya, adan encike sira? Nguda dadi repot-repot. Silakan negak malu deriki!"

"Nggih tiang Kong Amio, maaf tiang cepet-cepet, kapepat pisan,


189 [ 189 ]pamit dumun nggih Bu," pasautne encik Amio lantas pesu tutuga teken timpalne. Ratna Dumilah malihin aba-abaanne misi woh-wohan lan amplop. Woh-wohane tundena Meina ngaba ka meja makan. Amplopne abana teken Ratna Dumilah ka kamarna lantas bukaka.

"Bah, misi pipis limang atus tali rupiah. Gajihne Tu Ngurah dogen tusing a pah limana a bulan. Miribne ene rezekin panake di basang, ada anggon bekel ngalahirang buin dua bulan." Ratna Dumilah lantas nyimpen pipise apang uningina teken rabinne.

"Bu Ratna, enak nggih dadi Kepala Bank? Liu langganane ane ngabaang pipis, oleh-oleh jaja, woh-wohan, kain nganti barang antik. Boss tiange yen turne kadesa-desa mulihne ada dogen geranduta," raosne Meina nyroscos nuturang bossne di Kupang.

"Tiang sing seken nawang ane buka keto. Paling-paling Tu Ngurah ngaba madu kela, dengdeng celeng alasan yen ada timpal tenterane ane maang ngidih. Uling dugase enu di Mataram raganne mula liu ngelah timpal mancing, medil, muah maabianan," kenten raosne Ratna Dumilah saha nyemak jeruk pada mabesik kupasa ajak Meina.

Petengne, dugase pada ngisis di terase suud ngajengang, Ratna Dumilah masadu indik tekanne Cik Kong Amio ngaba woh-wohan lan amplop misi pipis, saha pabesan yen ia kari luas ka Surabaya ngaba barang. Mirib buin aminggu ia mara balik meriki. Gusti Ngurah bengong nyawang rabinne ane papolosan nrima pabaang anak ane tonden seken tawanga kenken arti lan isin gapgapane, saking tulus napi ada pamarihne lenan?

"Tu Ngurah, nguda dadi nyingakin tiang buka kenten? Napi pelih tiang nerima titipan anake nika? Ia seken pesan ngorahang yen Tu Ngurah maan kumahne ituni lan majanji lakar buin meriki samulihne uli Surabaya," atur rabinne matadah sangsaya.

190 [ 190 ]"Oh, sayang, denda sing pelih. Tiang ane kasep nuturin denda kenken patute dadi kurenan pegawe Bank ane ngelah tugas berat ngenterang pajalan pipise apang ada pikenohne anggon ngwangun perekonomian, nyelametang rakyate uli isepan cukonge. Liu para nasabahe, pedagang, petani, nelayan, ane bangkrut saking kapelihan analisan pegawe bank pedidi ane maang nyilih pipis tuara amun benehe, kewala maan komisi utawi tombokan anggon kasugianne pedidi. I nasabah ane mabuat apang maan nyilih pipis liu tuara ngitung beaya, asal maan uli aluh, bandingang teken kena bunga nganti 5% abulan yen nyilih di tukang kredite. Ento ane ngawenang kredite liu ane nunggak, utawi ngaenang perusahaane bangkrut. Yen lelang argan jaminanne masih tuara cukup anggon ngulihang utangne, sawireh taksiran arganne suba ngaliwatin taksiran sujatine. Yen cara Cik Amio ia suba nunggak makelo, tur suba liu kena beaya anggon nombokin apang maan galah nguadang mayah kreditne, lan tusing malelang. Untung perusahanne enu majalan yapin paspasan anggon mayah bungan pipisne. Tiang ituni kema gumanti lakar mituturin ia kenken caranne mragatang masalah tunggakanne ento. Melahan yen ia nyetorang pipisne ke bank timbangang anggona nombok. Tiang sing pantes nerima. Denda sing pesan dadi nerima pipis uli nasabah bank ane tuara beneh juntrunganne Apa buin nasabah panunggak utawi ane mara lakar nyilih pipis, pabaangne sinah tuara tulus. Pasti ada pamrihne"

"Beh, tiang ngaden niki rezekin rarene, sawireh ia nawang tiang beling lantas metu kenehne medalem iraga lakar merluang pipis liu yen mani puan lakar lahir okane. Ampurayang tiang jakti belog, ten nawang taktik Ian politik dagang asal untung."

"Nah suba, eda sanget kenehanga. Yen unduk biaya bersalin suba ada cukuhane uli dines ane nanggung. Kaden yen iraga sakit, pindah.


191 [ 191 ]sewan umah, kendaraan kayang pamelin beras iraga maan uli dines. Tiang amung tinggal magae ane babenehan apang Bank BRI ne maan untung ane gede, kredite tusing ada ane nunggak, tabungan muah tugas-tugas Bank lenan lancar. Pegawene masih maan gaji ane cukup tur tenang magae, tusing perlu ngalih asil tambahan ulian korupsi, maan tombokan ane tan rahayu, nyeled setoran, milu nempil nyilih bareng teken nasabah, lan nopeng alias pinjaman fiktif.

Buina yadiapin Denda dadi kurenan Kepala Cabang, eda pesan merasa ngelah wewenang mrabotang pegawene nulungin kaperluane jumah. Eda nyampur adukang tugas dines teken pribadi. Sangkala melahang masesana paturu istri pegawe apang nyak adung saling tulung saling hormatin." Gusti Ngurah saking asih mituturin rabinne.

"Lantas kenkenang pipise ane sampun materima nika, ulihang?" "Beneh, ulihang kayang tekanne ia mai utawi ka kantor sapisanan nunden apang ia mragatang utangne. Sujatinne ia perlu tuntunan ngitungang usahanne apang maju."

Limang dina makelonne Cik Kong Amio teka uli Surabaya.mManinne sanjana ia teka kumah dines lakar ngomongang sisan kreditne. Kabenengan Gusti Ngurah sedeng ngisis ngajak rabinne di terase.

"Selamat sore Pak Ngurah Ian Ibu. Maaf tiang lagi-lagi nganggu istirahate."

"Oh, sing kenken, pidan Cik teka? Ayo silakan di kamar tamu ngobrol." Gusti Ngurah makisid ka kamar tamu tututina teken Cik Amio. Rabinne ka dapur nundenang Meina nyediaang minuman. Pabligbagan sang kalih indik tata caranne mragatang sisan tunggakane dadi sayan rumaket, nganti ngalantur kayang ngulihang pipis tombokanne.

"Cik Amio, boya ja tiang sing demen teken pipis. Nanging unduk


192 [ 192 ]janine tiang sing pantes nerima, sawireh Cik enu kuangan pipis anggon mragatang utange. Sujatinne tiang mara bungah yen usaha lan kredit Cik Amione nyidayang lancar. Ento artinne sing pocol pimpinan tiange ngejang tiang dini, keto dogen."

"Nggih terus terang Pak Ngurah, utang tiange niki sujatinne telung juta anggona teken nyaman tiange di Surabaya. Ia majanji lakar nyicil sabilang bulan satak seket tali, nanging kayang jani dereng taen mayah. Nika awananne tiang ka Surabaya nagih. Beh, asilne tuah niki a juta doang. Kong supigi sana-sini nyilih duit, abis sing maan apa. Ngaba barang ka Surabaya tonden maan bayaran. Ongkos buruh masih enu ngebon, bayar sitik-sitik kanggo meli beras doang. Jani terserah Pak Ngurah, tiang sonurutang."

"Cik Amio, yen tilikin tiang uli kapasitas gudang, pabrik lan pamupun carike ane ngasilang padi, lan bebijan lenan miribang tusing merluang kredit nganti dasa juta. Mirib yen nem juta dogen sing telah ben mlanjaang. Apa buin jaminane paspasan."

"Nggih sujatinne tiang merluang limang juta doang, nanging nyaman tiange ane nganggon tigang juta lan dadi ongkos ajuta. Payu beliang tiang truk aji duang juta." Cik Amio nguntul sedih. Tumben mangkin ia mara nuturang sujatinne pejalan pipisne.

"Nah, yen keto ene madan salah sasaran. Pipise ane dasa juta patutne anggon modal kerja, salah anggon nombok, modal investasi truk, lan ada nempil, nem juta. Dija ngalih untung muterang pipise petang juta doang? Yen Cik Amio setuju, melahan truke adep. Ulehang apang sisan utange enu nem juta dogen, mara dadi uadang buin a masa gumentos pipise ane di Surabaya bakat. Nah ene pipis Cik Amione ne ibi ulihang tiang anggon ngentugin setoran kredite. Melahang moraan apang nyaman Cike di Surabaya ngerti teken kasulitan Cik Amione dini.

193 [ 193 ]Yen suba lancar pidan buin limbakang usahana.

Enu liu wawidangan gegaene ane dadi jemak sajabaning asil bumi. Dini ada kayu cendana, gaharu ane arum melah anggon barang kerajinan. Di Bali liu ada tukang ukir ane kuangan gegaen. Bandingang teken ngirim kayu ka Bali ane liu ngonyang ongkos lan dadi obyek korupsi lan pajak siluman, melahan nekaang pangrajin uli Bali apang magae dini. Bungkil kayu kayang akahne ane tusing maguna dadi pilah-pilaha anggon togog gaya Cokot. Tampalan lan serbuk gregajine dadi anggon dupa. Cik Amio ngembulanin aji kayu lan tongos magae. Batinne sasubane ngitungang kembulan lan beaya lenen dadi bagi asil manut perarem. Nah, kenken Cik?" Gusti Ngurah nuldulin. Sebengne Cik Amio masriak galang, dadi kenyem saha ngusap-usap peluhne dingin.

"Pak Ngurah, yen nika dados tunas tiang matur suksma. Tiang lakar ngadep truk lan nelpon nyaman tiange apang ngutsahayang pipis sacepetne. Beeeh, tiang lek pisan ngaturin Ibu amplope niki, yadin sujatinne saking tulus pang wenten anggen persiapan nyambut putrane lahir. Ten ada maksud tiang nombok Pak Ngurah."

"Aaah, yen unduk ento jani tonden perlu. Buina biaya ngalahirang mula ada uli dines. Sanget perluan Cik Amio anggon mragatang utange. Sajawaning ento pangidih tiange eda pati maang pipis teken pegawe utawi kurenanne yen maurusan kredit di BRI. Apang sing biasa calep, mara gasa magae yen ada komisine. Kaden ento mula tugasne, ia dadi pegawe suba maan gajih? Nah yen katuju nasabahe mapikolih, mula ulian tulus maang bantuan yen ada pegawene mean musibah, ada acara selametan, nah kasukserah asal tan pamerih. Unduk tenenan iraga patut saling ajinin swadharmane suang-suang."

"Nggih, nunas maaf, ampurayang kebiasaan tiange belog tan nolih sapa sira," aturne Cik Amio saha nyelepang amplope ka kantongne.


194 [ 194 ]"Tiang pamit dumun, Pak Ngurah, Bu Ngurah.... maaf." la nungkasang masemu cengah lantas pesu ka rurunge ngojog montorne. Busan-busan ia manggutan ngormat lantas nyetater montore magedi. Di kenehne ia elek pesan tumben matemu ajak Kepala Bank buka keto. la ngerasayang nyeng sirahne satmaka maan siraman tirta amerta sanjiwani. la majanji teken Thian lan para leluhurne di Konco lakar nuutang sapituduhne Gusti Ngurah nyalanang utsahanne.

Len buin teken Ratna Dumilah ane milu ngoping uli terase ajak Meina, satilarne Cik Amio dane nandan rabinne macelap ka kamarne saha masemu sendu lan bangga.

"Maafang tiang Tu Ngurah, wiakti kari liu pesan kakuangan tiange ngaula ring Tu Rah sayang. Sampunang waneh nandanin tiang pang sida ngamgam nuut pamargin Tu Ngurahe malon-alonan. Bas dalem yapin ke toyane ening, taler tan katutugan antuk tiang ngabagin. Tu, antosang sayang, tuntun tiang Tu Rah," aturne Ratna Dumilah nangis ngelut rabinne ane tan mari milu bingung ngusuh-usuhin rambutne ngasih-asih.

"Yeh, ene nguda dadi ngenes buka kene. Meneng Denda sayang, eda salah tampi teken caran tiange nuntun nasabahe ane kapepet, kabelet ben bingungne kena masalah. Ene tusing ambul apa, enu ada beratan buin teken tenenan. Gumantine menahin sumbar daya manusane. Apang pagawane dadi penter, ngelah rasa tanggung jawab teken tugas lan kewajibanne. Merasa milu ngelahang BRI ne ene. Apang tusing cara patapan paet, yen sing kletokin tusing macok. Ento sangkala sabilang arisan di Kantor tiang merluang pesan maang bekel anggon nincapang swadarmanne suang-suang. Nah, Denda anggon tiang kurenan apang bisa ngimbangin. Cara kampid kedise apang patuh kebehanne. Ingetang kenken pesen Bagawan Sri Kresna di Bhagawad


195 [ 195 ]Githane:

"Swadharmamu jani amung malaksana, tusing ja mamrihang asilne. Eda pesan pahalane dadi alasane magae. Eda masih nepin awake ngoyong tanpa laksana apa-apa. Sapasira ugi mula tusing nyidaang ngoyong, yadiapin akijepan tan pagae. Sawireh saking tan pajemuga makejang malaksana saking pituduh alam prakirti. Yen Aku nongos tusing magae, Tribuanane ene lakar lebur ajur, lan Aku ane dadi bibit idup manusane rusak lan ngaroara." Keto Sri Bagawan Kresna.

Kenten Gusti Ngurah negesang mituturin rabinne apang ngerti teken swadarman anake dadi pemimpin ane dadi tatuladan, ngelah tanggung jawab nincapang pikolihan BRI ne, lan nuntun pegawene ngelaksanayang tugasne suang-suang saking tulus. Alon Gusti Ngurah ngusapin toyan panon rabinne nyeleet di pipine montok. Ratna Dumilah makenyem ngecup rabinne lantas madandan pesu uli kamare. Meina masih milu kenyem iri nyerere bossne ngempahang pitresnanne.

@ & @


Saking repotne ngurusin tunggakan kredit ane paceretcet di desa-desa, di kantor, di dagange di pelabuhan, di pabrik, di peken lan para bendegane di pasisi ane joh uli kota, Gusti Ngurah kapah pesan nyidayang mantuk uli kantor sadereng jam telu sore. Para mantrine ka tugasang nekain para panunggake ngalih data utawi nagih setoran lan ngalaporang hasilne digelis. Tunggakane ane gede-gede katanganin langsung antuk Gusti Ngurah. Nika awananne raganne liunan ada di sisian bandingang teken di kantor. Semengan raganne di kantor nganti jam sia, lantas torne nganti jam dua siang mareksa lan ngalih setoran tunggakan, tabungan minakadi nekain kantor dinas-dinase ane lenan. Balik di kantor raganne mreksa pembukuan, kas lan nanda tanganin

196 [ 196 ]surat-surat utang, mutus kredit, surat penting, rahasia lan ngenterang gegaene salanturne teken pegawene ane ngelah tugasne suang-suang. Dikenkene yen ada laporan karuwetan para mantrine dugase ngalih tunggakan, langsung raganne ngarembugang caranne nanganin masalahe. Sesampune pragat mara raganne mantuk. Yadiapin tuyuhan para pegawene mrasa liang magae sawireh bossne masih milu briyak-briyuk, milu magae tan ngitung tuyuh. Ten marasa pelan sia bulan lebih raganne matugas di Atambua. Bobotan rabinne sampun nandes embas. Saking pameriksaan bidan Ratna Dumilah kaparna lakar ngalahirang di dina Budane buin mani. Buda Wage wuku Klawu, odalan Batara Rambut Sedana.

"Denda, manut pamariksaan bidane siduri kaden orahanga lakar lahir di dinane mani? Kenken rasanne jani, apa ada maselieh sakit madbadin? Apa perlu ka Kupang?"

"Bah, Tu Ngurah jag tumben bingung? Biasanne Tu Rah'e tenang, setata ngicen pitutur ane ngawe manah tiange tentrem. Kaden benjang giliran dokter kandungane meriki. Bidan Triana Zebu masih ngorahang tiang lakar elah ngalahirang deriki."

"Bah, saja bidan Ana ngomong keto. Bas tumben ngarepin kurenan padidi dadi jag grogi. Sajan, nenenan teh tongosne i cening suba melah pesan, sirahne suba beten," pasaurne Gusti Ngurah saha ngusuh-usuhin weteng rabinne ane klejat-klejut mamedog. Ratna Dumilah siat siut nanging kenyem lantas sirep kapanesan ilihina teken rabinna. Maninne nruput Gusti Ngurah ngajak rabinne jalan-jalan di rurunge paek umah dinase. Nganti lakar ngantor kaanan rabinne enu biasa. Pas jam dasa rabinne nelpon ngorahang wetengne sakit neren mawanti wanti. Gusti Ngurah enggal mantuk mapagin rabinne abana ka Rumah Sakit kabarengin baan Meina. Ibu David ane ngijeng. Doktar ahline langsung

197 [ 197 ]ane nanganin kaabih baan bidan Triana Zebu ane mula sesai mareksa bobotane.

"Sapunapi Dok kawentenan kurenan tiange?" Pitakenne Gusti Ngurah jujut.

"Aah, sehat. Pas pisan sampun bukaan lima. Mangkin lantas ka kamar bersalin. Dumadak enggal lahir. Waah, Bu Ratna mula sehat tur tenang pisan jaga ngalahirang." Bidan lan perawate lantas nyorog Ratna Dumilah ka kamar bersalin. Gusti Ngurah tundena ngantosang di sisi. "Yen perlu nyanan dados masuk," raos bidane nyapsapang.

Gusti Ngurah malinggih di bangkune di sisi. Busan-busan buin matangi, majalan kangin-kauh saha nyingakin jam "Nah suba jam solas jani. Madak apang enggal lekad i cening, pasti lakar muani yen lekad tengai tepet," kenten raganne ngrenggeng, kenyem. Meina milu makenying kloncing. Bidan Ana Zebu saget pesu ngaukin Gusti Ngurah:

"Ayo, Pak Ngurah. Bayine sampun lakar lahir. Ibu pingin apang Ajikne ane nyambut putrane kapertama," raosne Bidan Ana saha nandan Gusti Ngurah macelep. Rabinne sedeng nyeden kaawasin baan doktere ... satu... dua ... sikit lagi Bu, ...naah." Gusti Ngurah nyingakin rarene mablelos pesu kacandak teken doktere. Ratna Dumilah mambekan panjang lega gati nagih nyingakin okane, nanging andeganga teken bidane, sawireh kari kategesin tali puserne. Bayine nangis "greeerg ...oek, ooek, ngooek."

"Niki Pak, Bu Ngurah bayine lanang, sehat pisan." Doktere lantas nyerahang bayine teken bidan Triana ane lakar nyiramin apang bresih. Ari-arine lantas kawadahin ember abana teken perawate ka kamar mandi. Gusti Ngurah matur suksma teken dokter lan bidane saking tulus, saha maekin lantas nyium rabinne saking welas asih.


198 [ 198 ]"Selamet sayang, denda kuat lan tabah. Uli jani iraga saja-sajaan suba dadi ibu lan aji beneran. Rambutne i cening nyelem, samah precis cara ibunne"

"Nggih,sakewala gantengne cara ajikne. Matur suksma duh Hyang Widhi sane sampun ngicen momongan," aturne masemu sendu. Gusti Ngurah ka kamar mandi lakar mresihin ari-arine. Sesampun rarene bresih lantas kasirepang di boks bayine. Kenten masih ibunne kapindahang ka kamar VIP apang dadi bareng ngajak bayine.

"Nah, Denda sirep malu dini tongosina teken Meina. Tiang mulih malu lakar nanem ari-arine. Yen perlu apa-apa satonden tiang teka orahin Meina ngubungin bidane utawi telpon mulih." Gusti Ngurah ngecup rabinne lan nyingakin okanne lantas pesu nengteng ember misi ari-arine saha buntelan pakeane kotor abana teken sopire.

"Pak, pakean kotore rendem dogen, nyanan tiang sane ngumbah, "raosne Meina.

"Pak Ngurah, napina okane? Niki napi mawadah ember?" Patakonne David.

"Lanang, Vid. Ene ari-arinne lakar tanem jumah jani apang pragat," pasaurne Gusti Ngurah lantas menek ka montore maseret enggal ka umah dinese. Raganne enggal nelpon Pak Markus di kantor gorahang rabinne sampun ngalahirang di rumah sakit. Miribang jam dua raganne mara nyidayang ka kantor. Mangkin kari nanem ari-ari di umah dines saha pula-paline. Pak Markus masih ngucapang selamet berbahagia.

Gusti Ngurah sujatinne sampun uli ibi nyiapang piranti lakar nanem ari-arine. Sesampune bresih maumbah ben sabun miik, ari-arine lantas kacelepang ka nyuhe ane mabelah dadi dua matulisin Ongkara ane duuran lan Ahkara ane betenan, kisinin anget-anget,


199 [ 199 ]lantas kacakupang. Di sisinne kaisinin koangen, bunga miik macem lima, dui-dui, eduk lantas kabungkus baan kain putih matulisin Ang, Ung, Mang. Kagaenang bangbang di arepan pintune kenawan, dalemnemalengen, mara ari-arine katanem, katetehin batu, lan kapulain pandan. Maka aturan pang sakewala ada canang sari, lan segehan kepelan petang kepel mabe uyah, bawang, jahe. Makejang kalaksanayang olih Gusti Ngurah ngaraga. David lan kurenanne amung ngalihang sarananne dogen sawireh ia masih tuara ngerti. Nah makejang sampun pragat. Dupane malepug miik ngalup nutdut kayun. Sesampune suud ngajengang raganne lantas ka kantor BRI. Dapetanga Pak Markus sedeng mragatang gagaene. Encen ane perlu tandatanganine teken Gusti Ngurah pejanga di mejanne. Pegawene lenan sajabaning pesuruh pada sampun mulih.

"Pak Ngurah nguda malih ka kantor, niki dados ambil benjang dogen."

"Ah, ten pak Markus. Yen nandatanganin tenenan ajebos dogen pragat. Kenken kase, cukup? Nyidaang mayah kredite ane janjiang ibi?" Gusti Ngurah mataken aris.

"Sampun Pak, kabenengan panunggake sane cingakin Bapak sami naur. Malah Cik Kong Amio sumpun mayah limang juta, maan kiriman nyamanne di Surabaya. Nika awananne ipun ten durus ngadol trukne," pasautne Pak Markus saking kendelne. Sapuput karyanne Gusti Ngurah lantas medal lakar ka rumah sakit. Pak Markus masih milu. Teked di RSU Pak Markus nyalamin Ratna Dumilah:

"Selamet bahagia Bu. Maaf tiang ndewek, nunut Bapak meriki. Manawi malih jebos ibu-ibu barengan meriki. Beeh, moleh putrane, rambutne selem tur samah pisan," aturne Pak Markus mara ningalin okanne sirep di boks bayine di sampingne.


200 [ 200 ]"Matur suksma Pak Markus, silakan derikian negak. Mirib niki ibu-ibune teka," pasautne Ratna Dumilah sambilanga nyerere para istri pegawene ane marerod teka. Ibu Markus ane dadi panua nyerahang bungkusan saha nyalamin Ratna Dumilah lan rabinne saking tulus asih, "Selamet Bahagia, dirgahayu nyambut putrane kapertama."

Salanturne makejang pada liang magegonjakan saling caritayang pengalamanne dugase ngelah pianak. Liu ane ngajumang indik aluhne Ratna Dumilah ngelahirang okanne, nyakit tuah telung jam sampun embas. Yen anak lenan bisa nganti dua waian. Petenge nika Gusti Ngurah nongosin rabinne di Rumah Sakit. Meina ngijeng diumah dines sambilanga ngumbah pakeane ane kotor ajaka Ibu David, saha yiapang nasi anggon sarapan bossne mani semengan. Pegawene magilihan teka milu magadang nganemin Gusti Ngurah nganti tengah lemeng, tur lanturanga teken David makelemah. Tuara waneh-waneh Gusti Ngurah nyingakin okanne. Busan-busan bandinganga teken rabinne ane masih sirep lelep gati.

"Oooh, I Cening presis gati cara Denda, ibunne. Cunguh, alis, rambut, bibih lan pamulune, oh sayang sida sampun maang tiang rare ane bagus tosning menak Jonggat," Gusti Ngurah makeengan saha menahin saput rabinne Ratna Dumilah ngeliab kenyem.

"Wenten napi Tu Ngurah, dados tiang nunas susu agelas? Tiang bedak gati."

"Susu, dadi nguda sing. Yen seduk maem masih dadi," pasaur rabinne makekat ngambil gelas lantas nyeduh susu matimpal roti manis. Alon-alon raganne ngesopin roti katulud baan susu. Mula saja seduk nganti nelahang roti a bungkul lan susu a gelas.

"Tu Ngurah, yen kene rasanne madak mani tiang baanga mulih teken doktere. Elahan rasanne tiang jumah apang bebas maan ngurus

201 [ 201 ]anake alit... sira pesenganne Tu?" Ratna Dumilah milu kenyem ningalin rabinne masih kenyem nujuhang okanne.

"Teked jumah yen suba kepus pungsed, ngalepas awon, mara baang adan"

"Ah, nika kanggena Tu Ngurah kenken patutne. Dumadak pang selamet."aturne Ratna Dumilah saha ngejang gelas susune di mejane. Petenge sayan sepi. Cekeh siape nlegteg nyiriang sampun ngedas lemah. Ratna Dumilah buin sirep masaput tebel. Gusti Ngurah makisid sirep di dipane ane besikan. Nanging David sopire main kartu ajaka perawate di arepan kamarne anggon ngilangang kiapne.

Maninne semengan Gusti Ngurah sampun budal kumah dinese sarapan lakar masuk, lan David nyajak Meina ka rumah sakit nongosin rabinne. Jam dasa pas dugas doktere mreksa rabinne, Gusti Ngurah rauh nelokin, matetimbang ajak doktere.

"Sapunapi kawentenanne Dok, pidan manawi kurenan lan panak tiange dados ajak mulih?" Patakonne Gusti Ngurah lan rabinne sibarengan cara koor masetem.

"Oh dados, siang niki masih dados. Ibu lan bayine sehat kok. Biar bidan Triana Zebu sane nulingayang utawi nyiramin pagi utawi sore merika. Kenken Bu Triana?"

"Beres, nika soal gampang. Semengan tiang simpang sambilang masuk. Kenten masih sanjana gumentos Bu Ratna nyidayang nyiramang okanne padidi, ten kenten Bu. Mangkin dados sampun mataki-taki lakar mantuk. Biasanne yen di Bali anak mapapag baan upacara napi nika Pak Ngurah?" Bidan Triana makenyem teken Gusti Ngurah.

"Aah, Bu Ana cara nawang dogen, mara makelo melajah di Denpasar."


202 [ 202 ]"Ooh jakti Bu Ana, malah tiang ane dereng nawang unduke nika," raos rabinne.

"Enggih, tiang melajah telung tiban di RSUP Sanglah Denpasar. Kabenengan dugas nika Pak Ngurah dadi pasien tiange di Zaal D. saking nyungkanang panyingakan. Telu bulan raganne opname. Kocap dereng melah segerne raganne sampun mulih, kangen teken pacarne, ha ha ha ....," pasautne bidan Triana masemu guyu.

"Nggih, Tu Ngurah taen nuturang kocap di rumah sakit liu ngelah pacar ane nulungin macaang surat, ngesopin nasi, ngelapin dugase dereng dadi ka kamar mandi."

"Beh, mula sampun kenal uli pidan? Bagus yen kenten. Kalian dadi nyambung pasuwitrayane mangkin pada-pada sampun ngelah kulawarga deriki," raos doktere saha maang recep anggon ngawewehin ubade. "Selamet, selamet, dumadak rahayu."

"Matur suksma dok, tiang pamit siang niki. Yen sapunapi tiang ngebel dokter malih," Gusti Ngurah lan rabinne nyalamin doktere ane majalan pesu uli kamarne. Gusti Ngurah ngorain rabinne lan Meina mataki-taki, lantas pesu ngojog ka ruang Tata Usahane lakar mabayahan. Surat-surat ane perlu kanggon ngenepin susunan keluarga dadi urusang dorian. Sesampune makejang pragat lantas pesu mapamit uli rumah sakit malon-alonan rikala jame nujuang jam setengah satu siang. Teked jumah Gusti Ngurah tuun ngamaluin lantas nyemak saagan kanggon mapag oka lan rabinne di pamesune. Meina ane nyangkil bayine lantas ngojog ka kamar nyirepang bayine di boks bayine ane sampun kasediaang derika. Anake alit makeliud kecap-kecap nagih susuin. Ibu lan ajine saling peliwat nyemakang susu botol sawireh Ratna Dumilah dereng pesu yeh susunne.

"Banggayang tiang Bu. Becikan Ibu mresihin susune malu, sira


203 [ 203 ]nawang nyanan nyak pesu yeh susune," aturne Meina saha nyemak botol susune paekanga ka bayine. Makejang liang, demen ningalin bayine klecot-klecot nyusu saking bedakne.

Ngawit sorene nika magilih ada dogen timpalne Gusti Ngurah, pegawene, nasabah, tentara, polisi ane nelokin. Umah dinese dadi rame. Para istri pegawene saling genti teka nulungin. Sabilang semeng bidan Triana teka nyiramang bayine. Nanging yen sore Meina lan Ratna Dumilah melajah nyiramang kaabih baan bidan Triana uli ngurutin minyak telon, matekesin puser, nyabunin, nyelebang lan ngisi bayine di tengah yehe. Niisang ben anduk, mupurin, menahin tali puserne, masang gurita, popok, baju bayi, kaos tangan lan cokorne. Mara duang lemeng Ratna Dumilah sampun nyidayang masusuin. Yeh susunne boot sawireh raganne rajin naar jukut don tui lan kacang tanah manyahnyah. Sabilang rarene masiram yeh siramne masih kasiramang di pendeman ari-arine. Sabilang peteng kasundihin sentir utawi lilin saha kabantenin ben miyik-miyikan. Nganti makepoan mara Gusti Ngurah maan slah nulis surat teken ibu lan rai-rainne di Bali, matuanne di Sengkol, lan ipahne di Praya ngabarang yen okanne lanang sampun selamet lahir dugas dina Buda Wage Klawune. Ibu lan rarene pada rahayu seger oger.

Limang dina makelonne puser bayine sampun kepus. Telah sampun bagian sang catur sanak sane ngatut ring sang rare. Kenten masih sampun kapatut ngawentenang pabresihan ring sanggar, plangkiran, ring dapur, ring jeding wiadin sumur, tur majumu ngaenang kumara linggih Bhatara Kumara maka pangempu ring duur pasirepan rarene. Sawireh Gusti Ngurah lan rabine kari maraga sebel, upakarane kalaksanayang olih ibu-ibu istri tentrane uli Bali ane ada derika, ane ngaenang banten ngalepas awon, banten kumara, perayas cita, labaan sang ibu, lan banten sang ari-ari. Lantas kagaenang pretiti nyihnayang bayine mangkin sampun


204 [ 204 ]Meina yadiapin tugasne sayan berat ngumbah lan nyetrika baju lan popok bayi, nanging kenehne liang sawireh ngelah momongan lucu lan boss ane sayang teken dewekne. Ia masih tuara engsap teken panti asuhan ane ngubuhin dewakne dugase kalahina mati teken mamenne, nganti ia tamat SMP tur magae dadi pambantu di umah Kepala BRI Kupang, tur mangkin pindah ka Atambua. Sabilang ia narima gajih, yen ada pagawe BRI ka Kupang ia ngirim pipis ka panti asuhan seadanne satmaka anggon tali asih teken para sustar lan timpal-timpalne.

Tumben siang nika ada surat uli panti asuhan katiba teken Meina Victoria abana teken tukang Pose. Mara bukaka lantas bacana, isinne nunden apang Meina teka ka panti asuhan dinane mani sawireh ada surat wasiat ane lakar serahanga teken Suster Ida kepala panti asuhane teken Meina. Kategesang ane nerima mesti apang Meina Victoria, tuara dadi wakilang. Meina enggal ngedengang surate teken Ratna Dumilah.

"Bu Ratna, tiang polih surat uli panti asuhan, apang tiang ka Kupang benjang nerima surat wasiat saking memen tiange. Bah surat wasiat napi malih niki Bu?" Aturne Meina saha nyerahang surate teken Ratna Dumilah.

"Naah, Meina. Nyen nawang ada pabesen memena apang sustere nyerahang wasiate disubana Meina kelih, cukup umur. Kaden buin mani kabenangan ulang tahun Meinane ane ka pitulas? Nah, dumadak mani ada montor kantore ane ka Kupang," kenten pasautne Ratna Dumilah saha matolihan ningalin rabinne mara rauh uli kantor.

"Surat apa ento Bu?" Patakan rabinne nyingak surat di tangan Ratna Dumilahe.

"Surat panggilan Maena apang ka Kupang banjang ngambil surat wasiat saking mamanne, ane kasimpan olih suster Ida di panti asuhan. Buina tan dados wakilang."

207 [ 205 ]"Ooh, keto. Kabenengan buin mani tiang lakar ka Kupang. Ada rapat panting di Kantor Cabang BRI, kapinpin Kakanda BRI Denpasar. Meina dadi milu teked di panti asuhan. Suud rapat nyanan buin singgahin sambiiang mulih," pasautne Gusti Ngurah.

"Nah keto kone Meina. Siapang uli jani apang nyidayang semengan milu luas."

"Nggih Bu, nanging napi wenten perlu tumbasang Ibu di Kupang?" "Sing ada Meina. Nanging Tu Rah, yen sempat dados masih tumbasang susu lan sabun bayi saperlune," aturne Ratna Dumilah. Meina liang kenehne. Maninne nruput Gusti Ngurah, ajak mantrine, polisi dadua lan Meina kasopirin baan David luas ka Kupang. Bu David sayaga teka milu kurenanne lakar nongosin Ratna Dumilah jumah.

Tan caritanan di jalan, teked di Kupang Gusti Ngurah lantas ngatehang Meina ka panti asuhan. Liang pesan suster Ida ningalin Meina teka, katehang baan bossne.

"Suster Ida, maaf Meina depin tiang malu deriki mragatang napi urusanne ane mabuat. Tiang kari rapat di Cabang. Nyanan suude rapat tiang buin meriki mapagin."

"Ooh, nggih Pak Ngurah. Matur suksma, tiang mula kangen pesan makelo ten taen ngobrol ngajak Meina,"pasautme suster Ida saha nandan Meina ka kamarne Gusti Ngurah menek ka montore lantas magerus majalan ngungsi kantor Cabang BRI. Raganne ngurusang tambahan kas malu sig Kepala Tata Usahane, lantas maang David lan polisine pipis satmaka sangu anggon mabelanja sambil ngantiang suud rapate. Salanturne mara raganne ka ruang rapat ngajak mantrine. Dapetanga kepala Cabang BRI SoE, Kefamenanu, Kalabahe, Kupang, lan

208 [ 206 ]Pak Kakanda BRI sampun pada teka. "Selamet siang, ampurayang tiang telaatan rauh, yadiapin sampun paneruputin majalan," aturne Gusti Ngurah saha nyalamin Pak Kakanda Ian pamilet rapate lenan.

"Ah, niki kari semengan mara jam 10.00 pas buka undangane. Dumadak nyanan nyidayang selidan pragat rapate apang Pak Ngurah ten petengan teked jumah. Padalem anak ngelah bayi kari pusuh," kenten raosne Kepala Cabang Kupange nguyonin. Makejang lantas ngalih tongos negak pada ngajak pangabih Mantrine suang-suang. Ane dadi pokok pabligbagan tuah indik administrasi pakreditan, utamanne pengawasan Ian pananganan tunggakan apang ten ngawetuang karugian Bank BRI. Rapate kapimpin olih Pak Kakanda ane ngawedarang indik isin Surat Edaran Ian petunjuk pelaksanaane apang adung palaksanane di Cabang-cabang. Yen ada singsal nanging apang manut teken adat, sima Ian undang-undang ane sampun katerapang di daerah inucap. Bapak Kakanda masih ngaptiang usul Ian saran Cabang yen ada ane kuang cocok ka terapang di widangan kakuubane. Baling genti pada nglaporang kahanan kreditne suang-suang. Gusti Ngurah ane mapikolih nagih tunggakan saking ngwangun Team Pemberantasan Tunggakan Pinjaman (TPTP) kajumang Bapak Kakanda Ian dadi tatuladan para Kepala Cabange lenan. Kajelasang tugas para mantrine boya ja amung maang kredit dogen, nanging tetep matanggung jawab nganti kredite lunas tur pada mapikolih kauntungan Jam satu rapate mara pragat, tur kalanturang makan siang. Suud madaar Gusti Ngurah nunas pamit ngamaiuin. Tuara engsap raganne matur nyinggahang Bapak Kakanda.

"Pak, mungpung Bapak rauh meriki, ngiring mangkin simpang ka Atambua!"

"Beh, yen keneh tiange mula kenten. Nanging mani kari ka Cabang

                                                                               209 [ 207 ]Maumere ngarapetang ane di Pulau Floras, terus ka Mataram Lombok.

Malah magilihan ane ka pulo Sumba Ian Sumbawa Pak Wakakanda. Apang pada taen nelokin cabange ane joh. Kenken Pak Ngurah sampun nau deriki? Selamet, kocap sampun ngelah momongan."

"Nggih, matur suksma Pak. Yen masalah nau ten nau, nika manut rasa kemaon. Yen sampun nyantep lascarya ring tugas, dija dogen past! ngelah timpal ane ngawe nau. Tiang sukserah ring Bapak sane nguduhang. Boya ugi pacang nyengsarain anak buah."

"Ah, nggih Pak Ngurah tenang dogen. Selamet Ian salam bahagia ring Ibu."

"Nggih Pak, tiang mapamit dumun," aturne Gusti Ngurah saha majalan ngojog kasir kantore nyemak pipis tambahan kase. Uli BRI raganne lantas ka panti asuhan lakar mapagin Meina. Dapetanga Meina sampun ngantiang di teras asramane ngobrol ajaka timpal-timpalne. Nanging ngenah pesan paliatne sendu masebeng ngeling.

"Kenken Meina, suba pragat urusane? Kenten masih. suster Ida ampurayang yen sampun pragat tiang lakar pamit mangkin. Pajalane kari joh, takut kapetengan di jalan."

"Sampun Pak Ngurah, nanging ngiring meriki dumun ajebos santukan wenten tunas tiang ring Pak Ngurah sane ngajak Meina mangkin, maka saksi yen tiang sampun nyerahang surat wasiate ring ipun." Gusti Ngurah lantas macelep ka kamar sustere saha nanda tanganin tanda terimane. Sejabaning nika ada buin pabesen Ian satuan sustere apang raganne ngicen nasehat sawireh Meina kari shock mamaca surat memenne ane nyaritayang riwayat idupne uli cerik nganti nyerahang Meina ka panti asuhan.

"Nggih, matur suksma banget suster Ida. Meina, ayo mapamit

210 [ 208 ]teken sustere lan timpal-timpale apang sing petengan di jalan." Gusti Ngurah lantas nyalamin suster Ida. Meina nyalamin timpalne lan meluk suster Ida makelo gati lantas menek ka montore.

Alon-alon montore pesu uli panti asuhan mabelok ngojog ka komplek tokone lakar mabelanja. Meina kari masebeng sendu, busan-busan ia ngusap yeh paningalanne.

"Nah klian kaden tonden pada madaar. Silakan madaar malu, ene suba tengari."

"Ooh kitorang sumakan Pak, sampun wareg," pasaut polisine.

"Tiang masih sampun di asrama Pak. Tumben marame-rame ajak timpal-timpal tiange satmaka perpisahan. Napi niki artinne tiang lakar luas jooh ten buin mabalik?"

"Ah, eda ngomong keto Meina. Mirib timpale mula kangen. Nah lamun suba pada madaar jani tiang lakar mabelanja malu ka toko. Klian antiang malu dini," kenten Gusti Ngurah morahan teken polisine apang nongosin pipise di montore. Raganne tuun tutuga teken Meina katoko. Gusti Ngurah meli susu bayi, roti gabin, roti manis, selimut bayi, mainan plastik warna-warni lan tusing engsap minyak telon saha anggur beranak.

"Pak, tumbasang kocap sarden persediaane sampun telas," aturne Meina.

"Ooh saja. Das engsap meliang ibune parfum, lengis cendana lan kayu putih." Sesampune cukup bablanjaane, makejang barange abana teken Meina ka montore. Jam 2.30 siang montore magerus majalan ninggalang kota Kupange bek makupuk baan buk ngungsi margane ane lakar ka Atambua. Plaib montore gilik alah angin lilus di margane ngaliwatin tegal lalang lan padang ane soklat tuh gaing. Di


211

[ 209 ]tongose ane matadah bengang polisine setata sayaga ngisi senjata

inget teken tugasne ngabih pipis majuta-jutaan. Sambilang majalan Meina masih tuara engsap magiang roti, woh-wohan, Ian yah inem. Tan caritanan di jalan jam 8.00 peteng rombongane sampun teked di kantor BRI Atambua. Sasampune nyelepang pipis ka brandkas Ian ngatehang polisina ka asrama, mara lantas kumah dinesa. Barang-barange katuunang, montore kacelepang ka garase, mara pada mandus Ian masiram. Suud madaar David ngajak kurenanne mapamit mulih. Gusti Ngurah tan mari ngulgul okanne ane sirep di pangkuan ibunne. Rasa hilang leleh Ian kenyelne di jalan nyingakin okanne bagus, munel maplag-plagan.

"Bu, tunas tiang nyirepang Gang Nantha," aturne Meina saha nagih nimbalin.

"Nah, depang tiang nyirepang. Meina madaar maluan, kaden ne suba pateng?"

"Mangkin malu Bu, tiang dereng saduk," pasautne Meina saha nututin milu ka kamar. Anantha Bhuwana sirepanga teken ibunne Ian tongosina teken Meina di sisinne. Ratna Dumilah lantas nandan rabinne ka kamar makan ngajengang.

"Tu Rah, ... iih Tuagung. Nguda sebengne Meina suntru pesan uli mara teka. Napi isin surat wasiate ane ngawenang ipun sedih. Utawi napi ipun lengeh?" patakon rabinne ma Tuagung ane ngawe Gusti Ngurah makenyem matadah bungah Ian lucu.

"Beh, ma Tuagung, ha ha ha. Dija maan nuduk raos totonan, sayaaang?"

"Kenapi, lucu? Ituni Bu Made meriki malali. la ngorahin sawireh Tu Ngurah mangkin sampun maduwe oka dados bapak, utawi aji,

212 [ 210 ]utawi ajung, yen tiang matur uli mangkin cara di Bali patut salinin dadi Tuagung utawi Gung Aji, ha ha ha biarin lucu, makelo-kelo pasti caluh Tu Agung De?" Aturne Ratna Dumilah saha nyigit rabine.

"Nah, Bu sayang. Iraga jani mara sajan tua, lantas buin pidan dadi maratua utawi matua. Mungguing Meina saja ia sedih nerima surat wasiate ane nyaritayang riwayat memenne mula ngelad prana. Melah nyanan ia takonin. Iraga idih olasina teken suster Ida apang maang pitutur lan nuntun Meina apang tusing kabacut sedih," kenten pandikanne Gusti Ngurah lantas ngisinin piringne be Ian nasi lakar ngajengang.

Suud ngajengang Ratna Dumilah ngaba piring gelase momos ka paon, lantas pindah malinggih di kamar tamu gumanti lakar nakonin Meina indik isin surat wasiate.

"Meina, yen Gung Nantha suba sirep, mai malu dini nutur a jebos."

"Nggih Bu, barange kari pejang tiang di dapur," raosne nyagjagin bossne.

"Sing ja ben barange ento. Mai ja paekang negak. Ibu lakar nakonang indik surat wasiate yen dadi Ibu nawang. Kaden Bapak masih tonden seken nawang isinne. Nanging melahan Meina madaar malu apang sing kadung kedalon, nyanan dadi sakit."

"Ten, tiang kari wareg naar roti Ian buah di jalanan ibusan. Napi malih keneh tiange kari sedih pisan inget teken lacur tiange dadi manusa yatim piatu. Mangkin tiang gumanti lakar nyerahang dewek tiange ring Bapak Ian Ibu. Tiang ten nyidayang matur napi, silakan Bapak ngwacen daging surat wasiate niki," aturne Meina saha nyerahang surate makejang. la negak disampingne Ratna Dumilah ngepes yeh

213 [ 211 ]paningalanne. Gusti Ngurah memaca surat wasiate ane isinne tuah memenne mapetamain Meina panganggo masmasan 50 gram, lan foto keluarga apang tawanga tur nyidaang nepukin belinne.

Selanturne Gusti Ngurah alon-alon memaca surat riwayat hidup memenne uli mara menek kelih di pulo Rote madan Marieta Victoria, titipanga teken bapakne milu ngajak pamanne di Surabaya masuk sekolah perawat. Sesampune tamat lantas nganten ajak tentara KNIL madan Letda Fritse Tondoan uli Manado. Dugas perang di Makassar bapakne kena tembakan pas prananne ane ngawenang ia cacat nganti wandu. Syukur ia sampun ngelah panak muani aukud kadanin Leonardo Tondoan. F. Tondoan ka pensiun lantas pindah ka Mataram, buin ka Selong dadi mandor perkebunan tembako. Marieta magae dadi perawat ngayahin dr. Nurja uli Bali. Yadiapin wandu nafsu berahi bapakne enu ngrudeg. Ento awananne yen sing nyidayang ngempahang tuara len kurenanne ane dadi sasaran kapuladara, kapeluk, kajambak, kalalungin. Marieta amung ngeling tuara ngalawan. Dikenkene adanan ia meliang bier, wiski, inum-inuman keras lenan apang enggalan pules. Sujatinne Marieta masih kasepian, dot ngalih legane ane taen rasanina. Legayan kenehne yen kurenanne nyak ngerti, tenang, amung saling peluk utawi oral seks ngempahang kangenne. Panakne Leonardo mepesan ajaka maplalian jumahne dr. Nurja ane ngelah panak tatelu. Leo maanjar ajak ane Madenan. Saking mepes kalaina teken Ibu Nurja ka Cakranegara, dadinne Marieta ane kasepian tan nyidaang nambeng cumbuana rasane ngajak dr. Nurja. Yen ping kuda kaden ia awor salulut ngempahang kaisenganne tanpa kondom, tan pangitung masa subur ane ngawenang Marieta mandeg. Kabenengan pesan kahanan gumine serbut. Para pemuda lan tentrane ane taen mabui dugas revolusine ngamuk nguragada ngetutburi bogolan tentra Belanda lan laad pegawe zaman

214 [ 212 ]Belandane makejang. Kayang dr. Nurja masih kagediang, kasengguh mata-mata Belanda. Makejang melaib ngulah laku nyelametang dewekne suang-suang. Marieta Ian pianakne mabelasan. Kurenanne masih hilang, mirib mati di perkebunan. Kabenengan ada pegawenne masih pensiunan KNIL ana nyelametang Marieta, ngajakin numpang kapal barang ngangkut muatan uli Labuhan Haji ka Kupang. Saking bingungne Marieta cunut nutug panyelametne tuara len tuah Emon Bello. la luas tan pabanda, tuara ngajak pianak, amung ngaba awak Ian panganggo ane neket di awakne dogen.

Dasa dina makelonne malayar mara teked di Kupang. Ongkos kapal, panganan Ian inuman di kapal makejang katanggung teken Emon Bello. Kenten masih di Kupang ia ane ngajak nyewa umah bareng sambilang ngalih gae. Emon dadi kuli di pelabuhan Ian Marieta nyobak dadi pembantu tukang cuci di rumah sakit. Taen dewekne nglamar dadi perawat, nanging ten katerima sawireh ijazah perawatne sampun ilang di Belong, la mabudi mulih ka Rote nanging ten baanga teken Emon Bello. Malah uli mara teka ia ngaku-aku makurenan ajak Marieta ane sedeng melingang panakne. Marieta nyerah ten nyidayang makelid sawireh ia masih perlu ngengkebang belingan ane ten ada ngakuin. Galahe niki anggona melah teken Emon lakar meres Marieta apang nyak maang pipis yen katuju ia mamotoh, mamunyah Ian ngalih lonte di pelabuhan. Yen ten baanga pipis pragat ia ngentekang jasanne nyelametang dewekne. Yen ten kenten ia lakar mocorang yen belinganne maan ulian mamitra. Marieta sedih, nyelsel dewekne sai nemu sengsara.

Sesampune lekad panakne ane kadanin Meina Victoria, Marieta lantas pindah magae ka panti asuhan, nulungin ngurus asrama Ian mantu dr. Alex Theo di poliklinik panti asuhane. Saking sayangne para sustere di panti asuhan, dr Alex ane alumni kadokteran Surabaya,

215 [ 213 ]nulungin ngalihang salinan ijazah perawatne Marieta ane hilang. Sesampune salinan ijazahne bakatanga Marieta lantas katerima dadi perawat di Rumah Sakit Kupang. Emon Bello ane gegaenne sesai mabuk, di pelabuhan katangkep sedeng pesta cocain ajak timpal-timpalne. Uli sel polisine ia melaib ajak tahanane lenan ajaka telu saha senjata api limang pucuk. Dasar laad tentra Belanda masalah senjata ia mula terampil. Biur polisine ngalihin nanging ia tuara katepuk. Ada ane ngorahang timpalne ane ajaka mula, asalne uli Timor Timur. Mula kenten caranne ngalih senjata, mabuaka nyopet, ngamaling apang katangkep polisi. Lantas sesampune matahen mara ngalih daya-upaya apang nyidaang kabur sambiiang ngaba senjata uli asrama. Akudang Polres Ian Polsek ane sampun kena tipu buka keto. Nah sesukat Emon Bello kabur, Marieta takut di kontrakanne lantas pindah nongos di panti asuhan ajak panakne. Makejang nyayangang sawireh Marieta Victoria mula trampil, demen nulungin anak ten medaang timpal sugih, lacur. Panakne mula jegeg, moleh, jemet maplalian ajak timpal-timpalne Tuah mula Meina padidi ane dadi ubad kenehne. Nanging ia tuara bani ngoraang yen bapakne ane sujati tuah dr. Nurja uli Bali. Nika awananne ia ngae surat wasiat apang sampeanga olih sustere teken Meina yen ia sampun dewasa, matuuh sawatara 17 tahun. Kenten Gusti Ngurah nutugang mamaca surat riwayat hidupne Marieta Victoria.

"Beh, Bu Marieta mirib merasa yen umur dewekne tusing lakar nuuh ngempu pianakne saking tan pegate nandang sengsara. Nanging keweh ngalih anak ane saja pageh mayasa, tan surud manting tulang gumanti apang nyidang ngyasayang pianak." Gusti Ngurah nolih rabinne ane padelengdeng yeh panonne. Pangrasanne patuh yen ane maksudanga madan Leonardo Tondoan tuara len tuah Wayan Galang ane anggona panak teken Pan Kobar di Cakranegara. Poto ane tinggalanga teken

216 [ 214 ]memenne mirip pesan teken potonne Wayan Galang dugase kari cerik mara perasa teken Pan Kobar. Meina ngeling sigsigan di pabinanne Ratna Dumilah. Hatinne nyag ajur mara nawang lelampahan hidupne buka kene. Ngaden cara batun buluan, jani kone ngelah nyama, nanging dija tongosne? Taen nepukin foto bapakne F.Tondoan, nanging ane ngajak memene tuah Emon Bello. Jani mara i meme ngaku sujatinne bapakne madan dr. Nurja.

"Oooh, mama, encen ane beneh mamaaa. Dija jani alih tiang nyaman tiange. Apa bapak tiange nyak ngakuin tiang panakne ulian mamitra?" sesambatne Meina.

"Oh sayang Meina, suud ngeling. Mirib Allah utawi Sang Hyang Widhi mula matemuang iraga gumanti apang nyambungang Meina ajak Bapak lan beline. Yen nilik ceritan surat memene, ane maksudanga Leonardo ento tuara len tuah Wayan Galang, ane jani anggona panak teken Pan Kobar lan Wayan Rempuh di Cakranegara. Raganne enu keluarganne Bapak dini. Ento awananne dugase di Lombok raganne madunungan jumahne, ane mapaekan teken tongos tiange kost, ane ngawenang patemone ajak tiang. Nanging dr. Nurja ane sujatinne nyelametang Leonardo jani suba mulih ka Bali."

"Ooh, wiakti kenten Bu, Pak? Belin tiange kari hidup madan Wayan Galang? Oh Allah, saja agung kuasa lan kasih-Mu ngirim Ibu Ian Pak Ngurah meriki?" Raosne Meina sumingkin tekek ngelut Ratna Dumilah saking liangne ningeh belinne kari idup.

"Eeh, saja. Nguda tiang ocuk-ocuk. Maih jemakanga album dugas tiange nganten di Jeruk Manis," sautne Ratna Dumilah saha nyemak album lantas keberanga di arepanne Meina. "Naah, ene dugas tiang nganten, ia dadi panyapa tamiu. Ene dugase maturan di Meru, ene dugase kemah di Danu Segara Anakan. Ene adinne madan Made Sinar,

217 [ 215 ]tenenan gelanne magae di BPD madan Luh Purnama," raosne Ratna Dumilah. Maine nguratiang albume. Uli pidan uratianga trunane nika ane setata dadi pangabihne Gusti Ngurah, nanging sasukat mangkinn potone nika mara ngelah arti di dewekne.

"Beh, gagah pesan balin tiange Gung Aji. Tiang sampun ngaet lakar matamu."

"Saja Meina, jalan mani ngirim surat teken beline ane suba dadi pegawe BRI di Mataram. Tuturang makejang apa ane tulisa teken memene tur lampirang poto Meinane ajak memene. Tiang lakar nerangang kenken kawitne i rage bisa matemu buka jani dini. Sajabaning ento melah yen foton iragane ajak patpat kayang Gung Nantha anggon temon-temon masih kirimang Wak Pan Kobar," pandikanne Gusti Ngurah makenyem.

"Ooh, Pak ... ah Tuagung Aji, matur suksma. Dija genahang tiang swecane?" Aturne Meina lantas negak beten nyumbah-nyumbah angayu bagia teken Tuhan Yasus.

"Nah, yen keto suudang malu caritane amone. Jani malahan madaar malu lantas masare sawirah jani suba peteng," raosne Ratna Dumilah lantas macelep ka kamarne sawirah mireng okanne matangi mirib nagih nyusu. Meina masih age ka kamar mandi. Gusti Ngurah ngundebang pintu lan ngeregang korden jendelane, lantas nyusul rabinne macelep ka kamar. Di wangan gerungan montore sampun sepi, munyin enggunge lan katake di telagane macandetan satmaka milu liang mabalih bulane galang melilang.

Meina suud masugi lan madaar ngenggalang ka kamar nulis surat teken Wayan Galang balinne di Cakranegara, buka ane uduhanga teken Gusti Ngurah apang bin mani nyidaang ngirim ka pos. Nganti liwat tengah lemeng ia nulis surate satmaka nuruhang isin atinne, ngetogang kasedihan lan rasa sayangne teken belinne. Sesampune pragat buin


218 [ 216 ]pacana sambilang ningalin poton belinne rasa matemu nembus langit biru.

Maninne semeng Gusti Ngurah ngicen Meina surat saha amplop maalamat rapi katujuang teken Wayan Galang di Br. Jeruk Manis, Cakranegara, Lombok, lan NTB.

"Meina, yen surate suba pragat lantas dadiang abesik kayang potone pada, kirim ka pos jani. Beline sinah lega kenehne nerima kabare tenenan," kenten Gusti Ngurah.

"Ooah, dadosne Gung Aji sampun ngarya surat, saha potone nika? Inggih surat tiange sampun puput. Mangkin tiang ngirimang ke pos," pasautne Meina ngenggalang ka kamarne nyemak surat lan poto dewekne edenganga teken Gusti Ngurah.

"Nah, cukup kanggoang amonto. Kema celepang ka amplope, lantas kirim!" Kenten pandikanne Gusti Ngurah saha nyingakin okanne ane sedeng siramina teken ibunne. Ratna Dumilah milu makenyem ningalin Meina pesu suir-suir ka kantor pos.

Mulih uli pos Meina natad bungkusan nylibsib ka paon. Ajahan saget sampun teka ngaba nampan misi nasi goreng telung piring, coca c ola duang botol, bier abotol, lan kotak tar mapita barak jejeranga rapi kayang gelas, sendok, garpu di meja makan.

"Tuagung Aji, Bu Ratna, mangkin ngiring sarapan dumun. Tiang wenten aturan sematra pinaka syukuran indik lintihan riwayat hidup tiange sida kapanggih. Puji Tuhan dumadak Tuhan Yesus lan Allah Bapa di surga setata ngicen selamet, amin." Meina nandan Ratna Dumilah lan Gusti Ngurah ka meja makan. "Silakan bukak Bu."

"Oh, matur suksma, salam sejahtera lan selamat ulang tahun ane ke-17. Madak apang panjang umur." Kenten Ratna Dumilah ajak rabinne

219 [ 217 ]lantas nyalamin Meina ane trenyuh hatinne ngrasayang kawelas asihan bossne. Sang tiga mangkin pakremos ndaar nasi goreng lan inuman saadane. Selanturne Meina ngaba kotak kue tare ka kamar.

"He Meina, nguda kue tare tusing bukak enjitin isinin lilin?" "Nenten Bu, niki mula aturin tiang Gung Nantha, kaden mangkin abulan?"

"Ooh Puji Tuhan, Om Awignamastu Tatastuastu," ajaka tatelu buin masalaman pada angayu bagia majeng Tuhan Seru Sekalian Alam ane maha kasih. Rainane nika karasa jenar, langite galang apadang. @&@


220 [ 218 ]
GONJANG GANJING

Jangkep sampun abulan pitung dina yusanne Gusti Ngurah Anantha Bhuwana di dina Buda Umanis Kulantire mangkin, patut sampun kagaenang upakara tutug kambuhan. Kabenengan ada Ibu Made lan Ibu Cenik ane sampun ngelah pengalaman milu nulungin ngaenang banten. Ngamaniang Gusti Ngurah sampun mesuang jejahitan ental ane abana uli Bali ane dadi anggon matanding utawi anggon conto matetoesan ngae sampian.

"Bu Made lan Bu Cenik niki ada jejahitan ental mirib dadi anggon, apang bedikan ngae. Nah niki buu, teenan, tamas, aledan, kulit sayut, daksina, sampian bunter, sampian penjor muah ane len-lenan. Ane ten ada gaenang ben busung. Sakewala madan pragat, kanggoang upakarane ane nista dogen jemak. Napi kakuanganne kurenan tiange tagihin. Tiang kari masuk malu jebos." Kenten Gusti Ngurah lantas ka kantor.

"He he he, Tuagung napi mani lakar ngaukin timpal-timpal utawi pegawe meriki?

Pang melah ben nyiapang kaperluanne, mungpung Meina dereng kapeken."

"Ah, sing perlu Bu!" "Cukup ane teka para suaminne Bu Made, Bu Cenik, Bu David, lan Bu Markus dogen. Buin pidan kayang nelubulanin mara ya perlu matamiu."

"Nggih kenten kone Bu, ampurayang tiang belog, Ibu ajak dua malu ane tuyuh!"

"Nggih tenang Bu!" "Sasida-sidaan lakar karyanang anggen ngenepin. Mula urati Ibu Ratna melajah sampun nyidaang ngulat katipat, matetoesan anggen pasesaian. Yen tiang ipidan yapin jatma

221 [ 219 ]Bali kari masih pati gabag, wireh biasanne ngandelang tukang."

"Napi malih tiang, sangkala ngaba jejaitan ben ental. Yen canang anggon pasaian yaah adeng-adengin ajak Tu Ngurah ngae sawireh deriki ten ada ane ngadep lan takonin," pasautne Ratna Dumilah. Sesampune ngitungin jejahitan entale, lantas Bu Made nunden Meina meli bahan banten ane perluanga luire busung, bunga, woh-wohan, taluh, nyalian, udang, siap, lan lakar jukut-jukutan, kacang, nyuh, muah masakan anggon matamiu mani.

"Nah, apang tusing bingung, ne pipis lan catetan sagenepne. Meina ajak Bu David ane kapeken. Bu Karkus ajak tiang di dapur," kenten Ratna Dumilah nguduhang Meina. Ten kanti duang jam Meina sampun tegep maan mabelanja. Lakar bantene serahanga ka Bu Made lan Bu Cenik, Ian ane lakar dadi darang nasi abana ka paon lantas kalebengin.

"Bu Ratna, sampun wenten tiang di dapur, melahan Ibu ngempu Gung Nantha," aturne Meina mara dingeha momonganne nangis di pasirepanne. Ratna Dumilah enggal nyagjagin okanne lantas pasusuanga. Makejang iteh pada magae ngarepin tugasne suang- suang. Nyambil ngempu okanne Ratna Dumilah nongosin Bu Made, lan Bu Cenik ane magutit matetoesan. Raganne masih milu ngulat katipat nganti jam roras Meina nyagjagin morahan yen masakane sampun pragat, tur sampun mabanten jotan.

"Ibu magih pada madaar malu, niki sampun tengai," kenten Ratna Dumilah lantas ngajakin ibu-ibune pada ka kamar makan. Okanne sirepanga teken Meina di kamarne. Suud pada madaar Bu Made lan Bu Cenik buin nerusang ngalebengin ben banten, ngae sambel saur, kacang komak, ngoreng taluh, udang, nyalian, krupuk, ane sarwa magoreng. Panggangan siap, jukut-jukut. muah darang nasine lenan


222 [ 220 ]lakar ka lanturang dinane mani. Jam dua Gusti Ngurah sampun mantuk uli kantor. Dapetanga patulunge kari iteh magae.

"Bu, kenken dadi nu pada repot. Apa suba pada ngajeng pelan kali jani?"

"Sampun Tuagung, mangkin kari ngarya ben banten ane magoreng-goreng dogen, benjang mara ngarya darang nasi, manggang siap lan jukut-jukute sapisanan. Nggih dong raris ngajengang. Tiang anak sampun bareng nimpalin patulunge ajak Bu Markus wau." Gusti Ngurah enggal magenti pakean tan mari nundikin okanne ane sedeng aris sirepne lantas pesu terus ka kamar makan ngajengang. Suud ngajengang raganne mara nyingakin yen jejahitane makejang sampun pragat. Buin mani tinggal nanding dogen.

"Bu Made, Bu Cenik matur suksma sampun ngarepotin Ibu makejang."

"Aah, ten ja repot napi-napi. Jejahitane amung ngentugin malih akedik dogen. Nika sane malakar ental sami mangge. Wenten siki kalih ane ten mangge," aturne Bu Made. Sorene nika David ngatehang para patulunge mulihne suang-suang, apang ten ngarepotin kurenanne. Tuara engsap Ratna Dumilah nyedekang apang buin mani raganne ten engsap ngorain bapak-bapakne apang teka mapagin sambil ningalin upacarane.

Maninne semengan saderenge masuk kantor, Gusti Ngurah kari ngorok siap malu lakar anggon banten Ian ebe matamiu. Encen patute mapanggang, mapes, manggon sate, utawi magoreng makejang kaserahang teken Ibu Made ane ngatur. Raganne masuk sawireh upacarane mara kalaksanayang jam empat sanja. Mantuk uli kantor dapetanga bantene sampun pragat makejang. Kenten masih masakan kanggon tamiune sampun cumawis. Suud ngajengang raganne mresihin


223 [ 221 ]sanggah ari-arine, plangkiran, kumara saha mayasin ben apah tur macenigaan. Okanne lantas kasiramin, mapayas nyaluk pangangge bebalian. Kenten masih raganne ajak rabinne lantas masiran, makeramas mabresih-bresih. Sesampune pada mapayas Ian tamiune pada teka, lantas upakarane kakawitin.

Ibu Made ane ngeteh-etehin ajaka Ibu Cenik. Kapertama, Ratna Dumilah ajaka rabinne kabiakalain lantas maprayascita, matirta plukatan, pangening, maka pabresihan apang bebas uli cuntaka, dadi ka merajan lan ka pura-pura. Selanturne okanne katunasang plukatan di paon (Brahma), di semer (Wisnu) Ian di mrajan (Siwa), maturan di kumarane, natab banten dapetan, jejanganan, miwah ane lenlenan tatoasan nyama catur Ian bajange. Sesampune pragat upakarane lantas kalanturang ngutang bajang Ian beakalane ka lebuh. Para tamiune lantas pada nyalamin Gusti Ngurah, rabinne, Ian okanne Anantha Bhuwana.

"Nah Ibu-ibu sampun repot nulungin, mangkin ajak bapak-bapak samian rarisang cicipin suguhane sawentene. Sampunang buin kimud, tiang sakeluarga matur suksma." kenten Gusti Ngurah saha ngajak tamiunne pada ka meja makan. Suud madaar Meina lan Bu David buin ngabaang woh-wohan, ada masih ane nagih kopi. Jam nem sore makejang tamiune mapamit. Gusti Ngurah ngatehang tamiune teked di pamesune, nanging rabinne malinggih di teras sawireh okanne sirep di pangkuanne. Meina repot matetamped di paon. Petenge karasa galang sawireh bulan purnama. Nanging ane pinih galang tuah kayun sang kalih sawireh sampun bebas ngalaksanayang swadarmane alaki rabi tan pacantula. Rasa sayang lan pitresnane mawuwuh-wuwuh. Yadiapin kenten raganne sampun igum lakar ngastitiang raga nunain indriane awor salulut apang wijiling okane maselat angan kalih masa. Nika awinan raganne ngimpasin masanggama yen katuju masa subur, raina

224 [ 222 ]purnama, tilem, prawani, Kajeng Kliwon Ian nuju rerainan gumi lenan. Maka pamupulan pitresnane kategul ben putrane kang kinasih.

Kenten masih Meina tresna baktine taken Gusti Ngurah ajak rabinne, kasinahang ben katulusanne ngempu okanne, Gusti Ngurah Anantha Bhuwana. Napi buin balesan suratne Yan Galang ngabarang kaliangan manahne sawireh Gusti Ngurah sida matemu Ian nuduk adinne di Kupang. Pangaptine tuara len apang raganne enggal matemu lakar ajaka ngetut pak dr. Nurja ane sampun nyelametang dewekne uli Belong ka Cakranegara. Salam uli bapanne. Pan Kobar Ian Wayan Rempuh ngape-ape apang Meina nyak bareng ajak Wayan Galang di Cakranegara. Nika awananne Meina ten nyidayang ngampet yeh paningalanne paketeltel memaca surat belinne.

"Bu Ratna, pidan kone tiang nyidaang matemu ajak belin tiange. Napi kari suwe upacara otonan Gung Nantha? Utawi Gung Aji pindah uli deriki?" Aturne Meina sendu. Ratna Dumilah ngusuh-usuhin Meina. Raganne masih meled mulih ka Sengkol.

"Nah, miribne tusing makelo Meina. Kayang otonne. Gung Nantha tiang lakar cuti nang duang minggu mulih ka Bali terus ka Lombok. Nyen nawang beline Wayan Galang payu nganten ditu. Apa buin jani tiang suba dadianga mulih ka Sengkol lakar ngidih pelih saha ngajak Gung Nantha matemu ajak papuqne," baosne Gusti Ngurah patutanga taken rabinne ane makenyem padelengdeng yeh panonne merasa bagia.

"Beeh yen kenten manawi sida tiang ngalih bapak tiange dr. Nurja di Singaraja."

"Meina, unduke ento perlu keneh-kenehin apang melah. Apang tusing nyet Meina ngalih I Bapak ulian tresna, ngawenang kulawarganne dr. Nurja dadi berantakan. Melah patut selehin malu, apa saja raganne merasa ngelah panak utawi magelan ajak memene? Tiang lakar nunden


225 [ 223 ]timpale ane magae di BRI Singaraja apang ngalih nomor telponne, apang maan ajak ngomong melah-melah apang tusing tawanga teken pakurenanne"

"Ooh, nggih nika sukserah Gung Aji sareng Ibu manten. Urip tiange s ampun serahang tiang papojolan ring ibu sareng Bapak sapunapi ja becikne. Tiang ten uning adat lan siman anake di Bali," aturne Meina nguntuk paterebes yeh paningalanne.

@&@

Di kantor Gusti Ngurah sayan sibuk ngundukang Team PTP ne torne ka desa-desa ngalih setoran tunggakan kredit. Sejaba nasabah kredite ngalimbakang, tabungane masih ngengkadang teked ka desa- desa ane joh. Pegawene sayan penter lan sayan rajin magae sawireh mrasa jengah ningalin bossne rajin torne ka lapangan, tur mragatang gegaene di kantor nganti sanja. Mepes raganne telat mantuk nganti peteng yen torne ka wates Timor Leste, utawi ka pelabuhan Atapupu. Teked di jero sampun loyo. Yen rabinne sedeng masusuin okanne, tuah Meina ane sregep nyagjagin nyemakin tas lan bukunne yen ngaba gegaen mulih, lantas nyediaang yeh anget ka kamar mandi. Biasanne Ratna Dumilah ane ngumbah lan nyetrika pakean dalem rabinne lan pakean dalem raganne padidi. Nanging sasukat madue oka mepesan Meina ane nyemak saking tulus kenehne, sawireh mrasa kapiutangan budi uli belinne kayang dewekne mangkin. Gusti Ngurah ajak rabinne mrasa kangen teken jemetne nyemak gegaen lantas penekanga gajihne, tur belianga baju baru.

"Bu, Gung Aji, ngudiang lintangan ngicen tiang jinah. Tiang sampun mrasa cukup nunas nasi magenepan deriki. Pakean nika leledan Ibune manten tiang mrasa subangga. Sane icen Ibu ten telas, kari tabungang

226 [ 224 ]tiang di BRI," aturne Meina mara metek gajihne.

"Nah, terima ja Meina!" "Tuyuh Meinane lebihan teken ento. Buina awak bajang perlu ngelah baju pa sehan, perlu kosmetik yen nuju sembahyang misa ka gereja. Nah yen enu masisa dadi masih tabungang anggon serep dikaduriane," pituturne Ratna Dumilah. Berat rasanne ia narima gajihne sawireh napi kaperluanne sampun makacukupan derika.

Sajabaning tamu para istri pegawene di kantor Ian Ibu Made, ibu Cenik uli asrama tentara ada masih Ibu Sukirno agen roko kretek cap Kuda di wilayah Timor ane mepes malali kumah dinesa Bu Kirno sujatinne asalne uli Lombok ane nganten ajak pak Kirno kantenan Raden Nuna misanne dugase di Belong. Di umah raganne nika Lale Dumilah taen das prekosana taken misanne ane ngawenang raganne sengit kayang jani. Nanging Bu Kirno ane dugase bajang madan Hendun mula penter ngomong Ian someh masewaka.

Napkala rabinne torne ka desa ane joh, Bu Kirno teka matamiu. Ratna Dumilah sedeng nyirepang okanne, Ian Meina sedeng ngumbah di semer mara suud nyakan. Mula caluh raganne nyrogjog negak di kamar tamu mara tawanga Ratna Dumilah ada di kamar.

"Dik Milah, tumben suung ten ada tamiu. Tiang mabuaka meriki, ada perlu lakar ngorta. Makelo ten taen singgah, tiang mara ngabaang pengecere roko. Bapakne sibuk di kantor, barange telaat teka grunyunga ben para agene ngalih jatahne sepanan ngabaang."

"Ooh mbok Hendun, silak melinggih, tiang mara nyirepang Nantha," pasautne Ratna Dumilah saha pesu uli kamare lantas negak nganemin tamiunne. Meina mareren ngumbah lantas ngae teh dadua abaanga tamiune. Bu Kirno nyarere Meina sada kenyem.

227 [ 225 ]"Makasih tehe manis, suba suud nyakan Meina?" Patakonne.

"Sampun Bu, mangkin tiang kari ngumbah. Silahkan diminum tehe!"

"Aah dik Milah, tiang keweh pesan ngalih pembantu deriki. Mara limolas bulan derlki sampun ping telu magenti pembantu. Ane simalu males magae, mara pat bulan ia med, lantas maan pembantu bajangan nanging kereng mabatinan. Apa ja tunden meliang setata mahelan arganne teken anak len. Iseng tiang ka peken, lantas mara tawang ia masih mabelanja kaperluanne padidi, nanging ten taen moraan nganggo pipis blanjaana. Buin magenti pembantu laad dagang jamu, padalema taken Bapak sawireh jamune mepesan ten laku lantas ajak jumah. Maranne teh ia rajin magae, ngumbah, Ian mabresih-bresih. la masih tetep ngae jamu anggon jumah Ian ngae jamu puyer yen ada pesenan uli timpalne. Tiang mrasa maan galah nyemak gegaen lenan, utawi nulungin Bapak ngedarang roko yen Bapak repot di kantor. la bebasang tiang jumah sawireh mrasa paturu uli Jawa. Tuara tawang yen ia sujatinne anggona mitra taken Pak Kirno uli dugase kari dadi dagang jamu. la mula seleh, pantesan Bapak demen nagih kirimin nasi yen sibuk di kantor. Yen tiang nyerep ngedarang roko, ia ane nyerep nyervis pak Kirno jumah. Mara ketara dugase tiang nadak mulih, dapetang tiang ia ajak Bapak sedeng repot di kamar. Ooh, prajani ia gedos tiang uli jumah, nanging Bapak matanggeh maninne lantas ngirim ia mulih ka Jawa. Nah, dik Milah, hati-hati ngelah pembantu jegeg, bahaya!" "Yen lengah, kalahin pesu arisan, bisa-bisa pembantune nyerep jumah," raosne Bu Kirno nyledetin Meina ane ngeberang cucian.

"Aah, yen tiang mrasa ten kenten. Atahun ia sampun ajak tiang deriki, anggap tiang keluarga, sawireh belinne sampun anggapa manyama taken Tu Ngurah uli dugase di Cakranegara. Meina mula


228 [ 226 ]jemet, magae ten kanti orahin, ten milih-milihin gegaen."

"Laguk, nyen nawang, bes sesai magesekan, ia anak bajang jegeg, sedeng genita. Cara dugase ka Kupang kaden Pak Ngurah ngajak ia luas. Ada ane nepukin Meina ajaka ka panti asuhan, nyananne suud rapat papagina ajaka ka hotel lan mabelanja ka toko sangkala ngaba gapgapan magenepan. Suba med mara ka kantor BRI ngalih sopir lan polisine langsung mulih. Apa gaena di hotel, kaden Milah sedeng sebel, tonden 40 dina uli nglahirang, tonden dadi ngladenin rabi? Saja ke ada anak muani ane tahan mapuasa 42 dina sing ngamik? Kaden biasanne kapah-kapah preine, beling-beling masih anggona?"

"Ah, sing saja keto mbok, Dugas ento Meina ka Kupang maan panggilan uli panti asuhan lakar nyemak surat wasiat uli memenne," pasautne Ratna Dumilah negesang.

"Badah, ento alasan sing dadi gae. Yen sing keto ngujang jag pas pesan galahe ada panggilan, Gusti Ngurah masih maan panggilan rapat di Kupang? Tiang tusing nuga ane tuara-tuara, nanging cobak masih selidikin apang sing nyelsel cara tiang bas percaya, pamuputne pindang tongosin amah meong," raosne Hendun tur kedek ngukguk nundun.

"Mirib sing makejang anake patuh. Yadiapin tiang jani suba bebas ngladenin rabi, raganne enu masih pelapan apang tiang sing nganti kalaran. Apa buin raganne jani sibuk di kantor lan torne kadesa-desa gumanti apang sida nincapang pikolih BRI ne dini."

"Ha ha ha, nah dumadak saja keto. Asal sing kasibukane dadi alasan ngaku rapat, pamuputne ngalih ane rapetan, nu tingting. Ngaku torne pamuputne turu kono turu kene. Mula liunan anake muani nyumunin nyeleweng uli mara ngelah panak abesik, nepukin kurenanne ucem, nyonyone lambih, basange uad, barange sing nu tingting. Tiang amung matuinget denda, apang sing cara nasib mboke. Syukur jani pak


229 [ 227 ]Kirno nyak kapok."

"Nah, mbok Hendun, matur suksma suba matuinget tiang. Dumadak Tu Ngurah eling teken pasubayane ana suba-suba," pasautne Ratna Dumilah kalem.

"Sujatinne dik Milah, tekan tiange mai gumanti lakar nyilih pipis. Kabenengan ada timpal lakar mulih ka Jawa kuangan sangu. Ia ngadep payasanne ben gading maplipid amas asli pagaen Timor a setel luire gelang, sumpel, kalung, Ian medaliun, saha bungkung arganne murah aji Rp 100.000,00. Tiang ngelah pipis tuah Rp 50.000,00 kari kuangan buin Rp 50.000,00 Dadi masih yen deman denda ane mayah. Ia kapepet perlu pipis cepet. Nah, coba tingalin barangne!" Raosne Bu Kirno saha mukak barangne jajaranga di mejane.

"Bah saja luung, rapi pagaenne. Tiang deman nanging sayang jani sing ada pipis jumah. Paling banter ada tuah Rp 50.000,00 anggon mabelanja pasesaian dogen."

"Nah, kanggo malu Rp 50.000,00 apang ada abana mulih buin mani. Barange depin dogen malu deriki, kayang buin aminggu tiang buin teka mai," pasautne Bu Kirno saha nyerahang payasane Ratna Dumilah macelap ka kamar nyemak pipis baanga Hendun ane sayaga lakar budal sawireh sampun tengai.

"Aksamayang mbok, tiang mula sing taen ngisi pipis liu. Pang biasa nabung."

"Ngerti, pegawe bank mula hati-hati, takut amah maling yen pejang di lemarine"

"Sing ja keto mbok, mula makejang gajihe kabukuang katabungane. Uli tabungan mara pegawene narik saparlunne anggon kaparluane jumah," pasautne Ratna Dumilah. Bu Kirno lantas majalan

230 [ 228 ]pesu tan mari nyledetin Meina ane sedeng nyemuhang payama kayang pakean dalemne Gusti Ngurah, tututina taken Ratna Dumilah teked di pamesune.

"Sing pelih omongan tiange busan, yen anak suba kasemsem biasanne tusing lek, malah demen ngumbahang pakean dalem gelanne maka cihna tresnanne. Ento awananne liunan anake luh ane ngumbah lan nyetrika pakean dalem rabinne padidi."

"Ah, ia sampun tiang anggap panak padidi. Ia masih kenten arepe teken tiang." Kenten pasautne Ratna Dumilah mapi tuara ilik, saha nguratiang Bu Kirno menek mobil. Magerus mobil boks rokone ilang uli panyawangne. Ratna Dumilah maekin Meina ane kari nyabunin seprei lan sarung galenge, lantas raganne milu nulungin nyemuh popok okanne. Penese dauh telu rasa makenyet di sirahne. Peluh di gidatne Meina pakeritis paketel-tel paseleet di moa lan tundunne. Bajunne ane belus baan peluh nempel ketat di awakne. Pamulunne gading kacoklatan kena sinar surya, ngawe pipinne masawang baag. Ratna Dumilah ngituk ngiwasin. "Saja ke Tu Ngurah tusing kasemsem nepukin bajang jegeg buka kene? Abahne mirip pesan Made Sinar." Kenten grenggenganne alon. Meina matolihan ningalin bossne nulungin majemuhan, lantas ngelangsehang umbah-umbahane.

"Depin dogen Bu!" "Panese beeng pesan, nyanan tiang nyemuhang," raosne Meina.

"Sing kenken Meina, nanging melahan spreine dogen jemuh dini. Pakean dalemne Tuagung lan popokne Gung Nantha melahan jemuh di dori dogen. Maih tulungina nyen." Kenten Ratna Dumilah nulungin Meina nintingang panyemuhane abana kadori. Suud majemuhan mara ia mandus lantas masalinan. Ratna Dumilah nyagjagin okanne matangi. Alon raganne nupdupang okanne, kajangkutin, kapasusuin sawireh


231 [ 229 ]mara jam solas siang.

Sapaninggal Hendun uli umahne, Ratna Dumilah mrasa ada ane ngusak asik hatinne. Tuturanne Hendun mirib ada benehne. Di arisan para istri kepala dinese liunan ane ngrumpi, nuturang indik kurenanne ngelah mitra, gajihne tuara genep mulih, ngelah madu, demen mamotoh, mapunyah-punyahan, nganti ada ane melag endahang kurenane. Liunan ane ngorahang keweh ngelah pembantu bajang, mepesan ia dadi pangempahan nafsu kurenanne yen katuju ia malangan, utawi sedeng baling gede. Napi buin ane ngelah kurenan mepes torne ka daerah-daerah setata sangsaya, takut yen kurenanne ngalih lonte utawi mabuaka sedianga be matah teken pejabate corah satmaka tombokan apang aman. Beh, kene kotor pagubugan para sujanane ane patutne ngayomin wangsa, nanging jatinne ia ane mamangsang ngulurin momo angkarane. Kenten manahne Ratna Dumilah samben mabulet kakilinin tuturne Bu Kirno ngusak-asik. Tuara rasanina yeh panonne nrebes mili melusin galengne. Kasuen-suen raganne nyriep sirep nyangkutin okanne ane masih lelep.

Tumben nganti jam dua siang okanne mara matangi. Raganne masih milu matangi mrasa otengne seduk sawireh ituni amung naar jaja gagodoh bareng Bu Kirno tamiunne.

"Bu, ngajeng malu!" "Depin tiang ngendong Gung Nantha pesu," Raosne Meina saha nyemak okanne indenganga di terasa Ratna Dumilah lesu ngojog kamar makan madaar.

"Aaah, basange enggalan seduk. Tuagung pasti buin torne," raosne geting.

"Nggih, kaden Gung Aji sampun mabesen yen nganti jam dua dereng rauh dados sampun kalahin ngajengang. Mirib sajaan raganne torne," aturne Meina matu eling. Ratna Dumilah cepet madaar matulud


232 [ 230 ]jukut bayem masayur bening ajembung saking sedukne. Saget agerung montore teka. Gusti Ngurah tuun uli montore lantas maekin okanne.

"Eh he he he Nantha, mara matangi napi dereng maan bubuk? Ampun maem?" Pepasihne saha nyakup-nyakupang tanganne di arepan okanne ane ngrejat mireng ajinne.

"Nggih, sami wau pada matangi. Ibu nika kari ngajengang," pasautne Meina alon. Gusti Ngurah ka kamar ngejang tasne saha magenti pakean lantas pesu maekin rabinne.

"Ngujang mara madaar Bu, kaden ne suba jam tengah telu?" Patakon rabinne.

"Aaah tunian wenten tamiu, tiang lebihan naar jaja. Buina Tuagung ane antiang ngajeng telaat rauh. Napi sampun ngajeng di kantor? Utawi tamiune teken nasabahe?"

"Kadung torne mreksa pinjaman. Jam satu singgah di rumah makan be bakaran. Ada pesan karper, sate gurami, pecel lele. Basange dadi seduk. Nyud makelo sing taen naar pesan karper cara dugase di Cakranegara," pasaurne Gusti Ngurah nerangang.

"Beh, kaden ragane dogen nyud? Tiang masih meled, nanging di pasar ten wenten anak ngadep be karper utawi be bacakan lenan. Malah deriki liunan wenten be pasih."

"Nah, sedeng melaha ja tiang meli busan be karper patpat. Ento di montore enu idup mawadah ember. Lebengin ane paling gede malu aukud, sisanne depin lebin malu di telagane. Tiang nyud pesan naar pesan karper pegaen dendane pedidi." Kenten Gusti Ngurah saha nunden David ngaba karpere kapaon aukud, ane tatelu kalebin di telagane.

"Niki Bu, sampun ane paling gedena, cukup anggon awai," raosne


233 [ 231 ]David alon.

"Nah, depin ditu pak David!" " Nyanan apang Pak Ngurah ane ngorok, nggih Tu."

"Nah, maih tiang ngorokang. Nyanan ibu masain dogen ajak Meina apang bisa." Kenten Gusti Ngurah lantas ka kamar ngambil berang pangebatane. Raganne kapaon ngambil talenan lantas ngorok karpere saha mantra "Om Ciwa Nirmala Namah Swaha." Sampun mati bene lantas basangina, kaadanga siksikne lantas tendasne getepa. Awakne kasibak, lantas katugel-tugel matebel rata-rata telung nyari. Sampun bresih makejang serahanga teken rabinne ane lakar masain lan ngepes karpere.

"Bu Ratna, napi basan pesan.karpere Bu?" Patakonne Meina saha nyemak wadah basa basane. Ratna Dumilah milihin babungkilan anggon basa rajang sagenepne saha uyah, sera, tabia, lunak, asem, lan gula, lantas kaserahang teken Meina ane lakar nguyeg. Alon Meina nguratiang rincikan basane, bebagianne, kabandingang teken liun be kapere.

"Ooh, magenepan babungkilanne. Cara basan boreh dogen," raosne lantas nguyeg basa-basane. Sesampune pragat Ratna Dumilah milihin don biu anggon ngaput pesane. Meina ngae api baan kau-kau lantas manggang pesane. Gusti Ngurah kenyem-kenyem ngambunin bon pesan karpere makedus ngenyudin hati. Petenge nika Ratna Dumilah ajaka rabinne ngalamun mrasa di Ckranegara, lan Meina rasa makpak jriji saking jaenne. Suud madaar lan ngisis di kamar tamu, Ratna Dumilah ka kamar nyemak payasane ane terimana uli Hendun lantas edenganga teken rabinne.

"Tuagung, niki wenten payasan gading gelah timpal tiange Hendun. Ipun mulihin duen timpalne ane lakar mulih ka Jawa aji Rp 100.000,00 nanging Hendun kari kuangan pipis, nagih nyilih malih Rp

234 [ 232 ]50.000,00 sampun baang tiang ituni. Nanging ipun masih nanjenin yen demen dados ngambil barange niki. Yen Tuagung setuju banggayang tiang mayah, apang madue payasan cara derikine. Yen arga manawi ten koring mael," kenten atur rabinne saha mesuang payasane, kaedengang saka besik. Gusti Ngurah nguratiang saking telaten gegarapne, motip ukiran lan katebelan masne ane saja alus lan kuat.

"Nah, yen Ibu demen juang suba pulihin. Yen buat arganne mirib saja ia kabelet sangkala baanga aji amonto. Kaden tabungane cukup isinne. Nanging enyen ke Hendun ento? Rasanne tonden taen tepuk ajak beli?" Pasaur rabinne matadah tan pawirenga.

"Oh, Hendun timpal tiange sekampung sane nganten sareng Pak Sukirno pegawe perkebunan tembako ring Lombok, mangkin dados agen rokok kretek cap Kuda deriki. Matur suksma yen kenten kayang ipun meriki lakar bayah tiang. Tabungane kari cukup anggen naur," aturne Ratna Dumilah saha masemu manying ngelut rabinne.

Buin aminggunne Ratna Dumilah nunas teken rabinne apang nyemakang pipis tabungane Rp 80.000,00 acukupan anggon mabelanja lan mayah payasane. Sampun tengai Hendun singgah lakar nyekenang barangne sambilanga ngaba roko kretek ka pangecerne.

"Oh mbok Hendun, tumben tengari teka. Biasanne jam dasa sampun nongol."

"Naah, mula kene hidup anake di jalan. Kadung singgah di Kefa, di SoE ajebos nganti telaat mara teked deriki langsung singgah malu, takut kasiangan," pasautne alon.

"Tiang payu nyuang payasane mbok. Kakuanganne lakar lunasin tiang jani."

"Beh, yen lakar pulihin baang dong tiang ongkos jalan abedik.


235 [ 233 ]Yen anak len bisa payu aji Rp 150.000,00. Nah, yen anggon dik Milah tiang ngidih pang ada bekelang di jalan Rp 10.000,00 dogen. Dadi patinangang teken anake yen niki mula pagaen Timor asli."

"Nah, mbok dong setata keto, sing taen gratis. Silak inem malu kopine!" "Pasautne Ratna Dumilah lantas macelep nyemak pipis. "Neh, makasih mbok kanggoang amonto."

"Ooh, makasih dik Milah. Eh, ahaa dik Milah sing mireng yen Raden Nuna jani suba dadi camat di Sengkol, pindahan uli kantor bupati. Nanging kayang jani ia tonden nganten. Mirib tresnanne teken denda Milah tusing nyidang baana ngengsapang," raosne Hendun nyobak mancingin paingetanne Ratna Dumilah ane pacuk-pacukanga teken Inaq lan mamiqne apang ngenyakin misanne ane madan Raden Nuna.

"Beh, mbok. Unduk raganne tusing engsap teken tiang mirib saja. Tiang masih tusing engsap teken ulah raganne nagih mrekosa tiang jumah mboke di Belong ipidan. Apa mbok engsap teken bayane totonan? Syukur Gusti Allah enu nyelametang awak tiange. Yen sing keto meh-mehan jani tiang dadi luun jalan," pasautne matadah sengit.

"Terus terang tiang sing milu-milu. Nanging kenken, apa Pak Ngurah sing keto nawang indike totonan? Mawanan raganne payu ngantenin sida?" Patakonne nyujutang.

"Tiang anak terus terang teken raganne apa ane taen alamin tiang. Raganne masih keto sing makebangan yen taen ngelah gagelan dugase di Bali. Tiang gaok ben katulusan pitresnanne teken awak tiange. Buina apang mbok nawang tiang das-dasan mati, sanorane lumpuh dugas tiange nganten di Cakranegara. Tiang sing nuduh nyen ane ngelah pagaene nanging nyatane tiang mamantang dua wai di pedeman. Saking asung Hyang Widhi Wasa tiang enu maan ubad sangkala seger

236 [ 234 ]kayang jani," raosne Ratna Dumilah negesang.

"Beh masa jangka meno denda? Mula nenek kaji sak kuasa nentuang irup lan matine, lahir saha jodoh manusane. Nah yen meno dik Milah, tiang pamit ja malu. Kari liu langganane dereng maan bagian. Makasih, salam ring Bapak," raosne lantas majalan pesu atehanga teken Ratna Dumilah teked di pamesune. Hendun menek montor lantas budal. Meina malaib uli paon nyagjagin Gung Nantha ane nangis di kamarne, popokne belus lantas gentinina. Salanturne serahanga teken ibunne lantas pasusuina. .

"Bu, tumben Bu Kirno ajebos ngorta. Biasanne ten kuangan raos, cara dalang tiwas, ane mabalih ibu dogen padidi." Kenten Meina ngeturin masemu guyu.

"Ah saja, uli pidan mula keto. Cocok dadi dagang roko, liunan andusne. Ia mai gumanti nyemak pamelin payasane payuang tiang aji Rp 100.000,00 mimbuh ongkosne Rp 10.000,00 Nah pang ngelah anggon temon-temon yen mani puan pindah uli dini."

"Wiakti Bu, bandingang teken ngae, astel pagaen deriki bisa aji Rp 150.000,00 nganti Rp 200.000,00. Deriki yen ten anak sugih ten nyidaang ngelah payasan gading."

Kenten pabligbagan lan gagonjakanne Ratna Dumilah ajak Meina sambilang ngempu okanne yen sampun pada suud nyakan. Di kenkene teka Ibu David utawi Ibu Markus nglalinin. Yen katuju rainan kajeng Kliwon, purnama wiadin tilem Ibu Made lan Ibu Cenik ane teka lakar ngaenang banten sawireh tawanga Ratna Dumilah dereng dadi mabanten, okanne kari alit. Mrasa pesan kenken leket pasawitrayanne pada uli Bali,yapin mara pada kenal di Atambua,luwihan teken manyama. Yen Gusti Ngurah torne pasti Pak Made nyambangin sambilanga malali ngajak kurenanne. Nika awananne raganne tuara ngelah rasa sangsaya

237 [ 235 ]ngalahin rabinne. Mangkin sedeng repota menahin kredite apang nyidang ngalimbakang pikolih buka target rencanane ane sampun katetapang uli Kanda BRI. Denpasar. Kalesuane magae sajoh-joh desa tan karasanin yen sampun teked jumah, sawireh ada okanne ane lucu lan rabine ane sayaga ngurut Ian ngopenin raganne.

Nanging mabinayan pesan taeken ane rasanina teken Ratna Dumilah. Sasukat dane nganggon payasan gadinge ane belina teken Hendun, setate metu perasaane ane tawah-tawah. Kenehne dadi inguh, canidra tan padasar. Di kenkene jag merilik, gedeg teken rabinne yen inget teken tuturanne Hendun indik ngelah pembantu bajang, napi buin jegeg cara Meina buka jani. Mawuwuh-wuwuh buin yen ngrumpi di arisane, waaah teked jumah pasti raganne uring-uringan. Meina lantas ane dadi talenan pangempahanne. Gusti Ngurah masih mrasa yen rabinne mepes ngambres bradas-brodos, nanging salimburanga nampenin mirib raganne leleh ngempu okanne, lan kapah maan maseliahan pesu malali.

Di rahinan Galungane raganne tulungina ngae banten sakesidan teken Ibu Made anggon jumah dogen. Yadiapin kenten Ratna Dumilah sampun sayaga mesen jaja Ian inum-inuman di toko roti langgananne anggon nyanggra tamiune ane biasa teka masima krama. Kabiasaane saling delokin sabilang Galungan lan hari raya agamane lenan mula satmaka dadi panegulan karukunan wangsane ane nganutin dasar negara Pancasilane. Di dina manis Galungane pegawe BRI ne makejang teka ngucapang selamet Galungan lan Kuningan. Kenten masih timpal- timpalne lenan ane magama Kristen, Islam, Budha napi malih sameton Hindune ane ada di Atambua. Umah dinese dadi rame. Makejang ngastuti rahayu, pada ngyasayang katemtreman. Ucapan salam sejahtera, Assalamualaikum, Om Namo Budaya kasawurin ben Om

238 [ 236 ]Swastyastu saking tulus suci olih Gusti Ngurah sareng rabinne. Yadiapin di Pulo Timor Agama Kristene ane paling liuna, nanging raganne tetep ngajinin agamane lenan nglaksanayang swadarmanne suang-suang. Ten mrasa sok kuasa, sok samah, muah nyapa kadi aku. Mula ajah-ajahan Tuhan Yesus madasar baan KASIH. Sujatinne makejang agamane madasar kasih sawireh asalne tuah Hyang Maha Pangasih. Amung manusane ane dereng tatas nawang ane madan kasih. Bisa ngucapang, nanging beda laksanane "Om Swatyastu" kasineb ben "Om Shanti Shanti Shanti Om."

"Dumadak mangda rahajeng, tentrem lan damai." Wenten ke tulusan teken salame nika? Wenten ke anake ngucapang salam nyebut asman Tuhan lantas ngunus pedang amati-mati, nembak, mrakosa, ngebom, ngrampok, lan nyandra bus lan pesawat terbang?" Kenten taen Gusti Ngurah mataken di paruman para pamucuk agamane di Atambua.

"Nenten wenten, sami anake sane madue iman, madasar tatwa agama boya nugi pacang mamurug tresnasih santukan watesan agamane tan patanggu. Tan pasengker pulo, kabupaten, propinsi utawi negara. Malah tan pasengker wangsa minakadi warna kulit. Nika awanan Negara Kesatuan Indonesiane kadasarin antuk Pancasila boya ja agama." Kenten samian saur manuk mabriuk nyungkemin pararemane. Dumadak sami pada eling. Sajawaning nika Gusti Ngurah Darsana kasudi dados Bendahara pura Atambuanantha ring Atambua. Sane mongkolin banjar suka dukane tan sios tuah para tentara, polisi, lan pegawe negeri sipil saha transmigrasi Baline di Belu, Timor. Sami adung mayadnya kerti, madana punia sakasidan mangdene purane sida katangiang maka ujud

239 [ 237 ]sarin baktin para baktane samian. Om Awignamastu, mugi-mugi Hyang Widhi Wasa asung mastana.

@&@

Nyanggra upacara nigang sasihin Gusti Ngurah Anantha Bhuwana, Gusti Ngurah ngrencanayang jaga ngarya pesta ngundang para pegawe BRI ne, timpal-timpalne, para usahawan, lan Banjar Suka Duka Hindune sami, sawatara wenten ajaka satus diri. Bantene kewala upakara alit, patuunan di pane, sambutan, jejanganan, banten kumara, tataban mimbuh malih adandanan mabe guling. Sane ngaenang banten tuara len tuah Ibu Made ajaka Ibu Cernik. Sameton suka dukane lianan sane nguling, ngebat lan ngae sate. Sane ngae masakan ayam lan kebo tuah Ibu Markus, Meina lan istri-istri pegawene lenan. Para nasabahe wenten ngirim beras, wohwohan, taluh, lan ayam potong. Uli ngatelunang sameton Baline sabilang sanja rauh matulung majejahitan, ngae katik sate lan ancak. Uli ngamaniang lanang-lanange rauh ngae basa, manggang siap, ngae sesate, apang di dinan karyane kari nguling dogen ajak ngebat. Bantene masih ngamaniang sampun pragat.

Di dina Buda Wage Langkire Gusti Ngurah masuk kantor ajebos nyerahang kunci teken Pak Markus apang nyidaang mesu mulihang pipis kase dogen. Raganne gumanti enggal mantuk apang maan nulungin Pak Made lan Pak Cenik ngebat Ian nguling dadua. Gulinge ane cenikan lakar banten ayaban okanne, lan ane gedenan lakar anggon matamiu. Tamiune sane ten naar be celeng sampun kasediaang masakan be siap, be kebo, taluh, plecing kangkung, baberok, lan sejangkep nyane. Jam roras patulunge lantas katurin pada madaar. Suud ngajengang Gusti Ngurah ka kantor mragatang pakaryanne saha negesang ngorain pegawene apang teka sorene nyanan, nyingakin upacara telu bulanan


240 [ 238 ]okanne.

Mantuk uli kantor jam kalih, Gusti Ngurah ajak rabinne digelis masiram lantas mapayas cara Bali, nanging okanne kapayasin nganggo kain sakordi masalimpet sutra Sasak, mabaju beludru abu-abu. Suud mapayas Ratna Dumilah lantas mabanten di duure sirep, di plangkiran kumarana, di semer, di paon, di sanggar ulun karang, lan di pamesu muah di ari-arine. Banten ayabane ka banjahang di mejane di kamar perpustakaane. Sesampune malukat, lantas kabaktiang kalanturang tuun pane mabresih tangan lan cokore saha kasalukin payasan gelang cokor, gelang tangan, okokan marante emas sami anyar. Suud nika lantas matirtha pangening, mawija lantas natab banten jejanganan saha banten ayabane makesami, Kenten masih aji Ian ibunne sesampune muspa lantas matirtha. Sami sapretingkah pula paline ka potret olih pegawene ane sampun katugasang. Suud okane natab, Ratna Dumilah lantas masaagan maka ciri upacarane sampun puput. Tamiune jam lima sampun rauh makejang, kasapa kapesilahang malinggih di korsine lantas kasuguhin kopi utawi inum-inumane lenan. Gusti Ngurah ngawangsitin Pak Made lan Pak Cenik.

"Pak Made lan Pak Cenik, lautang sampun adonang laware. Gumentos suud nginum lantas aturin pada ngajengang apang kari anget-angetan kayang be gulinge purak. Meina ajak ibu-ibune apang nyacarang encen ane be celeng, encen ane nyuci apang ten agor," kenten Gusti Ngurah nugasang pak Made lan Meina ane ngatur presmanane. Kursi tamune kakisidang ka terasa. Kursi besi ane abana uli ruang rapat kantore jejeranga di natahe Ian di samping telagane sawatara ada 80 kursi. Makejang pepek misi tamiu.

"Nggih, Ibu-ibu miwah Bapak-bapak sinamian, tiang matur suksma sapangrauhe sareng sami nyingak upacara nigang sasihin pianak tiange

241 [ 239 ]Ngurah Anantha Bhuwana. Dumadak saking doa restu Bapak Ibu sareng sami Anantha Bhuwana manggih rahayu, seger oger lan panjang yusa. Mangkin tiang ngaturin Bapak Ibu ngajengang sawentene. Sane dados ngajeng ulam bawi rarisang ngambil cawisane sane sisi kauh. Sane tan keni ulam bawi rarisang ngambil cawisane sane wenten ring terase," kenten pandikanne Gusti Ngurah banban saha maekin tamiune apang pada matangi. Rabinne buin negesang.

"Nggih rarisang Ibu-ibu, Bapak sampunang malih kimud. Niki sampun sore, sampun disne ngajengang," aturne Ratna Dumilah maekin nyambilang nyingal okanne ane dereng kayun sirep sawireh nyingakin anak rame tur liunan ane nundikin, nguihang. Meina, Bu David, lan Bu Cenik repot ngayahin tamiune nyediaang piring, sendok, gelas yeh inum, muah wohwohan. Makejang madaar ngalih tongos negak suang-suang. Ane tan kena be celeng wenten ajaka limolas negak di terase makejang. Makejang pada pakremos namtamin kenakan rasan masakanne. Betutu lan plecing ayam alah Taliwang wiakti enak. Napi malih ane naar be celeng. Lawar lan be gulinge wiakti jaen pesan. Kritik be gulinge baag renyah ngenyudang ati. David Ian Alex nganti pindo mimbuh. Cik Kong Amio ajak kurenanne masih tuara nyak kaserian naar be guling mimbuh lawar Ian jukut ares.

"Beh Pak Ngurah, tumben tiang makan duang piring dereng med, nanging basang tiange enggalan ten muat," aturne Pak Markus nyambil ngeles sabukne. Timpalne lenan masih patuh ten kalah lagesne naar bier lan anggur timpalanga be guling ajak sesate.

"Pak Ngurah sareng Ibu, makasih ya. Tiang wareg gati. Pidan yen ulang tahun panak tiange, Kong nunas tulung Pak Ngurah lan Pak Made bikin lawar ajak be guling nggih? Kitorang mapestaan sak puase," aturne Cik Amio matadah punyah maebo bier.

242 [ 240 ]"Dadi Cik Amio, asal tusing di dinane masuk kantor. Pak Made lan Pak Cenik pasti nyak dadi belawanne," pasautne Gusti Ngurah briukina teken Pak Made matutang.

Sawireh sampun nyaluk sanja, saka ukud tamiune nunas mapamit saha nyalamin Gusti Ngurah ajak rabinne. Makejang ngaku liang, puas kenehne ngrasayang masakan Bali Sasake macampuh dadi sadrasa ngulangunin. Pak Markus, Pak Made, Pak Cenik, Ian David ajak kurenanne suang-suang ane siduri mulih makejang pakabaina nasi lan ebe teken Ratna Dumilah anggon keluarganne jumah, sawireh sisan masakane kari liu. Pak Made nunas tendas gulinge dogen, sawireh awakne kayang pukanganne telah litig.

"Yen tiang niki tendas guling ayabanne Gung Nantha lakar tunas," kenten Pak Cenik saha ngetep tendas gulinge di perpustakaan wadahina waskom baanga kurenanne. Makejang mangkin pada mapamit budal. Kari Meina ane matetamped nyampilang sisan sate, be siap wadahina waskom. Gusti Ngurah milu nektek be gulinge, pukang-pukanga apang elahan ngejang wadahina waskom. Banten ayabane ketoga teken Ratna Dumilah. Jaja, wohwohan, kapilah-pilah kawadahin sokasi suang- suang, apang tingkes tongosna Meina munduhang be gulinge ane kari masisa langsaran ajak basanne dogen di waskome.

"Beh, Meina kanggoang be gulinge apukang dogen ane sepelanga teken Bu Made ituni di lemarine. Takut sing maan nyicipin, maan bagian tulang-tulangne doang," kenten raosne Ratna Dumilah saha mesuang be gulinge uli lemari makane. "Neh, enu tileh kok."

"Beh yen kenten melahan tiang madaar malu. Basang tiange sampun seduk gati, bes tumben gelek-gelek ngadek bon be gulinge. Ibu sareng Gung Aji kaden mara abedik ngajeng sareng tamiune ibusan. Malih ja ngajengang," pasautne Meina lantas nyemak piring isinina nasi


243 [ 241 ]lan be guling kayang basanne, saha sisan lawar lan sesate. Kelep-kelep padidiana madaar di paon. Ratna Dumilah milu nyemak piring isinina nasi ajak kritik be guling lan sesate. Gusti Ngurah ngetep tulang iga utawi langsaran gulinge ane gebuh.

"Bareng magibung Bu, tiang nyud teken langsarane. Yen be guling mula dini pupulan jaenne, rasan basane nyusup di mulukne susun daging," kenten Gusti Ngurah saha ngesopin rabinne atebih. Sepanan makelid rabinne negor tanganne, mapi tuara tau.

"Beh, kaden ja tulang iga Tuagung. Jakti merasaan niki timbang kulitne." Sang kalih payu magibung saling esopin. Meina sledat-sledet makenyem, tambis kasimpatan. Suud madaar Meina nampedang piringe momos di pangumbahan piringe. Gusti Ngurah ajak rabinne ngisis di terase ngajeng jeruk lan anggur. Meina masih milu ngorta ngajum kenakan rasan lawar lan be gulinge, nanging tetampen rabinne matadah cenidra.

"Bu, yen kene kalah tiang masak bandingang teken Pak Made lan Pak Cenik."

"Beh, yen buat masak nuju rainan lan upacara adat di Bali mula anake muani ane ngarapin. Anake luh-luh amung teka matulung majejahitan ngae banten lan jaja dogen," pasautne Ratna Dumilah nuturang kabiasaan banjare di Bali. Liu pada reraosanne indik masak memasak, adan bebanten, saha artin upakara telubulanan ane kalaksanayang ituni. Jam dasa sesampune nyelepang kursine ka ruang tamu, makejang lantas ngojog kamarne suang-suang. Saking lelehne mara enteganga sirahne di galenge Meina sampun ngorok. Di kamar, Ratna Dumilah ajak rabine napetang okanne uyut majongjang, popokne belus lantas kasalinin. Nganti tengah lemeng mara pada sirep lelep ngapit okanne.


244 [ 242 ]Maninne Gusti Ngurah, semeng sampun matangi. Olah raga di taman ajebos lantas masiram. Rabinne ngindengang okanne ngalih angin di sisin telagane. Meina repot di paon nyediaang bossne wedang lan sarapan. Nganti jam 7.30 Gusti Ngurah lunga ka kantor, rabinne kari negak di sisin telagane. Sebengne suntru tan pateja, tanganne ngripit malali kalong lan gelang gadinge cara ada ane tawah rasanne nganggo payasan dantane.

"Bu, Nantha, aji masuk nggih? Suud nginyah amonto, melahan masiram malu apang seger rasanne! Daag sayaang." kenten Gusti Ngurah ngecup okanne lantas luas. Meina ngenggalang nyediaang yeh siramne Gung Nantha lantas ngorain Ratna Dumilah.

"Bu Ratna, yeh sirame sampun sediayang tiang di kamar mandi," raosne alon tur kapaon ngalanturang gegaenne ngangetin be siape, ngorengin be guling lan ngae jukut. Sisan kacang kumalindunge basanina uyah, sera, asem anggon panyelah ubad nyelabne. Saking itehne masak tuara tawanga saget sampun jam 10.00. Ratna Dumilah sampun suud nyirepang okanne, mara ka meja makan ningalin sarapanne sampun dingin.

"Meina, mai malu jemak sarapane. Tiang sing madaar, basange nyeb."

"Ngudiang ten Bu, niki sampun jam dasa. Raga masusuin nyanan seduk."

"Aah, sirah tiange masih sakit, keneh tiange jag inguh gati. Gedeg, meriik tahu?"

"Yen kenten melahan telpon dr. Budi apang meriki, nggih Bu? Kaden Gung Aji mabesen kenten. Utawi telpon Pak Markus yen perlu ka rumah sakit," pasautne Meina.


245 [ 243 ]"Araah, nunden dogen nyen sing bisa. Nanging raganne tan pawirenga masih yen kurenane sakit. Cobak, payu masih luas," kenten raosne Ratna Dumilah matadah sugal. Meina makesyab bengong tumben ningeh Ratna Dumilah ngopak rabinne di dori. Kaden ituni rabinne saking alus pamit masuk tur ngorahin apang masiram, suud nginyah?

"Ooh, wenten napi niki Bu? Yen jakti sakit depin tiang nelpon dr. Budi utawi Pak Markus di kantor apang mapagin meriki. Tiang takut padidi yen Ibu nyanan kenapa-napi tiang benduina teken Tuagung," aturne Meina matadah bingung, takut, paling limanne.

"Nah, depin suba lakar pulesang mirib nyak ilang sakitne. Mungpung masih Gung Nantha sirep," pasautne Ratna Dumilah lantas ka kamarne masare nyangkutin okanne. Makelo Meina bengong, nanging inget teken gegaenne liu, ngumbah prabot, nyetrika pakaian, lan popok, lantas ia kapaon majumu uli ngumbah prabote ane momos matumpuk.

Ratna Dumilah glibag-glibeg di pasirepane tuara nyidayang masare. Kenehne inguh, limanne ngetor sabilang ngisi kalung gadingne inget teken tuturanne Hendun yen misanne mangkin dadi Pak Camat di Sengkol. Marawat-rawat mamiq lan inaqne ane ngaptiang apang ia dadi Insinyur Pertanian, ngabdi tanah leluhur tur ngenyakin misanne apang tetep jele melah di balen papuq baloqne. Mangkin raganne sampun dadi jalma murtad, tan ngidepang tutur rerama. Yen ten kenten sinah kari kuliah di Mataram, paling sial dadi kurenan Pak Camat, ngisiang gumi Mandalikane. Timbang mangkin dadi tukang tunggu paon cara blatuk makeem dengak dengok uli gooke doang. Ngataun, duang taun buin mapindah-pindah cara meong makisid ngajang panakne. Pidan lakar ngurusang inaq lan mamiqne. Kenten lamunanne nrawang, ten rasanina


246 [ 244 ]yeh panonne nrebes melusin galengne. Mara matolihan tingalina Gung Nantha okanne kenyem-kenyem kumaranen.

"Oooh, sayang maaf, ibu ten lakar nglinyokin tresnan ibune teken Ajunge sayang. Sida datun tiang, buak basang kembang matan tiange Gung Nantha, ooh." Kenten Ratna Dumilah lantas ngelut lan ngecup okanne. Kenehne nyak galangan, nanging sirahne buin makenyet sakit tan palarapan. Telapakan batisne nyeh limanne pesu peluh dingin.

Nganti jam telu Ratna Dumilah dereng masih matangi. Okanne ngoak-ngoek uyut makeengan di pasirepane. Meina ane uli tuni nyetrika dadi bingung lantas nundun bossne.

"Bu, Bu Ratna, matangi sampun jam telu dereng ngajengang," patakonne Meina saha mukak pintu kamare. Dapetanga Ratna Dumilah sampun lemet, limuh di sisin okane ane kuar-kuer nangis. Tatabina angkihanne, baliina denyut nadinne kari krasa alon pesan. Lantas ngenggalang ia nelpon Pak Markus di kantor apang enggal teka nulungin. Mara ia nyemak alkohol angon ngusapin cunguh lan muanne. Lantas buin nyemak lengis kayu putih anggona ngurut ulun ati lan lima batisne. Ratna Dumilah tetep sirep nyalepeteg. Meina nyangkol Gung Nantha lantas singala apang meneng. Limang menit lebih Pak Markus mara teka ngajak dr. Budi lantas mreksa ibunne saking telaten. Mara lantas suntika nganti ping pindo. Ratna Dumilah ngaliab maduuhan, nanging dereng nyidaang ngedatang paningalanne Dr. Budi terus ngupayaang apang inget ben ngusapin alkohol.

"Sapunapi niki Pak dokter, tiang dadi bingung ibu sirep kok dadi limuh?"

"Apa Ibu tonden madaar Meina? Bayunne geles sawireh wetengne puyung."

247

[ 245 ]"Nggih Pak dokter, uli semengan dereng ngajeng napi. Raganne amung ngoraang duurne pusing. Tiang sampun lakar nelpon Bapak nanging ten baanga. Raganne terus ka kamar nyangkutin okanne sirep. Tiang kadung iteh nindes nganti jam telu. Mara tanginin tiang jag raganne sampun lemet buka kene," aturne Meina saha ngeling sigsigan.

"Nah, lamun keto cobak sediaang susu panas lan bubuh utawi nasi belek. Buin jebos pasti inget. Apa ada masalah ajak rabinne utawi ajak anak lenan?" Patakon doktere.

"Rasanne ten wenten Pak. Tuni semengan Bapak malah pamit ka kantor di natahe, saha nunden raganne apang masiram, lan suud nginyah. Cuma ibu bengong tan pasaur, tan pegat malali kalongne," pasautne Meina nuturang wiwilan sakitne Ratna Dumilah.

Nganti atengah jam mara Ratna Dumilah inget, ngedatang paningalanne ngalih-alihin okanne. Di sampingne tingalina wenten dr. Budi, pak Markus lan pak Yosep tukang kebune. Meina kari ngaenang bubuh di paon nyambilang nyingal Gung Nantha.

"Meina, mainang Gung Nantha? Kenapa tiang niki dadi rame deriki di kamare?"

"Oh, ten kenapi Bu. Amung leleh kecapean ibi nganemin tamiu kanti sanja. Nika awananne Ibu limuh, lebihan sirep nganti engsap ngajengang," pasautne dr. Budi banban.

"Mangkin tungkasang malu nginum susune Bu, lantas ngajeng bubuh apang dadi ngajeng ubad," kenten Pak Markus saha nyemakang gelas susune paekanga ka bibihne Ratna Dumilah. Suud nginem susu Meina teka ngabaang bubuh lantas ngajengin bossne. Dokter Budi mesuang ubad duang macem apang ajenga teken Ratna Dumilah


248 [ 246 ]3x1 tablet sesai. Suud ngajeng bubuh lan ubad mara mrasa melahan bayunne lantas negak.

"Nggih yen sampun melah rasanne Bu tiang mapamit dumun ka kantor," aturne dr. Budi lan Pak Markus sibarengan makire pesu uli kamare. Ratna Dumilah tuun uli pasirepane lakar ka kamar mandi dandahina teken Meina nyambil nyingal Gung Nantha.

"Nggih Pak dokter lan Pak Markus, matur suksma tiang ngarepotin Bapak dogen."

"Badah, sampunang sungkan-sungkan. Yen perlu jag bel langsung ka RSU utawi yen peteng kumah tiange. Tiang pasti rauh sajaba alangan. Telaat yen kanti ngalih mobil ka BRI malu. Napi malih Pak Ngurah ten wenten di kantor," raosne dr. Budi negesang lantas pesu atehanga teken Pak Markus ka Rumah Sakit Umum.

Suud mresihin raganne di kamar mandi, Ratna Dumilah malinggih di kamar tamu sambilanga ngemban okanne. Meina nyampat di kamar tan mari setata nguratiang Ratna Dumilah ane mangku okanne nyambil mamaca surat kabar. Montore magerung langsung macelep ka garasane Meina cepet nyagjagin nyemak tas lan bukunne abana ka kamar. Gusti Ngurah gageson nyagjagin rabinne malinggih lesu ngabin okanne di kamar tamu.

"Kenken Bu, sampun melahan bayune?" Patakenne Gusti Ngurah alon.

"Kenapi tiang, dados Tuagung matakon kenten? Tiang sehat, tegteg, ten buduh."

"Sing ja buduh. Kone mara Ibu maan limuh. Pak Markus ane ngoraang di kantor."

"Ooh, nika? Tiang ten ja limuh, kewala engsap bangun kadung

249 [ 247 ]kadalon ngipi malali kalunta-lunta mulih ka Sengkol, nganti jam telu mara dunduna teken Meina. Mirib Meina masih kadalon malali ka suargan ngajak gelanne nganti engsap nundunin tiang. Wau tiang ngendusin dapetang dr.Budi lan Pak Markus sampun di samping tiange, "raosne Ratna Dumilah mapi-mapi seger, nanging Gusti Ngurah tau persis yen bayun rabinne kari enduk. Meina maklieb sebengne ningeh raosne Ratna Dumilah ngoraang dewekne malali ngajak gelanne "Ah, pidan tiang ngelah gagelan?" Kenten Meina amung ke di kenehne.

"Masak, saja Meina malali di katuju jumah suung? Apa saja ngelah gagelan, dadi sing taen tepukin tiang mai?" Kenten Gusti Ngurah nakonin Meina. Ratna Dumilah kenyem kecut ningalin rabinne matadah bingung. Paningalanne acreng nyelidikin.

"Napi Tuagung? Sira ngoraang tiang malali. Sujatinne saking semeng tiang sampun nyediang sarapan, nanging Ibu ten kayun ngajeng. Payu tiang ane naar. Siangne malih sediaang tiang, nanging raganne ngoraang duurne sakit, pusing. Ajakin tiang ka dokter ten kayun. Ukuha tiang nelpon dr. Budi utawi pak Markus ten baanga. Raganne lantas sirep nyangkutin okanne. Tiang raris nindes popok lan pakaiane akeh matumpuk. Jam tiga Gung Nantha nangis kuer-kuer, mara jagjagin tiang Ibu sampun lemet ten eling ring raga. Tiang bingung napi nulungin Ibu, napi ngambil Gung Nantha? Lantas tiang nelpon Pak Markus apang enggal ngajak dokter meriki sawireh Ibu limuh. Raganne pecel tiang antuk minyak kayu putih, lan irungne usapin tiang alkohol. Terpaksa Gung Nantha ane depin tiang nangis. Syukur Pak Markus lan dr. Budi cepet rauh, wau Gung Nantha sangkol tiang sambilang nyeduh susu lan ngae bubuh," aturne Meina matungtung tangis.

"Saja toh. Sirah tiange sakit tanjenin nasi, nyen nyidaang ngesop? Tuagung dogen masih ngalahin masuk ten nakonang napi sakit tiange?

250 [ 248 ]Melahan tiang pules, apang pisan-pisan sakite ilang. Kaden mangkin sampun ada Meina ane ngayahin Tuagung. Yen prade kalahin tiang mati, miribne teh kayang Gung Nantha nyidaang Meina ngempuang," kenten pasaut rabinne saha ngelut okanne ane sedeng masusu matadah ilik utawi cenidra.

"Eee, omongan apa-apaan tenenan dadi misi cara anak cemburu? Apa beneh ilike teken Meina, beneh keto? Melahang teh makeneh apang sing pati jelamut, denda?"

"Nggih, mangkin sampun apang cayakan, apang pada saduarepan. Tiang sampun uli makelo ten tahan ngrasayang kebus atin tiange. Tiang marasa awak tiange sampun rusak, layu yen bandingang teken ane kari bajang tingting. Napi malih tiang beling lantas ngelah panak nganti ten nyidaang ngladenin kurenan. Nanging kaden Tu Rah ane nuturin apang iraga mabrata malu nganti 42 lemeng sawireh awak tiange kari leteh. Ten tawang ragane ngalih singse apang maan bebas ngajak mitrane," pasaut rabinne sayan sengit. Gusti Ngurah kaplegan mireng tuduhan rabinne tan padasar. Kenten masih Meina bengong ten ngerti tuktuk bongkol omonganne Ratna Dumilah. Kapepenga baan raosne matadah nyelemper tuara ja terang-terangan.

"Sujatinne kenken sih keneh dendane? Kaden tiang sing taen kija-kija, sai jumah, sing taen malali yen sing kaperluan kantor. Sajan iraga mrataang i cening apang selamet."

"Napi, Tu Rah mabrata? Napi rereh Tu Rah ka Kupang yen ten ngalih kasempatan nyatu lega? Cumak mapi-mapi rapat. Nanging nguda rapate pas sibarengan teken Meina maan panggilan nerima surat wasiat uli panti asuhan di Kupang? Akal-akalane kenten sira ten bisa ngae alasan? Dakenan teken song kokak," raos rabinne masih sayan sengit.

"Oooh, suba uli sekat ento Ibu ngelah keneh sangsaya teken beli,

251 [ 249 ]keto? Kaden tiang ka Kupang gumanti rapat di kantor cabang kapimpin Bapak Kakanda. Buina Meina tuunang tiang di panti asuhan mragatang urusanne indik nerima surat wasiatne. Suud rapat mara ia papagin tiang ngajak David lan pak polisi dadua ane dadi saksinne. Kali apa lantas tiang maan malaksana ane tuara-tuara. Yen sing percaya lautang takonin Meina. Tegarang jani Meina nuturang, ngujang dogen di Kupang dugase nyemak surat wasiate?"

"Dija ada maling ngaku. Apa buin yen sampun sekongkel," pasautne bangras.

"Bu, nguda Ibu nuduh tiang serong ngiring Tuagung. Kaden Ibu sane nunden tiang apang milu ka Kupang ngiring Tuagung. Tiang amung ka panti asuhan nerima surat wasiate, lantas ngantiang derika ngantos raganne rauh mapagin tiang. Wenten saksi pak polisi lan Pak David. Di panti asuhan wenten saksi suster Ida lan timpal tiange di asrama. Tiang kapingin nawang sira ke jatmane ane ngae pisuna? Yen Ibu ten percaya, ngiring saduarepang. Saking alus Ibu mituturin tiang yen tiang ngelah nyama di Cakra ane anggona panak teken Pan Kobar kaulanne Tuagung. Sujatinne kayang tiang mrasa sampun kadue teken Ibu, Tuagung, lan Gung Nantha. Nanging ten madaya baktin tiange artiang Ibu maperih lakar nguasain angganne Tuagung. Oh mama, beli Yan Galang alih tiang apang sing ngae jengah di gumine," sesambatne Meina lantas malaib ka kamarne.

"Ho ho ho, kai masih tusing madaya teken nyai mara sayangang nyicing singal nagih nyilapin bibih. Cara meonge dampingin pindang lenga abedik pasti caploka. Dija ada anak muani tahan mapuasa dampingin gibungan," kenten rabinne masesimbing.

"Nden malu madedugan denda? Nyen sujatinne ane ngelah aji pisunane ene?"

252 [ 250 ]"Wenten, yen ten wenten saksi matane dija lantas tiang nepukin, kene dadi jatma makurung cara blatuk makeem. Nanging sampunang Tu Rah marasa bebas nguluk-uluk awak tiange. Makejang sampun nawang alasan anake muani selingkuh pasti, ngalembur wireh gaenne matumpuk-tumpuk, rapet di hotel ajak sekretarisne, utawi torne sujatinne turu kono turu kene jumah mitranne," raosne Ratna Dumilah nyengking, nganti okanne nangis kuer-kuer satmaka ten seneng mireng aji lan ibunne miyegan.

"Nah, yen saja ada ane masadu, cobak kaukin pang sadu arepan. Mirib ia mula ngelah rencana lakar nguugang keluargan iragane. Yen sing keto sinah ia mula jatma jele, keluarganne berantakan, lantas ngora apang anak len milu uug, sing demen nepukin anak rukun. Nyen adanne? Beli meled pesan matemu taken bangsate ento," pandikan rabinne matadah garegetan. Ratna Dumilah magebras tan pasaur, lantas nyangkol okanne ajaka ka kamar. Gusti Ngurah bengong nyangongak, papinehne butek, tong madaya ada anak ane dadi ati ngricuin kulawarganne. Alon-alon raganne macelep ka kamarne masalinan lantas ka kamar mandi masiram. Suud masiram raganne ngambil canang sekar, dupa Ian tirta lantas maturan sawireh rabinne ngambul. Makelo raganne mabakti, lantas meditasi ngeningang kayunne. Mula sampun biasa raganne tuara kengguh ngarepin cobaan hidup. Malah dane kenyem nyagjagin okanne ane uyut di pasirepane lantas ajaka pesu sawireh sampun sandikala, patutne sampun masiram. Meina ningeh Gusti Ngurah ngajak okanne di wangan lantas enggal ngusap yeh paningalanne tumuli pesu nyediaang yeh siramne.

"Tuagung, nas Gung Nantha jagi siramin dumun. Niki sampun telaat kasorean," aturne Meina sedeg suaranne, saha nyemakin Gung Nantha uli ajinne.

253 [ 251 ]"Nah, eda makelo siramina. Apang sing enggalan peteng," kenten Gusti Ngurah lantas ngambil telepon ngorain polisine ane ngawal dugase ka Kupang apang teka meriki sawireh ada perlu lakar raosang. Raganne masih nunden Yosef ngalih David apang teka. Gusti Ngurah perlu nyihnayang biotane apang enggal pragat sangkaning bukti Ian saksi. Suud masiram Meina nyangkol Nantha ka kamar, pupurina lantas salukina baju anget, lantas serahanga teken ajinna Meina buin ka paon ngaenang susu. Dasar mula anak alit degeng, raganne jag kletot-kletot nyusu nganti telas abotol. Meina ngendihang lampu lantas ka paon lakar ngae jukut anggon petenge. Gusti Ngurah ngajak okanne ka kamar.

"Bu, Ibu, matangi dong sampun peteng. Tiang sampun masiram Ian nyusu abotol. Cingak ja Bu. Nantha gagah ya Bu?" Kenten Gusti Ngurah masaang okanne, nundun saha maekang okanne nundikin Ratna Dumilah ane kari mapi-mapi sirep melingkuh. Kayunne kari gedeg, panes teken Meina ane bani nyautin omonganne.

"Hust ...., hust, pergi, pergi! Nguda ngaduk aduk anak pules," pasautne bangras nganti okanne makesyab lantas nangis. Gusti Ngurah masih gelu, tong madaya rabinne lakar ngomong sakasar nika di arepan okanne padidi ane tuara nawang napi-napi. "Mirib ada ane tuara beres di kenehne," kenten kayunne Gusti Ngurah sedih.

"He, denda sayang, nguda tumben bangras kaketo pasaute. Sing ada masalah lakar pragat baan omong keras, utawi ngambul mamules ngaduang basang gedeg. Tan bina cara anake mahbahang benange samben, yen prade pucelang lakar sayan krukut. Melahan alih suluranne seka katih encen ane ngaenang ribet, tan bina buka anake nunun. Yen sing palapan ngadokang pirantine dukapan lakar bisa benange dadi kain, kamben lan saput. Nah, Jani melahan denda mandus malu apang etisan rasanne. Buin jebos ajaka nyen mabligbagan apang sahsah


254 [ 252 ]kenken sujatinne. Pak Eddy Ian pak Wisnu, keto masih David ane bareng ajak Meina ka Kupang dugase rapat lan ngalih tambahan kas suba kaukin beli. Buin ajebos pada teka," kenten Gusti Ngurah alon nuturin rabinne.

"Napi Tu Rah? Niki dong Tuagung lakar mragatang masalah kulawargane padidi nganti ngalih tulungan anak len, kenten? Artinne ten nyidaang nabdabang sapakurenan?"

"Boya ja sing nyidaang mragatang padidi? Kaden suba orahin amun benehe, nanging denda tusing precaya. Malah percayaan teken omongan anak len ane tuara ada sangkut pautne teken iraga. Yen David, pak polisi, kaden raganne ane pantesan nyaksinin yen prade beli ngendahang Meina dugas ento. Enu ada mantrine di kantor. Yen enu kuang jalan ka Kupang nemonin suster Ida, timpal BRI ane bareng rapat, kayang toko tongose mablanja. Eda beli dogen ajaka ngomong amun bibihe tenenan suba tusing kapercayain," kenten Gusti Ngurah saha meluk okanne, nupdupang apang suud nangis. Ratna Dumilah magebras bangun lantas ka kamar mandi. Gusti Ngurah pesu ngajak okanne sawireh Meina kari di paon ngaenang susu lan kopi. Tamiune saking caluhne lantas macelep.

"Selamet malem Pak Ngurah. Napi wenten gatra utawi prentah nadak?" Aturne Pak Eddy, Pak Wisnu, Ian David sibarengan lantas negak dikursine di kamar tamu.

"Selamet malem, mula wenten rencana luas buin mani ngaba kalebihan kas ka Kupang. Biasa nunas pangawalan. Nanging mangkin ada lenan buin lakar raosang bedik. Negak ja malu antiang Ibu lan Meina apang bareng ngobrol," panyapanne Gusti Ngurah. Meina teka ngaba kopi patpat lan susunne Gung Nantha abotol. Sesampune kopine majajar di mejane, Meina nyemak Gung Nantha uli pabinan ajinne, lantas

255 [ 253 ]aturina susune. Ratna Dumilah pesu uli kamar mandi lantas masalinan. Payasan gadingne pejanga lantas pesu nyemakin Gung Nantha uli gendonganne Meina lantas sirepanga di kamar.

"Bu, cobak deriki bareng negak. Meina pada mai dini negak. Ada lakar raosang mungpung ada pak polisi lan David lakar idihin tatimbang," kenten Gusti Ngurah alon.

"Ah, wenten napi niki Pak Ngurah? Dados sekadi serius pisan," aturne Pak Eddy.

"Sujatinne sepela Nanging yen orahang serius masih dadi sawireh ngawe buut pakurenan tiange. Kene Pak Eddy, Pak Wisnu, lan David pada. Dugas iragane ka Kupang bareng ngajak Meina, mirib ada anak ane masadu meriki ngoraang tiang ngajak Meina malaksana ane tan patut. Sampun terangang tiang apa adanne nanging tuara percayaina. Jani apang paksane tusing nganehin melahan Pak Eddy, Pak Wisnu, lan David maka saksi nuturang kenken sujatinne tan patedeng aling-aling," pandikanne Gusti Ngurah teges.

"Beeh, niki mara ja katerlaluan. Sira nika ane ngomong tan padasar Bu? Kaden dugas nika Pak David maka sopir ane ngaba montore. Tiang ane ngawal, ngiring Bapak, Meina, lan Pak Mantri, gumanti ngalaksanayang tugas dines resmi. Dugase majalan uli deriki teked di Kupang langsung ngojog ka panti asuhan ngatehang Meina, sawireh sampun tengai digelis ka kantor BRI ngurus tambahan kas. Suud nika mara Pak Ngurah Ian Pak Mantri rapat di cabang ngantos jam satu lebih. Kocap makejang makan derika. Yen tiang ajak telu makan di samping kantore Suud makan Pak Ngurah rauh lantas terus nyelepang pipis ka montore. Jam dua lantas maseret ka panti asuhan mapagin Meina ane sampun ngantos di asrama. Pak Ngurah ngobrol ajebos sareng suster Ida lantas mapamit terus ka toko mabelanja. Pak Ngurah sareng Meina


256 [ 254 ]ane tedun ajebos, nanging tiang tetep di montore nongosin pipise. Suud mabelanja terus mulih meriki dur ten mareren-reren,apang ten petengan. Nganti minum lan naar roti masih di montore. Teked deriki langsung ka kantor BRI nyelepang pipis, mara ngatehang tiang ka asrama. Nah yen amun nika kanti ada anak ngorahang Pak Ngurah maan ngajak Meina ka hotel utawi kija-kija, tiang ane paling malu kaberatan tur lakar dadi saksine. Sira sujatinne ane ngalapor Bu? Tiang ten narima, anggapa napi tugas tiange dadi pangabih. Niki pisuna Bu, lakar tuntut tiang," kenten aturne pak Eddy saking sengit kenehne.

"Bu, sira adan jatmane ane ngalapor Bu? Sainget tiange sampun amasa lebih ngiring Bapak dines utawi torne, raganne ten taen nyopir padidi. Tiang ane dadi pikandel, yen perlu dadi buruh lan saksi hidup mati. Napi taen raganne pesu padidi ten ngajak Ibu, utawi pesu mabelanja padaduanan ngajak Meina?" Aturne David ane masih milu sengit. Ratna Dumilah amung nguntuk sedih, padelengdeng yeh panonne, nanging saru kusapin baan saputanganne. Di kayunne mrasa pelih nuduh rabinne tan paselidik teken sopirne.

"Bu Ratna, apang Ibu ten sumanangsaya ring tiang, ngiring benjang atehang tiang ka dokter apang mreksa ka prawanan tiange. Kaling ke lakar serong sareng Tuagung, pacar seken kayang mangkin tiang dereng ngelah," aturne Meina sigsigan ngeling.

"Baah ..., yen keto dadi dong tiang ngalamar dadi pacarmu Meina. Rasanne bas makelo tiang dadi bujang bingung. Dados nggih Bu?" Raosne Pak Wisnu makenyem.

"Aah, Pak Wisnu. Anak ngraos serius Pak Wisnu macanda. Tiang ten nyak, tugas tiange kari liu dereng pragat. Ngalih belin tiange di Cakranegara, lan bapak tiange dija kaden ten tawang tiang tongosne kayang jani," pasautne Meina nolih Pak Wisnu.


257 [ 255 ]"Ooh, kasihan. Padalem Meina anak yatim piatu. Angayubagia maan boss melah jani ngiring Pak Ngurah," raosne Pak Eddy patutanga taken Pak Wisnu lan David. Gusti Ngurah naneng nyingakin rabinne sayan kapepet. Makejang nindihin raganne ane patut.

"Nah, yen kenten matur suksma Pak Eddy, Pak Wisnu lan Pak David. Sajaan tiang sebet pesan maan pasadu uli timpal tiange Hendun ane mepes mriki singgah ngobrol ajak tiang. Ia agen roko cap Kuda lan Orang Satia di Kupang. Nanging masalah niki tulung sampunang lantanganga. Tiang lakar ngurus padidi yen ia taka meriki singgah," raosne Ratna Dumilah alon saha elak matimpal jangah.

"Nanging Bu,tiang nunas tulung pisan yen ipun rauh mariki telepun tiang. Tiang lakar maang pelajahan abedik apang tan biasa ngawe uug rumah tangga anak len. Bapak niki pejabat pemerintah penting deriki," aturne Pak Wisnu saking sengitne.

"Tiang masih dereng kenal teken ane madan Hendun nika. Ibu amung ngomong yen Hendun mula timpalne uli Lombok mepes malali meriki. Ia gumanti ane maang meli payasan aji gading," pasaurne Gusti Ngurah ngawewehin.

"Pantas, ia mula ngalih singse yen katuju Pak Ngurah ten wenten jumah. Cobak tingalin barangne, sira nawang nyanan barang pepalingan," kenten Pak Eddy. Ratna Dumilah ka kamar nyamak payasanne di lemarine. Pak Eddy nguratiang barange saking telaten pesan. Bah, niki barang kuna asli pagaen SoE, bacikang nyimpen. Arganne mirib nganti aji Rp 200.000,00. Biasanne payasane niki gelah anak sugih, utawi kepala suku ane ngelah bala liu, masetelan ajak pakean adatne," aturne pak Eddy negasang.

"Saja Pak Eddy, argan barange mirib mudah tuah aji Rp 100.OO0,00. nanging jani bayah baan uyut sapekurenan ane nilaine tusing bakat baan


258 [ 256 ]ngitung ajikuda kaden. Tiang adanan sing ngelah apa, asal di pakurenan rukun, pules tiange etis, manyama braya wawuh," kenten Gusti Ngurah nyarere rabinne ane mrasa jengah pesan.

"Nggih, yen kenten mangkin sampun terang mula wenten duratmaka ane ngawe ribut. Ibu, Pak Ngurah, lan Meina usanang sebet, amung iraga dogen ane uning kahanane niki. Becikan saling maafang. Anggap niki satmaka ujian, pangalamane durung amunapi. Tiang sane sampun dasa masa lebih makurenan sering masih makepug. Asal ten kanti uug, mawit begug lan sigug. Nggih, tiang pamit dumun," aturne pak polisi maka dadua.

"He he he, omongan ane penting dereng mabucu. Buin mani Pak Eddy ajak Pak Wisnu maan tugas ngawal setoran kas ka Kupang jam 7.00 sayaga di kantor. Niki surat tugasne, matur suksma makejang," kenten Gusti Ngurah saha nyerahang SPJ ne.

"Siap, laksanakan boss. Mangkin pamit dumun," hormatne nyalamin Ratna Dumilah, Meina lantas majalan pesu atehanga teken Gusti Ngurah teked di pamesune. Mara Gusti Ngurah macelep dapetanga Meina mapelukan tan mari matetangisan ajak rabinne Gusti Ngurah kenyem, nepuk bahun rabinne lantas masalaman saling maafang.

"Nah, suud maselselan. Ane suba liwat depang liwat. Jani palajahin masawitra. Liu anak lega, nanging ada masih ane gedeg. Saring-saring omongan anake mawanan iraga icena kuping dadua. Timbang-timbang masih apa ane tingalin mawanan iraga icena mata dadua. Keto masih pilah-pilah encen ane melah adekin mawanan iraga masih icena cunguh masong dadua mula anggon medaang jele kalawan melahe timbangang di keneh. Yen suba seken encen ane beneh mara dadi omongang, pesuang uli bibihe dadi patakon utawi perintah Ian gatra utawi carita. Ento mawanan icena bibih tuah abesik misi lidah tan

259 [ 257 ]patulang, pang gigisan mesuang munyi. Sujatinne sing ada manganan teken lidah, ane bisa nguugang gumi. Nanging saking i lidah masih ane bisa ngawe tentram, ngawe bagia. Sangkal ati-ati ngaraos apang tusing nyakitin atin timpal. Makejang dasarin baan trikaya parisuda luire: bisa nimbangin ane katingalin, kapireng lan kerasayang baan papinah ane suci, lantas pesuang ulian omongan ane suci, salanturne buktiang ulian panglaksanane ane suci rahayu. Nah, yen suba melah baan melapanin masih nemu ane duka, lara, pati, ento madan nasib utawi titah. Mula malarapan ulian karma wasanan iragane manumadi. Sing nyandang selselang," kenten pandikanne Gusti Ngurah teken rabinne lan Meina.

"Nggih Tuagung, ampurayang tiang.Keto masih Meina maafang mbok nah. Tiang sing ngerti sabilang nganggo payasane ento liman tiange ngejer, bibih tiange iing makita ngomel. Yen uli dija kaden tekan gedeg basange," kenten raosne Ratna Dumilah sedih.

"Nah, depin malu nyanan baliin, kenken sujatinne sawireh buka raosne pak Eddy payasane tenenan mula barang antik. Nyen nawang ada tata caranne nganggon ane tuara tawang iraga," tutur rabinne saha ngaba kotak payasane genahanga di mejane di kamar. Meina teka ngaturin bossne ngajengang sawireh sodaane sampun sayaga di meja makan. Meina padidi madaar di paon tan mari angayubagia ring Tuhan Yesus lan Allah kekasih ane ngicen kadamean teken dewekne muah Gusti Ngurah sakeluarga.

Sesampune pada suud ngajengang Gusti Ngurah ngambil dupa, masila ngranasika metpetang bayu, sabda, idepne, mapinunasan ring Sang Parama Wisesa mangda ngican kaselamatan, pangampura lan pawisik napi malih sane patut kalaksanayang. Rasa wenten kleteg tuara melah saking iusan kotak gadinga lantas kisidanga ngejang di perpustakaan. Petenge nika Ratna Dumilah sirep matadah bulangsah.

260 [ 258 ]Okanne masih busan-busan osah matangi. Makejang ngawe sirepne Gusti Ngurah cara mameri, sabilang ada makebiran ngelisang matangi. Nganti ngedas lemahang raganne mara maan nyriep ajebos.

Maninne semengan Gusti Ngurah sampun matangi lantas nyangkil okanne jalan-jalan di natahe. Meina masih sampun bangun ngae yeh anget lan sarapan semengan. Ratna Dumilah kari sirep. Bayunne buin lemet tuara nyidaang maklepesan, napi buin bangun. Mrasa makelo rabinne dereng matangi, Gusti Ngurah buin ka kamar ayat nundun rabinne. Dapetanga rabinne nylempang kedil-kedil, nanging ten nyidaang pesu munyi. Bayunne geles pesan. Lima batisne pesu peluh dingin. Gusti Ngurah ngaukin Meina apang ngajak okanne. Raganne lantas ngambil lengis ane aturina taken Amaq Tirah anggena ngurut ulun ati, tangan lan cokorne ane dingin cara gadebong.

"Tuagung, kenten sampun dugas raganne limuh, ten pesan nyidaang maklepesan. Panyingakanne nelik, tiang wiakti bingung. Napi mangkin ten perlu rerehang dokter?"

"Depin malu Meina, sujatinne bayunne jani gede. Len ibi mula lemet saking tuara madaar. Lamun buin atengah jam tusing bangun mara alihang dokter," pasaurne Gusti Ngurah saha menahin galeng rabinne apang manpan. Irungne masih usapine baan lengis. Ada atengah jam Ratna Dumilah mara nyidaang bangun lantas nuturang ipianne malali di rejeng-rejenge di Sengkol, lantas ada anak tua negul baan bun katang-katang di tukade. Nika awananne raganne ten nyidang maklepesan. Gumantine tali di baongne ane makeret pesan nganti ten nyidayang mangkihan. Tulung-tulung ten nyidayang pesu munyinne. Marasa teken ada ane tawah pesu uli iusan payasane, Gusti Ngurah lantas nunden David ngalih Pak Markus apang teka. Tuara makelo David sampun teka ngajak Pak Markus.

261 [ 259 ]"Wenten napi Pak Ngurah? Napi Ibu kumat malih, pang becik ngalihang dokter."

"Nggih, kumat Pak Markus. Sakewala rasanne ten perlu ka dokter, nanging nunas tulung alihang anak ane nawang ngubadin cara tradisional. Napi istilahne dukun, kyai, pendeta, utawi paranormal. Soalne tiang ngelah firasat sakitne niki ada hubunganne teken barang antik ane belina mara niki," baosne Gusti Ngurah saha mesuang payasan gadinge.

"Oooh nggih. Niki wiakti barang kuna, nanging biasanne malah payasane niki dados gagemet. Gading gajah, baem warak, tanduk menjangan, caling macan biasa dados ubad kuat, patin senjata muah kalung utawi okokan bayi cara lawase. Niki tawah, kok malah nyakitin. Nggih yen kenten kenken yen Romo Ulumondo, di gereja Kelana aturin meriki nyingakin. Meina mirib uning yen mepes milu misa derika," aturne pak Markus.

"Nggih Tuagung, akeh masih anake merika maubad." Aturne Meina.

"Nggih, kenken ja melahne apang enggalan seger. Nunas tulung Pak Markus ajak David ane merika," kenten Gusti Ngurah. Pak Markus lantas pesu atehanga taken David. Sesampune Pak Markus nyaritayang napi ane alamina teken bossne, saking tulus lantas Romo kayun nyingakin merika, saha piranti ane biasa anggona mubadan.

"Rarisang malinggih Romo, tiang nandan kurenan tiange mangkin meriki."

"Banggayang tiang merika yen raganne ten nyidaang matangi," pasautne Romo lantas kekamar nelokin Ratna Dumilah ane buin lemet bayunne, mara suud naar bubuh. Di kamar Romo mreksain rabinne uli

262 [ 260 ]duur nganti ka cokor. Sesampune makelo mado'a lantas icena minuman agelas. Salibne anggona ngetok-ngetok gidatne, bibihne, dadanne, weteng nganti teked ka cokorne. Ratna Dumilah mrasa cara ada sinar nyetrum raganne. Sesampune pada malinggih di kamar tamu, Gusti Ngurah mesuang kotak payasane.

"Romo, titenin tiang kurenan tiange nyumunin bingung, gedeg lan uring-uringan tan padasar sasukat nganggon payasane niki. Saking gedegne lantas engsap madaar ane ngawenang ia sakit. Tiang ten uning napi wenten masalah ulian payasane niki Romo?" Atume Gusti Ngurah alon. Romo Ulumondo maliin kotake lantas mesuang payasane seka besik. Periksana, budang badinga saking telaten gati. Pas maliin kalunge, bagiane paling gede cobakina muter sekrupne tau-tau mabukaan lan uli bolongne pesu serbuk kuning ane bonne milk ngalup. Romo enggal natakin serbuke, kumpulanga wadahina kertas apang ten sembur. Romo komat kamit maca doa neropong serbuke nganggon salibne.

"Pak Ngurah, niki tumben tiang ningalin bolonge niki misi serbuk. Yen barang antik cara niki deriki druen kepala suku, utawi anak sugih, biasanne misi besi kuning, besi putih, utawi yen anggoan anak cerik misi kepusan udelne," raosne Romo nerangang.

"Terus mangkin kenkenang serbuke niki?" Patakenne Gusti Ngurah nyujutang.

"Serbuk niki mula keras. Alon-alon bonne nyusup bisa ngawenang sakit kuning tur bayunne sayan makelo sayan enduk. Sajaba nika masih saking kerasne ngawenang basang gedeg, pusing, buduh paling tan pajalaran. Syukur pisan niki gelis katangehan," kenten aturne Romo Ulumondo saha ngaput serbuke rapet-rapet.

"Terus barange niki kenkenang mangkin, napi perlu ulihang utawi adep?"


263 [ 261 ]"Oh, yen barange niki ten sapunapi asal sampun saja-sajaan bresih. Sujatinne niki cocok kaanggen Ibu, bolongne dagingin gegemet yen madue. Niki barang antik sampun langka. Arganne pasti mahel. Yadiapin kenten iraga patut tetep percaya ring Tuhan Yesus lan Allah Bapa di surga ane ngicen kaselametan iraga ajak makejang Amin."aturne Romo nerangang indik payasane. Meina teka ngaba kopi lan jaja sodaanga di mejane majajar.

"Ngiring Romo, silakan di minum. Ampurayang ten wenten napi, sami bingung ngencanin sakite tawah-tawah. Malah sane ibi niki pak Markus sareng dr. Budi sane repot ngencanin. Tiang kari torne, teked jumah napetang kurenan sakit.Yen kenten becikan niki payasane serahang tiang dumun ring Romo mangda mresihin sapatutne," kenten aturne Gusti Ngurah saha nyerahang kotak payasane teken Romo Ulumondo. Makejang lantas nginem wedange saha ngajeng jaja roti seadanne. David wiadin Gusti Ngurah ten kayun nyaritayang kaributane ibi sawireh sampun pada ngerti teken ane ngawenang biotane.

"Nggih, Pak Ngurah, tiang mapamit dumun. Dumadak Ibu gelis kenak. Di gereja wenten anggur merah anggen ngewaliang tenaganne. Niki barange baktan tiang dumun, serbuk lan kotake niki lakar kutang tiang. Becikan ane ngelah barange niki ten perlu tau." Aturne Romo Ulumondo lantas pesu sesampune masalaman ring Ratna Dumilah. Gusti Ngurah ngatehang teked di montore saha wanti-wanti angayubagia ring Sang Mahakasih.

"Matur suksma Romo, titip Meina yen milu Misa di Gereja,"aturne Gusti Ngurah. Meina nikaanga milu ngatehang sambil ngaba roti kaleng delokan tamiune 5 kaleng.

Teka uli gereja Meina titipina anggur merah abotol dadi ubadne Ratna Dumilah. Aturan nginemne asloki sabilang lakar sirep nganti


264 [ 262 ]sajaan seger. Pak Markus ngamaluin pamit ka kantor sawireh sampun jam dasa. Gusti Ngurah kari ngencanin rabi Ian okanne.

"Pak Ngurah, tiang ngantor dumun. Bapak tan perlu ngaranjing. Sami sampun beres urusan kas Ian kredite cukup. Nyanan yen wenten sane perlu Bapak tandatanganin utawi putus jaga kirim tiang meriki," aturne Pak Markus lantas atehanga teken David.

Sesampune pada kakantor, mangkin Meina ngenggalang nyediaang yeh siramne Gung Nantha Ian ibunne ane uli semengan dereng masiram. Gung Nantha siramina teken Meina di kamar mandi, nanging Ratna Dumilah ane kari lemet lantas elapina teken Gusti Ngurah di kamarne. Suud masiram rabinne pajengina bubuh macampuh sarang burung, sayur bening bayem teken be siap masitsit. Gung Nantha magiseh ngajeng susu abotol. Suud majengin rabinne mara Gusti Ngurah ngajengang. Kenten masih Meina mara maan madaar nyambilang ngempu Gung Nantha ane glayahanga di boks bayine

"Beh, denda enggalin seger. Lakar gena ngelah ebe liu sing ada anak naar. Meina masih oleg-olegan naar be guling. Kenyel kanti ngangetin Ian ngorengin kanti ngaritik."

"Nggih Tuagung, mangkin sampun melahan rasanne. Mirib benjang dogen tiang nyidaang madaar duang piring. Yen ten kenten kenkenang masusuin Gung Nantha?"

Dugas Minggune Meina milu sembahyang Misa pertama digereja Suci Kelana. Suud makotbah Rome Ulumondo nitipang payasan gadinge teken Meina apang ngaturin Gusti Ngurah sawireh sampun kabresihang. Kotak kayu cendanane kagenti baan baludru.

"Meina, sampeang ring Pak Ngurah, tiang ten maan waktu merika. Payasane niki imbuhin Rome salib apang aman. Yen ada simbul cara

265 [ 263 ]Hindu, dados tukarang. Meina ane nunas anggon padidi," kenten raosne Romo Ulumondo teken Meina. Makejang aturanga napi adane teken Gusti Ngurah, Apang ten ngalenteng yen nganggon salib, raganne nukar aji simbul swastika emas tipis matulis Ongkara ditengahne. Kagulung rapi kacelepang di song kalunge ane sampun puyung satmaka dadi gagemet.

"Om Awignamastu Namasiwaya" matur suksma Meina. Salibe ene depin anggon temon-temon. Meina kaden suba ngelah. Sujatinne salib ajak swastikane dasarne patuh, tampak dara simbul arah mata angin. Swastika masih simbul pangider bhuwanane," kenten pandikanne Gusti Ngurah kasautin baan Meina "Ooh Allah sang kekasih, Amin." Gusti Ngurah maekin rabinne lantas nyalukin kalungne. Ane lenan kasimpen di lemarine.

Sasukat nika karukunan kulawarganne Gusti Ngurah sayan mawuwuh-wuwuh. Yen torne raganne ten taen nganti peteng, yen terpaksa raganne pasti nelpon dija raganne petengan. Timpal-timpalne sayaga magilihan nelokin. Sajaba pegawe BRI ne, sameton suka dukane masih mepes nilikin. Yen ten bas repot Romo Ulumondo masih kereng teka mabligbagan sareng Gusti Ngurah Darsana indik karukunan hidup magamane di Belu. Dugase Hendun alias Bu Kirno teka singgah di umah dinese, Meina Ian Ratna Dumilah sampun ten tahan lakar ngopak. Nanging inget teken pituturne Romo lantas endepanga.

"Kenken kabare dik Milah? Beh, cocok pesan denda nganggon payasane ento?"

"Saja cocok mbok, nanging Pak Ngurah kuang sreg teken payasane niki. Kocap bonne bas milk, tawah, raganne ten nyidaang sirep. Nguda mbok Hendun dadi sendu tur teka mai sing naaba mobil boks. Kenken suud madagang?" Patakonne Ratna Dumilah alon.

266 [ 264 ]"Ooh denda Milah, lacur pesan nasib tiange. Mulih uli dini dugas nunas pipise montore mati di SoE. Sawireh suba peteng terpaksa nginep di hotel. Saking dingin lan kasepian terpaksa tiang pules dadi akamar ajak sopire. Tengah lemeng kamar tiange gedora teken polisine. Mara ampakang tiang,...ooh dik Milah, Pak Kirno kurenan tiange ada di samping polisine. Raganne ane gumanti ngalih polisi apang nangkep awak tiange, saking laporan timpal dagang jamune pembantun tiange ipidan. la ngaku mepes nepukin tiang ajak sopir tiange nganggon kamar hotele ento malila cita. Tumben jani tiang nginep lantas kadapetan," caritanne Hendun ngusap yeh paningalanne deres ngetel di dadanne.

"Terus, kenken kaputusanne Pak Kirno nepukin mbok malaksana serong keto?"

"Naah, napi nyen buin raosang, nasi sampun dadi bubuh. Terpaksa beseang, Pak Kirno niwakin tiang talak telu. Manut kaputusan Pengadilan Agamane tiang bareng patut kena hukuman kurungan 6 bulan saha musti nganten ajak sopir tiange Elo Masiga. Oooh, nguda kakene pesan nasib tiange. Legane akijepan bakat tohin ben jengah lan mabui. Yen denda ngelah tulung malu tiang baang nyilih pipis Rp 500.000,00 anggon nebus apang ten kanti mabui. Elo Masiga amung ngelah pipis Rp 1.000.000,00 dogenan," raosne mamelas.

"Beh, sujatinne tiang madalem mbok. Nanging benengan niki ampurayang tiang ten nyidayang nulungin. Tiang elek pesan teken rabin tiange bakat dalih tiang mamitra ajak Meina saking pisunan mboke. Makejang ane ajaka ka Kupang teka dadi saksi bareng matutang, nindihin Tu Ngurah. Jani mbok teka lakar saduarepang tiang ajak Tu Ngurah lan polisine ane ngawal raganne ka Kupang dugas ento, kenken apa mbok sanggup?"

"Oh, ampurayang tiang denda Milah. Tiang hilaf, napi kaden

267 [ 265 ]ne ngawenang tiang bani nampag mamongah, ngomong buka keto. Mirib saking kulawargan tiange nyag ajur, kurenan tiange serong, buin walesang tiang milu serong. Kaden tiang anake muani lenan patuh pada serong. Tong madaya denda untung maan jodoh ane sutresna, satya alakirabi. Omongan tiange sampunang guguna. Omongan punyah, napi ane kenehang tiang bakat tuturang.Tiang matur sisip, nunas geng sinampura, teken denda, Meina Ian Gusti Ngurah. Nah, yen denda ten sida nulungin, ten kenken. Tiang patut maan hukuman buka kene," raosne Hendun saha ngusap yeh paningalanne patemuas. Meina mara pesu ngabaang teh.

"Silak mbok Hendun, daar malu jaja Ian tehe. Ampurayang pesan pang banget, tiang mula tusing nyidayang nulungin. Tabungan tiange tusing amun apa, kaling ke jani ngelah panak cerik. Nyen nawang mani puan.buin pindah uli dini. Tiang tau rabin tiange ten bisa magae cara anake Ienan," kenten Ratna Dumilah saha nunden Meina milu negak. Suud pada nginem tehne, Hendun nyalamin Ratna Dumilah Ian Meina lantas mapamit.

"Denda Milah, Meina, nunas maaf tiang belik-belik nggih. Sampunang lali yen mani puan pindah uli deriki. Tiang dereng karuan dija kaden lakar makubur di kaduriane. Yen lakar nutug Elo Masiga, ... ooh, tiang kari bingung takut murtad. Nanging encen ke ane madan murtad, tiang masih dereng tatas nawang, Wallahu alam bisawab," kenten omonganne Hendun nyroscos cara anake saja-saja bingung kaliput bun mingmang. Meina Ian Ratna Dumilah ngatehang tamiunne teked di pamesunne. Alon-alon Hendun majalan ngalih dokar ka penambangan. Mara pesan Hendun ilid di pengkolan margane, Gusti Ngurah rauh uli kantor. Bengong raganne nyingakin Meina ajak rabinne di pamesune.

268 [ 266 ]"Ngujang tumben mapagin beli di pamesune sayang?" sapanne manis.

"Sira mapagin Tuagung. Tiang mara pesan ngatehang tamun tiange ane jegeg mapamit uli deriki. Nika Hendun, mara teka nuturang nasibne jelek ceraianga teken Pak Kirno, sawireh kadapetan mademenan ajak sopirne di SoE. Orti sajangkep nyane sapuniki," kenten aturne Ratna Dumilah nyaritayang kahanan timpalne kadi caritane ring ajeng.

"Nah, Sang Hyang Widhi mula adil. Jele pula, jele pupu. Karma palane mula sing dadi kelidin. Nanging keto eda iraga jail teken nasib anake buka keto. Malah tilingang iraga mayasa digumine ngupadi ane rahayu," kenten pandikanne Gusti Ngurah tan mari meluk rabinne kang kinasih. Meina nyledetin masemu guyu. Siange nika wiakti suryane ngenter, nanging suasanane di umah dines BRI ne tetep teduh.

269 [ 267 ]
NAPAK TILAS TRESNA PINGIT

Kayang Buda Wage Klawune niki jangkep sampun nem sasih yusanne Gusti Ngurah Anantha Bhuwana. Patut sampun kakaryanang upakara paotonan utawi odalan. Gusti Ngurah sareng rabinne sampun adung pacang ngarya upakara odalane di Baledan, sapisahan apang polih nelokin matuane, reramanne Ratna Dumilah di Sengkol. Mangkin kadi daging suratne Lalu Wiradana ngaptiang yen Gusti Ngurah Darsana polih cuti apang simpang ka Sengkol ngajak Ratna Dumilah lan okanne Gung Nantha. Mamiq lan Inaqne sampun ngampurayang indike mararik riin. Nika awanan raganne ngajuang surat izin cuti tahunan suenne roras dina saking tanggal 2 ngantos tanggal 14 bulan Agustus ane jaga rauh. A minggu kanggen ring Bali lan malih aminggu kanggen ring Sasak.

Katuju dina Minggu kadi biasane Gusti Ngurah ngajak rabinne nruput sampun jalan-jalan di margane ngempu okanne ngalih angin semeng ane nyeng nyusup raganne saling genti ibu kalih ajinne norong kretane. Gung Nantha kenyem-kenyem, mrengang panyingakanne nyingakin punyan kayu di sisin margane, ambubune putih ngalayang joh di langite. Timpal wiadin kenalanne ane mapapas makejang nguihang tan mari nundikin okanne, ngajumang Gung Nantha wiakti seger oger tur someh teken sira ja ane nakonin.

"Bu, dumadak apang satujuina cutin tiange buka pinunase duang minggu. Perlu rasanne uli jani ngalih-alihin barang asli Timor anggon gapgapan mulih."

"Sampun Tuagung, tiang numbas kain tenunan deriki wenten dasa potong. Yapin dasar kaine kirang becik, nanging motif lan warnanne leteng pisan. Ten wenten di Bali lan Lombok. Mirip gringsing Tenganan," pasaut rabinne alon saha melokang kretane ka sisi sawireh sampun

270 [ 268 ]teked di jeronne. Meina ngenggalang mapagin sayaga ngaba susu anget kanggen Gung Nantha. Giliran mangkin Meina ane ngempu okanne negak di sisin telagane. Gusti Ngurah sareng rabinne sesampune mresihang raganne di kamar mandi lantas mabakti, nunas pangampura lan karahajengan jagate ring Sang Hyang Widhi Wasa. Mara lantas Ratna Dumilah nyiramin okanne. Gusti Ngurah wenten dogen kripitanga, di kenkene mresihin telaga ajak pak Yosef, mamula bunga- bungaan, taneman ubad, jukut-jukutan, minakadi miara wohwohane ane tumbuh subur ngarembun mabunga, mabuah pagulanting. Saking anteng tanemane mabunga, kapah pesan Meina meli bunga anggon ngae canang maturan sesai. Kayang sayuran lan lalaban mepes masih ngalap di natahe.

Pas tanggal nemlikur Gusti Ngurah nerima telex uli kantor daerah ngabarang indik raganne ngawit tanggal satu kapindahang uli Atambua ka Rababima. Ane ngentinin masih timpalne ane dadi wakil di BRI Banyuwangi. Raganne angayubagia wireh maan mimpin cabang ane gedenan, nanging kenken ben izin cutinne, yen serah terimane di Rababima mapaekan teken oton okanne? Apang pasti, ten ngae bingung Gusti Ngurah nelepon Bapak Kakanda di Denpasar nunas patunjuk palaksanaane ane melah.

Daging pamutus saking Bapak Kakanda, cuti tahunan Gusti Ngurah kaputusang tetep uli tanggal 2 nganti 14 Agustus ane lakar teka. Serah terimane kalaksanayang tanggal 16. Salawas raganne cuti, Pak Kakanda lakar ngirim staf kantor daerahe ane ngawakilin. Gusti Ngurah liang kayunne, tan mari matur suksma pisan ring Pak Kakanda ane ngicen galah mantuk malu saderenge matugas di Rababima. Raganne majanji lakar ngalaporang sapari indik ane sampun kalaksanayang di Atambua tiosan teken laporanne sane resmi. Sejabaning nika raganne masih

271 [ 269 ]merluang pituduh indik masalah-masalah ane perlu cepet ka tanganin di Rababima. Maka upaya nyanggra serah terimane, raganne ngumpulang staf lan kepala seksi ane ada di cabang migumang napi-napi ane patut siagaang apang naskah serah terima, memori saha lempirannyane, miwah acara Ian resepsine sida lancar. Sesampune tutup kas, Pak Markus lantas ngumpulang pegawene makejang di aula lakar nyiarang indik kapindahan Gusti Ngurah ane sampun mepet.

"Nah, sameton pagawe BRI Atambua makejang. Tiang mara pesan narima telex uli Kanda BRI Denpasar ane isinne, nyumunin tanggal satu ane lakar teka tiang maka Kepala Cabang BRI Atambua kapindahang ka BRI Rababima. Maka pangentos gumanti timpal tiange Yohanes Bada, Wapinca BRI Banyuwangi. Asal raganne mula uli Kupang, Dumadak saking kapinpin putra daerah padidi Cabang BRI Atambuane sayan melah. Tiang lakar mapamit uli deriki dina Minggu, tanggal 1 terus cuti malu ka Bali roras dina.

Pinunas tiange sameton apang sayaga nyanggra serah terima lan pisah kenal tanggal 31. Sampunang pada sedih, sawireh ada patemon, ada masih galahe mapasahan," pandikanne Gusti Ngurah tan mari masawang sendu. Para pegawene pada bengong mablengek sedih.

Mantuk uli kantor Gusti Ngurah suir-suir maekin Ratna Dumilah ane malinggih ngabin okanne di terase, garjita dane ngecup okanne, lantas nandan rabinne ka kamar.

"Bu sayang, mai malu. Ada kabar penting mara teriman tiang uli Denpasar. Beli kapindahang uli dini ka BRI Rababima nyumunin tanggal satu ane lakar teka ene. Ane ngentinin timpal tiange ane di Banguwangi Y.Bada. la mula asal uli Kupang. Sajabaning keto tiang suba maan nelepon Bapak Kakanda, raganne ngorahang yen tiang masih menek pangkat nanging SK ne dereng teka. Indik cutin tiange tetep baanga uli

272 [ 270 ]tanggal 2 nganti tanggal 14. Serah terimane di Rababima mara tanggal 16," kenten Gusti Ngurah.

"Ooh, syukur Tuagung, oh Gung Nantha iraga payu nelokin Ninik nggih sayang. Ibu masih lakar nunas pangampura teken Papuq. Raganne sampun mebasang iraga mulih. Gumantinne iraga angayubagia ring Sang Hyang Widhi ngicen ajine kapercayaan pangkat lan jabatan apang nyidaang mayadnya ring wangsa, negara tur nincapang idup iragane," kenten Ratna Dumilah saha ngecup rabi lan okanne tan mari ngembeng- ngembeng yeh panonne. Gusti Ngurah tan lali angayubagia ring Sang Hyang Widhi Wasa.

"Denda, apa ane teriman beli jani, pangkat,jabatan, kayang rezeki tuara lempas masih saking doa lan lascaryan Ibune ngurus umah, panak, somah, lan saurah arih tingkah manyama braya. Adung iragane makurenan ane ngawenang keneh tiange tis magae. Apa ane daar iraga maan ulian tuyuh, boya uli tan rahayu, mawanan pulese entil," kenten pandikanne Gusti Ngurah lantas masalinan. Ratna Dumilah pesu nyerahang okanne teken Meina ane sedeng masedia di kamar makan sawireh tuanne lakar ngajengang.

"Bu, wenten napi dados sakadi garjita Tuagung rauh uli kantor?"

"Ooh ento, cutinne Tuagung satujuina. Iraga payu lakar mulih ka Bali ngaenang otonan Gung Nantha. Nah, ajak malu Gung Nantha,buin jebos ajaka nyen marembug," raosne Ratna Dumilah masemu guyu lantas ngajengang sareng rabinne. Meina nyangkil Gung Nantha katerase ngetis. Angine sumilir ngampehang bon maware di pot bungane miyik ngalub. Suud ngajengang Gusti Ngurah ajak rabinne masih milu ngetis di terase.

"Bu, Gung Aji, yen durus cuti malih pidan jaga lunga ka Bali?" Aturne Meina.


273 [ 271 ]"Kene Meina, sejaba cuti iang masih pindah uli dini ka Rababima. Dadinne suud serah terima dini mara di Minggune mulih ka Bali a minggu, terus ka Lombok a minggu. Mara tanggal 16 serah terima di Rababima," pandikanne Gusti Ngurah makenyem.

"Beh, galahe mepet pesan, kenkenang ngaba barange niki sapisanan pindah?"

"Nguda keweh, Bu. Ane ka Bali nyandang panganggo dogen taken gapgapan ageriepan. Barang ane lakar ka Rababima pak wadahin peti, dose, kirim lewat ekspedisi langsung ka BRI Rababima. Gumentos iraga teka, barange pasti sampun teked. Uli jumah kanggoang luase ka Lombok malu, sesampune a minggu di Sasak mara iraga ka Rababima. Surat pindah domisiline kayang Meina lakar urusang buin mani, pang teked di Rababima tusing buin repot," pandikan Gusti Ngurah ngawe kenehne Meina mabunga-bunga.

"Beh, yen kenten napi anggen tiang gapgapan ring belin tiange di Cakra. Kenten masih ring adik lan reramanne Tiang durung uning apang ten salah-salah, nyanan ngae lek. Tiang ten madue barang ane maaji," aturne Meina matadah bingung.

"Nah, yen anggon reramanne dadi baang kain asli Timor, nanging beli lan adine miribang lengis miik dogen cukup. Nyanan mbok buin maang gapgapan lenan. Sajaba ento barang lenan mirib liunan ada di Mataram," pasautne Ratna Dumilah negesang.

"Nah, yen keto majumu uli jani Ibu ajak Meina perlu milah-milah encen barang-barang iragane ane lakar kaba luas. Ane lenan melahang nyampilang apang beneh ben ngasukang di daftar serah terimane. Keto masih perlu Ibu nyiapang serah terima dharma wanitane saha laporan akidik," kenten Gusli Ngurah saha mesuang daftar inventaris umah dinesne. Koper-koper wadah panganggo ane di duur lemarine ka

274 [ 272 ]tuunang.

"Nggih, banggayang Tuagung, nyanan tiang mresihin. Ring gudang masih kari wenten kardus-kardus kari tileh laad mungkus barange ipidan. Peti antuk triplex masih wenten, yen durus anggen wadah barang ane makirim ka Rababima," atur rabinne alon.

Petenge nika Gusti Ngurah nyurat ngabarang indik ka pindahannyane ring ipahne Lalu Wiradana di Praya, Wayan Galang di Cakranegara, lan rainne Gek Sri ring Denpasar apang matur teken Ibunne di Baledan indik otonan Gung Nantha payu ring dina Buda Wage Klawune. Meina masih milu ngae surat teken belinne ngorahang lakar milu ngiring Gusti Ngurah ka Bali, ka Lombok lantas ka Rababima. Maninne makejang surate akirimang. Uli Banyuwangi Y. Bada ngirim telegram yen tekanne ka Kupang ten perlu papagin uli Atambua sawireh raganne lakar nginep jumahne di Kupang. Kayang serah terimane lakar milu bareng ajak Kepala Cabang Kupange. Raganne kari singgah malu ka Kanda BRI di Denpasar satmaka ngenalang dewek Ian nunas piteket- piteket ane perlu. Gusti Ngurah matur suksma saha ngabarang serah terimane kalaksanayang tanggal 31 ane lakar teka.

Di umah dinese Ratna Dumilah ajak Meina sampun mamilah- milah barange ane lakar kaepak Ian pakean ane kawadahin koper. Mantuk uli kantor Gusti Ngurah ngajak Pak Markus milu teka, ane lakar serahina ngecek saha ngirim barange ka Rababima. Nilikin liun barange Pak Markus nunden Alex, lan David nadiang petang koli, makejang mabungkus rapi matulis alamat ane katuju di Kantor Cabang BRI Rababima.

Serah terimane kadaang di ruang rapat kantor cabange patuh buka ane ipidan. Undangane sajaba para muspida, Kepala Dinas se- Kabupaten Belu lan Kepala Cabang BRI sepulo Timor, masih liu teka


275 [ 273 ]para nasabah lan pengusaha saha para manggala Agama sane biasa marembug sareng Gusti Ngurah. Sesampune sami rauh, jam 11.00 acarane kakawitin, kabukak olih Pak Markus maka ketua panitia matur pangaksama, ngawedar indik serah terima Kepala Cabang BRI Atambuane olih Bapak Gusti Ngurah Darsana katiba ring Bapak Yohanes Bada, saha nunas pangampura prade wenten panyambrane sane kirang mantuk ring kayun. Salanturne pangenter acarane ngaturin Gusti Ngurah mapidarta pinaka sane nyerahang jabatane. Daging pidartane tan sios indik kawentenan cabange, saha matur suksma ring Bapak Bupati, saha para janane sami sane sampun las saking tulus sareng mantu nincapang kawentenan BRI Atambuane. Ring para pendeta, alim ulama raganne matur suksma pisan santukan saking tuntunan idane mawanan para panunggake nyak naur utangne, saking piteges tan dados ngelong janji, patut ka tepetin. Ring Y. Bada dane ngaptiang mangda kamitraane sane sampun becik sareng para janane sami sida katinciapang. Kenten taler ring para istri pegawene dane nyuksemayang pisan santukan sami sampun sareng ngemban karukunan kulawarganne suang-suang, mawanan pegawene pada neh tagen makarya, tan ngetang tuyuh.

Pucak acarane nanda tanganin serah terima jabatan kasaksinin antuk Kepala Cabang BRI Kupang pinaka ngawakilin Bapak Kakanda. Lantas malih kalanturang antuk pidartan Bapak Y.Bada maka sang narima panyerahan mimpin Cabang BRI Atambuane. Raganne nyuksemayang pisan santukan kawentenan Cabange sampun becik. Dane taler ngaptiang ring para Kepala Dinas lan para janane sami mangda napi sane sampun kaiket rumaket sareng Gusti Ngurah sida kalanturang ring raganne. Pinaka pamidarta panguntat Bapak Bupati ngajum tur angayubagia indik upayanne Gusti Ngurah nincapang pikolih para petanine saking kredit Bimas lan Kredit Mini Unit Desane sampun


276 [ 274 ]rata kadesa-desa. Kaptiang mangda Pak Y.Bada maka putra asli Timor nyidayang nincapang malih.

Acara salantur nyane, raris kalaksanayang serah terima Dharma Wanita Unit BRIne saking Ibu Ngurah katiba ring Ibu Y,Bada, kasaksiang antuk Ibu Bupati Belu tur kasineb antuk acara nyerahang temon-temon lan masalam-salaman. Akeh para ibu-ibune ane matetangisan saling peluk ngalepas Gusti Ngurah sareng rabinne. Maka pamuput acara sami lantas katuran ngajengang, kaayahin antuk ibu-ibu Dharma Wanita BRI ne.

Jam satu acarane sami sampun puput raris kasineb antuk Bapak Y. Bada pinaka kepala cabang sane anyar, tan mari nyiarang ring para tamiune utamanne para Kepala Cabang BRI setimor, yen Gusti Ngurah jaga lunga ka Bali benjang Minggu jam 14.00. Sesampune pada budal, Bapak Y. Bada masih mapamit lakar mulih malu ka Kupang.

"Pak Ngurah, mangkin tiang budal malu ka Kupang sambilang naftarang tikete apang ten telaat. Benjang pesawate saking Kupang ka Denpasar jam 14.00 apang Gusti Ngurah ten kasusu," kenten Pak Y.Bada lan Ibu mapamit saha nerima tiket pesawate.

"Oh, suksma Yohn, nganti mani di Kupang," kenten Gusti Ngurah ajak rabinne nyalamin para kepala cabange saha kurenanne suang-suang. Raganne masih ngatehang bupati lan para kepala dinese suang-suang teked di montorne saking tulus asih.

Wengine nika karepotane di umah dines BRI ne lebet pesan. Para sameton suka dukane saling genti teka nelokin, magilih ajak para pegawene, para nasabah ane mrasa rumaket ajak Gusti Ngurah. Kenten masih dr. Budi, bidan Triana Zebu, Romo Ulumondo nyelagang pesan apang maan nglepas sawitranne. Makejang tamiune kasuguhin inuman, lan janganan. Nincapang peteng jam pitu Pak Made, Pak Cenik, lan Cik

277 [ 275 ]Kong Amio tragia nyodaang ajeng-ajengan di meja makan. Gusti Ngurah ajak rabinne dadi bingung, kimud ten ngerti lakar ngomong napi. Kenten masih Meina ane tundena nyodaang milu trenyuh.

"Beh Pak Made, Cik Amio, nyen ngelah gara-garane tenenan? Dadi tan pasadok sampun ngaba magenepan. Nak kenken-kenkenan ene? Ajin pada teka dogen tiang suba lega. Yen kene berat rasanne keneh tiange lakar magedi uli dini," baosne Gusti Ngurah.

"Waduh Pak Ngurah, tuara ada artinne tiang amung nyediaang sawentene anggon nyuguhin tamiune. Tiang sampun uning barang-barang Pak Ngurahe sampun tingkes tur yadin wenten perabot dines sinah nenten cukup. Nika awanan tiang sareng Pak Made lan suka dukane sayaga nyanggra tamiune," kenten Cik Amio matur ngawakilin timpalne.

"Nggih Gung Ngurah, menengang teh. Mangkin ngiring aturin tamiune ane deriki mangda ngajengang. Niki sampun disne ngajengang,"aturne Pak Made makenyem. Gusti Ngurah makiles nyagjagin dr. Budi, Romo Ulumondo, Bidan Triana, lan ane len-lenan.

"Ngiring Pak dokter, Ibu Bidan, Romo, lan sameton samian ngiring pada ngajeng dumun. Niki samian saking rarincikan sameton suka-dukane ane nyediaang anggen pangeling-eling. Yen barang tiange sami sampun mapak mawadah peti. Benjang semeng kantun ngangkut dogen uli deriki," kenten Gusti Ngurah ngaturin tamiunne ngajengang.

Makejang lantas madaar kayahin baan Meina lan para Ibu krama suka dukane. Gusti Ngurah ajak rabinne milu ngajengang bareng ajak Pak Made lan Cik Kong Amio.Jam dasa tamiune mara pada budal. Makejang pada nyalamin Gusti Ngurah miwah rabinne saha pangapti dumadak mani puan sida matemu buin. Liu ibu-ibune ngeling mapelukan ajaka Ratna Dumilah mrasa kangen kakalahin.

278 [ 276 ]"Bu Ratna, tiang mrasa kari kuangan galah masawitra. Mrasa mara ibi ibu deriki saget sampun budal. Mara keneh tiange eneh madan bisa makurenan saking pitutur lan tatuladan Ibu mangkin saget oh ... Ibu, ... sst?!" aturne Ibu David ngeling sasenggukan.

"Bu, yen umur wiakti Ibu kari nguda, nanging pangalaman Ibune tur kayun lan laksanan Ibune buat ngurus kulawarga patut dadi tatuladan kitorang sami," raosne Ibu Markus ngalanturang saha ngelut Ratna Dumilah. Kenten masih tamiune ane lenan pada nyalaman Gusti Ngurah ajak rabinne lan Meina. Ane sidori budal tuah Cik Amio lan Pak Made ajak kurenanne suang-suang, sawireh nyambilang ngaba prabotne Cik Amio.

"Matur suksma Pak Made, Cik Amio lan ibu-ibu, dumadak mani puan iraga sida matemu di Bali". Utawi yen ngaliwat ka Rababima ingetang singgahin tiang derika!

"Beh, sepanan janjin tiange lakar ngebat jumah. Nanging yen Pak Ngurah wenten karya di Bali dados masih koling-koling, kitorang deriki sopasti dateng. Selamet jalan," aturne Cik Amio saha nyalamin Gusti Ngurah, rabinne lan Meina saking welas asih.

"Nggih Bapak lan Ibu pada tiang pamit mani jam 4.00 uli deriki. Slamet tinggal," pasautne Gusti Ngurah saha ngatehang tamiunne nganti ka pamesuane.

Petenge sayan sepi, sesampune suud matamped munduhang barang-barange ane lakar maba ka Bali di kamar tamu, makejang lantas ngojog kamarne suang-suang, sirep. Saking lelehne nganemin tamiu, ajahan sampun pada engsek sirep aris pesan.

Jam 3.00 Gusti Ngurah sampun matangi lantas nundunin rabinne lan Meina apang pada mandus lan mataki-taki lakar luas. Gusti Ngurah


279 [ 277 ]kari ngeles plangkirane tur kacelepang di petine ane lakar makirim ka Rababima. Suud nika raganne lantas ka natahe menahin tetaneman, ari-arin okanne karataang tur katanemin bintak apang saru. Tanahne kajumput kawadahin kain putih lakar baktana ka Bali satmaka ngisidang ari-arine. Okane masih katangiang, kaanggoin baju anget. Sesampune pada suud mapenganggo Gusti Ngurah ajak rabinne muspa satmaka pamamit ring sang maduwe linggihe, lan nunas ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa mangda selamet rauh ring Bali tur ngraris pindah ka Rababima.

Jam 4.00 barang-barange makejang sampun menek ka montore. Ada ane menek ka montorne Gusti Ngurah ane lakar ka Bandara, ada ane menek ka montore ane lakar ngirim liwat Ekspedisi ka Rababima. David lan Pak Markus sampun ngurusang makejang. Sesampune nyerahang sereg umahe teken Pak Markus, Gusti Ngurah ajak rabinne lantas nyalamin pegawene ane teka ngalepas raganne. Rombongane petang montor lantas majalan alon-alon ninggalang kota Atambuane ane kari sepi masaput sayonge dingin. Yosef tukang kebune ane tundena majaga negak ngisi bungkusan ane baanga teken Ratna Dumilah di terase. Isin bungkusane tuah piyama asetel, trening duang setel, pakean dinas a setel saha kamben lan anduk. Makejang mula pakeanne Gusti Ngurah ane mara anggena aminggu pinaka temon-temon. Padelengdeng yeh paningalanne Yosep narima.

Tan caritanan di jalan saking gelis pajalan montore, jam 12.00 saget sampun teked di Kupang lantas ngojog ka panti asuhan ngatehang Meina apang maan mapamit teken Suster Ida lan timpal-timpalne. Tuah limang menit Meina numplekang rasa kangenne teken ane miara dewekne uli cerik, lantas saking berat ati ia ngeles pelukanne suster Ida.


280 [ 278 ]"Suster, saha timpal tiange makejang, nunas ampura tiang pamit mangkin ngetut sapituduh surat wasiat mama ngalih beli lan papa tiange, madak sida matemu."

"Oh sayang Meina, dumadak Tuhan Yesus lan Allah Bapa di surga setata ngicen kamu kaslametan, Amin. Yen suba katemu jangan lupa ngabarin kitorang," sautne suster Ida. Meina, Gusti Ngurah lan rabinne masalaman lantas mapamit nerusang pajalanne ka Bandara. Teked derika dapetanga Kepala Cabang BRI ne sepulo Timor sampun pada ngantosang. Bapak Y. Bada ngabaang tiket lantas naftarang barang-barange ka loket. Makejang lantas malinggih ngobrol sambil ngantiang galah kapale nambung. Ibu-ibu kurenan kepala cabange makejang demen ngulgul Gung Nantha ane abina teken Meina. Jam satu siang uli pangaloane kawedarang apang panumpange makejang menek sawireh kapale enggal lakar mabur. Gusti Ngurah lan rabinne mapamit teken timpal-timpalne, pada masalaman saling maaf-memaafkan utamanne ajak pegawene ane bareng ngatehang, lantas magegas menek ka pesawate budal. Sesampune pepek muatane lantas kapale nambung, ngambara ninggalang gumi Timore, sayan makelo sayan rawit nganti ilang tan parawat matra. Kabenengan pesan panumpange makejang puluk ka Denpasar mawanan pesawate tuara buin singgah kija-kija. Kalangen pesan Meina ningalin pulo-pulone alah sambehang di pasihe. Jam telu mara pesawate malabuh di Bandara Ngurah Rai di Bali.

Alon-alon panumpange lantas tuun uli pesawate. Ratna Dumilah nyingal Gung Nantha, Meina, lan Gusti Ngurah natad tas misi susu kayang pasalinanne Gung Nantha, menek ka buse ane ngaba ka terminal domistik, mara tuun kasambut gending lelambatan.

"Bu, ajak malu Gung Nantha lan Meina pesu! Nyen nawang Gek Sri suba teka mapagin di wangan. Beli enu nyemak barang-barange

281 [ 279 ]malu," pabesen rabinne lantas ka portir tongos barange teka. Ratna Dumilah pesu tutuga teken Meina ane natad tas dadua magrendotan kipak-kipek ngalih-alihin Gek Sri Wahyuni ana mapagin. Gek Sri ane uli ituni ngatosang disisi mabuaka mengkeb apang maan nyanden ipahne.

"Om Swastyastu. Taksi, ngrereh taksi Bu, majalan mangkin?" patakonne Gek Sri ane macelana panjang, matopi, lan makaca mata selem, magaya persis cara anak muani.

"Ooh maaf, tiang kari ngantos kurenan tiange nyemak barang derika," kenten Ratna Dumilah matadah kabilbil nepukin sopir taksine ganteng tur gondrong nyapatin. Kenten masih Meina milu bengong nepukin abah sopir taksine someh tur luwes.

"Ten sapunapi Bu, ngiring derikian malinggih di bangkune!, Malih jebos bapak pasti rauh," pasautne saha nyemakin tas uli limanne Meina.

"Aah, biarin. Tak berat kok Mas," pasautne Meina ngatepekang limanne Gek Sri ane matadah nakal nandan Meina ka bangkune negak.

"Ooh yen kenten biar si gagah niki dogen sareng Oom, ayo? Mriki cah ganteng?" Gek Sri ngenjuhang tanganne nyemak Gung Nantha, nanging kelidanga teken ibunne. Raganne mrasa takut okanne nyanan culika, sawireh tumben nepukin sopir taksi someh gati! Gung Nantha malah nyujuh, kenyem-kenyem nyingakin kacamatan sopir taksine.

"Trima kasih Oom, malih jebos ajin tiange rauh," pasautne masaang okanne. Uli pintune Gusti Ngurah pesu norong kreta bek misi koper ngojog rabinne malinggih. Gek Sri majujuk makenyem nyingakin rakanne. Gusti Ngurah milu makenyem tur manggutan.

"Tuagung, niki kabenengan wenten sopir taksi. Napi iraga perlu ngantosang Gek Sri malu, napi langsung ka dununganne Gek Sri?"

282 [ 280 ]Ratna Dumilah matakon alon.

"Bah, melahan antiang malu jebos. Beli suba mabesen apang papagina teked dini. Yen iraga majalan nyanan maselewanan di jalan, payu dadi saling alih. Matur suksma nggih dik, tiang sampun wenten ane mapagin," kenten Gusti Ngurah matadah bingung ngalih-alihin rainne. Gek Sri alon-alon mukak topinne, mapi-mapi menahin kacamatanne lan nyuahin rambutne, lantas makenyem manis nyapa ipah lan rakanne.

"Beh, mara atiban tengah mbok ajak Beli Ngurah saget engsap teken tiang. Napi saking tiang ane sanget masalin?" Kenten Gek Sri ngubah suaranne maka jati mula lantas ngelut ipahne nyangkol Gung Nantha ane nyerah makenyem manis di pelukan bibinne. Ratna Dumilah lan Gusti Ngurah masuryak seneng milu ngelut lan ngecup Gek Sri mara kena baana ngingetin rainne ane nyaru dadi sopir taksi. Meina milu bengong, bingung.

"Oh denda sayang Gek Sri, mula penter sida nyamar. Pantes Gung Nantha uli tuni kenyem-kenyem nepukin pak sopir. Mula anake cerik ngambu-ambu bonne."

"Beli masih uli tuni pangling, marasa-rasa taen nepukin sopire tenenan, nanging masak sopir kok cara bencong? Nah Gek Sri kenalang ene Meina adinne Yan Galang ane tuturang beli di surate ipidan," pandikanne Gusti Ngurah ngenalang Meina teken rainne.

"Ooh Meina selamat matemu dini di Bali. Tiang mula matimpal leket ajak beline, dugase di Cakra tiang ajak Mbok Ratna lan Luh Purnama nongos di samping umahne. Ah, Meina cantik ya mbok Ratna, mirip ajak Made Sinar, amung landungan buin bedik." Kenten Gek Sri saha ngelut lan ngecup Gung Nantha ane nalekep dipelukanne. Gusti Ngurah mayah ongkos buruh saha ngaukin taksi ane parkir di arepanne.

283

[ 281 ]"Nah jalan menek malu ka taksine apang enggal teked di Kreneng, nyen nawang enu ada montor ane mulih ka Baledan," pandikanne saha menekang barang-barange.

"Ooh, nganti jam 5.00 sore kari ada montor tambangan mulih. Yen bus ja sampun majalan sidori jam 3.00," pasautne Gek Sri macelep ka taksine nyangkil Gung Nantha.

"Kenken Gek Sri milu mulih jani, apa durian? Beli maan cuti jumah tuah aminggu lantas ka Lombok aminggu mara terus pindah ka Rababima."

"Terang dong Beli Ngurah, tiang mula sampun suud ujian, mangkin milu mulih libur duang minggu. Hee pak sopir, nunas tulung singgah di jalan Serma Gede ajebos nggih, lakar nyemak tas," kenten Gek Sri melokang taksine kadununganne. Gung Nantha patimbalanga teken Meina. Cepet raganne nyemak tasne lantas mapamit teken ibu kosne. Taksine buin macuet ka Kreneng. Kabenengan kari ada montor buin abesik mara misi muatan patpat. Sesampune mayah sewan taksi barange lantas kapenekang ka montore. Jam lima sore montore lantas majalan. Pamandangane ane kaliwatin sayan sanja sayan asri katingalan. Meina jujut matakon teken Gek Sri saluiring ane tawah tepukina.

"Gek Sri, dadi ati pesan Tu Gek nganggon tiang babedan ituni di Bandara, ten pesan kene ben tiang ngingetin. Ten kenten nyud nepukin Gung Nantha nagih jemak?"

"Justru nika mbok, mawanan tiang nagih nyemak Gung Nantha. Nguda sing baang mbok? Rasanne yen buin limang menit beli Ngurah sing pesu tiang jag nyerah, sawireh tiang suba sing tahan lakar ngendong Gung Nantha ," aturne Gek Sri kenyem.

"Saja Gek Sri, ragan Tugeke mangkin sayan singset, padet maisi.

284 [ 282 ]Nyaluk muani masih gagah. Das dasan Meina kasemsem teken pak sopir. Len tiang ten sempat ngurus awak, kakene buin Gung Nantha kerengne masusu tur mara tumbuh untune, busan-busan ngencring mawarih. Dikenkene ... Ah aduuh, neh sing jag nyegut nganti lecet susune," kenten Ratna Dumiiah saha mecik ungasan okanne sawireh susunne tegora.

"Ah mbok Ratna, cara sing nawang dogen. Kaden jegeg tiange mula mapunya?" Pasautne Gek Sri saha nyemak okanne lantes abina, saputina sawireh hawane sampun sayan dingin mara nincap di wawengkon Bukit Jambule. Meina sayan kapilut ningalin panoramane sayan nutdut manahne. Yeh di carike, di telabahe di sisin margane teked ka muncuk bukite masih pakecorcor. Koosan yeh tukad Telagawaja lan tukad Yehsahe ane kaselagin tembang truna-trunine masorsoran milu ngatungkulang 1 Conge-conge sedih. Joh tanding teken kahanan tanah Timore ane tuh gaing di katuju sasih panese buka jani.

Sanjane sampun masalin dadi peteng. Munyin jangkrike pakerik di carike disisin margane nincap Desa Baledane. Muatane kari nemnem, ane dadua tuun di Muncan teked di Baledan sampun jam 7.00 peteng. Montore lantes mareren di arepan jeronne. Gek Sri ane nyingal Gung Nantha, Meina ane natad koper lan Ratna Dumilah ane natad tas tuun uli montore nglaut menek ka jeronne. Gusti Ngurah kari nuunang barange lan mayah sewan montore nganti di jaba, sawireh montore ngalanturang pajalanne ka Pasangkean.

"Ibuuu, Ibu, sira niki rauh Bu? Sira ke niki ne bagus siteng maguet Bu?" Kenten Gek Sri mageluran matur teken ibunne ane sedeng malinggih di gunung rata nginang.

"Mimiih cucun tiange ko rauh, mai menekan Ratna, Gek Sri ajak menekan malu apang tusing bas makelo di natahe, suba sandikala

285

[ 283 ]nyaluk peteng. Nah kemeh Pudak jagjagin Tu Ngurah aba barange mulih," kenten Gusti Biang Ngurah mapagin putunne.

"Inggih Bu, Tuagung kari nedunang barange di jaba. Dija Tu Gek Darsini?"

"Tiang mbok, tiang kari menahin sundih dereng misi lengis. Malinggih malu!" Pasautne Gek Darsini saha ngenggalang ngenjit sundihe abana ka gunung rata, ka paon lan kamar-kamare lenan. Gung Nantha ngrejat nyingakin sundihe makebyar diarepanne. Ratna Dumilah ngelut Gek Darsini ipahne ane mara kelas telu SMA di Karangasem.

"Mimih Gung Nantha bagus genjing, mirip pesan cara mbok Ratna, nggih Bu?"

"Aa, ento ane melah yen panak muani mirip ibunne. Yen ane luh mirip ajinne."

"Beh, nguda Tu Gek nyantep gati marambut bawak, pidan motong rambut?"

"Nggih mbok, dugas kenaikan kelase makejang timpale macukur. Kadung demen olah raga silat, napi malih lakar malomba gerak jalan kayang 17 Agustuse niki. Apang ten bes repot tur liu ngonyang sampo, ha ha ha. Kenken ten cocok tiang mabok bawak?"

"Yen buat Tu Gek encen dogen cocok. Kewala luwesan ngenah yen marambut panjang cara ipidan. Nanging yen mula cara mangkin liunan ane kene, yaah sukserah ane nganggon? Tu Gek Sri dogen masih potonga rambutne yadin ten bas bawak, nganti ten kena ben tiang ngingetin itunian di Bandara. Nyaru dadi sopir taksi, ha ha ha."

"Yen niki sira mbok?" Patakonne Gek Darsini maekin Meina di samping ipahne.

"Oh, wiakti Ibu, Gek, kenalang malu niki Meina, adinne Wayan

286 [ 284 ]Galang sane bakatang tiang di Kupang," pasautne Ratna Dumilah. Meina nyalamin Gek Darsini.

"Ooh, Yan Galang kari ngelah adik. Kaden Made Sinar dogen nyamanne. Yen kenten Mamakne dija mangkin?" Patakonne Gek Darsini nyujutang.

"Mama tiange sampun padem Tu Gek. Tiang mangkin anak yatim piatu mawinan mangkin ngiring Tuagung lan Bu Ratna meriki. Meled nepukin belin tiange di Sasak," pasautne Meina masawang sendu. Gusti Ngurah Darsana sampun rauh ngaba barangne tulungina teken Ni Pudak lantas celepanga ka gunung rata. Koperne Meina lan tasne Gek Sri abana ka bale dangin. Gusti Ngurah lantas meluk rainne, Ibunne saking tulus baktine.

"Ooh, selamet cening nyidang pindah maekang lan menek pangkat. Nyen nawang buin pidan maan di Bali apang paekan, sawireh Ibu suba sayan tua," pandikan Ibunne. Gek Darsini, Ni Pudak lan Meina ngenggalang ka paon ngae yeh anget lantas nyediaang rakanne, ipahne lan Gung Nantha apang masiram utawi maelap. Sesampune pada usan masiram makejang lantas ngajengang di gunung rata. Wengine nika tumben karasa rame di Jero Kawan. Napi malih okanne tumben dereng merem, satmaka dadi bungan jerone. Ratna Dumilah lantas mesuang gapgapan aturina Ibunne kamben lan selendang, Gek Sri lan Gek Darsini ngicen kamben lan kain baju, lan sabun saha lengis miyik Marlin.

"Kanggeang Bu, Tu Gek pada tiang ten makta napi ane pantes anggen gapgapan."

"Ah, ento kone sangetang. Yen cening nyidang mulih dogen Ibu suba demen. Apa buin ngaba kain asli tenunan Timor, mula melah mirip pesan gringsing Tenganan."

287

[ 285 ]"Beh, tiang masih matur suksma. Mula penter mbok milihang warnan baju anut pesan teken kambene. Napi malih lengis miik lan sabune mamerk Marlin, waaah pasti pagaen dura negara utawi slundupan uil Timor Portugis. Adanne nongos di perbatasan," aturne Gek Sri lan Gek Darsini saha ngambu lengis lan matut-matutang kaine diraganne.

"Raris sapunapi Bu indik otonan Gung Nantha, titiang ten ngaturin napi-napi. Ituni ukuha numbas wohwohan ring Badung gelisan sore," aturne Gusti Ngurah alon.

"Hee, nguda ento buin kenehang. Ibu suba sayaga makejang lakar ngotonin cucun ibune. Uli dugase Geg Sri ngabarang cening lakar mulih Ibu suba masedia meli kucit, siap, nyuh, basa-basa, lan ane lenlenan. Ngae jaja, majejahitan ituni suba pragat kayang matur lakar nuur padanda masih suba. Nah mani enu meli wohwohan sajaba biu apang segeran ngenahne. Tingalin ja ento di bale bantene makejang,"pandikan ibunne ngusuh-usuhin putunne ane sampun nyriep di pabinanne lakar sirep. Ratna Dumilah nyangkol okanne abana ka kamar.

"Yen kenten ngiring ja merem Bu, manawi mbok Ratna, mbok Gek Sri lan Meina sampun leleh, benjang malih wawanin," aturne Gek Darsani lantas ka bale dangin tutuga taken Gek Sri lan Meina. Gusti Biang Ngurah nutug ka kamar apang maan malu nelokin putunne sirep, mara kalahina ka bale dangin. Bagia kayunne nyingak putunne aris pesan sirepne, tan mari mapitutur " Ning Ngurah ingetang menekang dupa satonden sirep."

Wengine nika bajang-bajange make tatelu sirep dadi akamar apang maan ngorta ngempahang kangenne suang-suang. Gusti Ayu Sri nyaritayang kenken pasawitrayan raganne ngajak Lale Dumilah, Luh Purnama, Made Sinar, lan Yan Galang dugase kari di Jeruk

288 [ 286 ]Manis Cakranegara, nganti patemunne teken Gusti Ngurah ane mula sametonne. Salanturne Meina nyaritayang kenken patamunne teken Gusti Ngurah ajak rabinne ane nuduk dewakne saha mukak sejarah hidupne manyama teken Wayan Galang, saking isin surat wasiat mamane ane madan Marieta Victoria. Pamuputne maketatelu dadi matetangisan inget teken panadian raganne suang-suang pada tuara seken uning teken rerama. Saling gelut kasuwen-suwen saking lelehne lantas makejang aris sirepne ngetut bungan ipianne suang-suang. Tan marasa matan aine sampun endag nyunarin jendelanne. Gusti Ngurah ajak rabinne nyangkil okanne kangin kauh di natahe mabaju dingin.

"Tuagung, nguda aeng dingine mangkin. Ipidan tan kakene meluangne?"

"Mula jani sasih dingin lakar nampiang sasih karo," pasaur rabinne nerangang.

"Bajang-bajange makejang tonden bangun, mirib kadung jaen sirepne. Tanginin ja Pudak!" Pandikanne Gusti Biang Ngurah teken Ni Pudak ane sedak nyampat di natahe.

"Banggayang ja Bu, padalem mirib raganne kadalon kadung nutur makewengi. Tumben matemu caritane biasanne ngalantur kangin- kauh," aturne Ratna Dumilah.

Jam pitu Gek Sri, Gek Darsini lan Meina mara pada matangi. Panyingakanne pada bangul, kubil cara anak suud ngeling. Matadah kabilbil ngenggalang pada ka kamar mandi masugi. Gusti Ngurah ajak rabi lan ibunne kenyem nyingakin bajang-bajange.

"Kenken Gek dadi pada kadalon sirep, nguda bengul, ngeling kenken?"

"Ah ibu, sira ngeling. Napi pangelingin tiang. Malah bagia matemu

289

[ 287 ]ajak nyama makejang, utamanne niki Gung Nantha. Kubil, mirib bane sirep engsap tan pagaleng." Kenten pasautne Gek Sri ngusap-usap panyingakanne ane sajaan bengul laad nangis.

"Ooh, Gek Darsini kenken ten masuk, kali jani enu jumah? Buin pidan lakar ka Karangasem. Yen Ibu buin pidan lakar rauh?" Patakonne Gusti Ngurah teken rainne.

"Tiang nunas ijin ten masuk maka telun, mungpung disekolahan dereng malajah. Mangkin kari latihan mabaris anggon nyambut 17 Agustuse niki. Yen Ibu ajak Aji mirib nyanan utawi paling telat buin mani rauh. Kari repot teken siapne," sautne Gek Darsini.

"Yen Tu Gek Sri ngapidan mantuk ka Janaloka," patakonne Ratna Dumilah.

"Yen libur makelo paturu matenga. Nanging yen ajebos mepesan deriki, padalem Ibu Ngurah kilang-kileng ajak I Pudak dogen. Sukur Ibu kari nyidayang nunun anggon sambilan, yen di Janaloka kan rame munyin siape uyut katekak-katekok. Bon tain siape masih santer nusuk cunguh," pasaurne Gek Sri makenyem nyledetin Gek Darsini.

"Araah mbok Gek mapi-mapi, yen ten ada tain siape ane mabo dija ngalih taluh lakar adep anggon bea masekolah ngabulan?" Aturne Gek Darsini nembungin.

"Yaah, kaden mbok maan dogen mulih milu mresihin kandang, nuduk taluh, lan ngejuk siap potong, ha ha ha," pasautne Gek Sri kedek inget yen mulih nunas pipis.

"Nah, anak kuliah sing dadi kereng mulih, yen ngabulan cepok suba melah."

"Napi Bli Ngurah, mbok Gek ngaminggu mulih, kewala teked deriki. Tanggal satu mara mulih ka Janaloka menggal-enggalan, pang

290 [ 288 ]maan nunas pipis dogen ha ha ha."

"Napi nika salah, Bli Ngurah, tiang mulih mriki ngaminggu? Kaden Gek Darsini ane sampun sesai nulungin Ibu ajak Aji derika. Napi ten senengan Ibu di Janaloka?"

"Ah sajaan Tu Gek Darsini, padalem Ibu deriki ngaraga di Jero," ipahne nyelag.

"Nah sing kenken, Ibu sing kasepian kok. Malah dini sesai rame ben anak cerik-cerik. Yen cening ajak dadua ngaminggu mulih suba cukup. Pokokne cening nyak seleg malajah apang enggal tamat dogen Ibu suba lega. Kaden dugas beline enu masekolah di Bali masih kapah mulih. Apa buin jani? Gumantine apang pada rahayu, kicen seger oger. Subaktine marerama sing ja ben nongosin jumah sesai cara bedogol. Ibu suba tua, patute cening jani ngutsahayang malajah, ngalih gae, apang iraga enu hidup. Inget Ibu teken tuturan beline dugase mamengkung nagih masuk ka Buleleng, madasar ben tresna bakti. Ben belog lan lacur Ibune sing nyidaang mekelin, kanti entungin Ibu pipil carik asikut apang ulehanga padidi nyangonin raganne. Takonin ento beline, ditu abete malajah yen cening makeneh apang nawang ane madan hidup madasar uli lacure kapati-pati," kenten pandikan Ibunne saha paterebes toyan panonne mituturin okanne makejang. Gek Sri, Gek Darsini, kayang Ratna Dumilah lan Meina engsek nguntul ten bani masaut.

He he he, nguda dados serius kanten? Ibu sampun tuyuh miara titiang sami, yen mangkin wenten Gek Sri lan Gek Darsini malomba mamanah ngurus anggan ibune nika tan iwang. Yen wenten galah becik taler Ibu iring tiang ring kota genah tiange makarya. Banggayang anak- anak Ibu sane ngurus jumah kapah-kapah. Ipun sampun kelih-kelih," aturne Gusti Ngurah saha meluk ibunne kasih-asih. Ratna Dumilah milu ngetelang yeh panon saha milu meluk matuanne. Pamuputne makejang

291

[ 289 ]mapeluk-pelukan nangis.

"Ibu, yen Ibu kayun ngiring sareng ka Rababima. Titiang mrasa durung cukup malajah dados anak tua. Napi malih mangkin sampun wenten putune, napi nenten Ibu kangen nyingakin kenyemne Gung Nantha?" Aturne Ratna Dumilah mamelas.

"Ibu meled milu Ratna, nanging kahanane jumah suwung pang ada masih tongos nyama brayane matakon. Buin pidan yen suba pindah ka Bali ditu Ibu milu klecag-klecig nelokin cucu. Jani selegang teh ngempu panak, ngayahin rabi apang adung sotaning alaki rabi. Loro-loroning atunggal, salunglung sebayantaka pinaka pawakan Arda Nareswari."

"Bu Ratna, toya angete sampun wenten. Tunas Gung Nantha jaga siramin dumun. Wedange di dapur taler sampun seduha ring mbok Pudak, silakan Gek Sri makta ka bale ah ... gunung rata," kenten aturne Meina lantas nyangkol Gung Nantha lantas siramina. Gek Sri ngenggalang ka pawaregan nyemak wedange abana ka gunung rata, tutuga teken Gek Darsini ngabaang jaja laklak lan lukis mawadah nare. Ratna Dumilah kenyem-kenyem ningalin laklak dademenanne. Sepanan nanjenin sampun duang tebih telahanga.

"Nggih rarisang dumun ngawedang Bu, Mbok Ratna lan Bli Ngurah. Niki laklak magula katengah. Jaen Mbok? Yen di Sasak biasanne iraga meli serabi. Tiang kari ngae nasi goreng malu ka paon," kenten Gek Sri lantas mabalik buin ka pwaregan ajak rainne. Uli jabaan saget rauh Gusti Biang Suci nyuun sokasi misi taluh lan wohwohan, sareng rabinne Gusti Ngurah Gede natad keranjang misi siap potong lan dolong mawadah kisa.

"Beeeh, Ibu ja rauh magrendotan sareng Aji. Kali napi mamargi Bu? Gek Darsini maosang nyanan utawi benjang semeng. Manawi repot pisan madolan nggih Bu, Aji?" Aturne Gusti Ngurah ngenggalang

292 [ 290 ]nyagjagin Ibunne ane berat masesuunan. 

"Ukananga sih buin mani, nanging sukur langganane ituni teka makejang nyemak siap lan taluhe, dadinne maan cepetan mulih. Ibu suba nyud pesan nepukin cucune. Miih cepet pesan kecapanne maem bubuh. Pantes kakene siteng raganne," kenten Gusti Biang Suci garegetan lakar nyangkol putunne. Ngenggalang raganne ka kamar mandi ngumbah tangan lan cokorne apang ten tutug kala di margane. Gusti Ngurah Gede masih milu age mesuang dolonge uli kisane celepanga ka guwungane, lantas ngumbah tangan cokorne.

"Nah, yen sampun suud ngajeng mangkin mriki ajak ninik." pandikanne Gusti Biang Suci lantas nyangkol putunne, kadopdop ka iyang-iyungang saking kangenne.

"Nah cening Ratna, Wah Darsana lan Yu Ngurah pada, tiang amung ngaba siap potong, taluh, woh-wohan, lan dolong anggon pangenep bantenne icening. Nini ten ngelah napi, sayang. Oh sajan, ada masih Ibu ngaba pesan karper dademenan ceninge, gaenang Ibu ibi sanja," baos Ibunne nunden mantunne mukak sokasina Gusti Ngurah Darsana nyalinang siape ka guwungane lantas baanga ngamah makejang.

"Nggih Mbok Suci, Bli Ngurah, napi ja icen mbok nak katunas. Sedeng melaha mbok makta wohwohan, dadinne tiang buung meli mangkin. Kenten masih ayame cukup angge matamiu. Kanggeang ngae lawar guling dogen ajak serapah basang gulinge"

"Terus teked dija ngundang, ngaturin sameton?" Patakenne Gusti Ngurah Gede.

"Amung ngaturin sameton Dadia sareng kaula ane matulung dogen, Bli Ngurah." pasaur Gusti Biang Ngurahe saha nunden okanne ngisidang wohwohane ka bale bantene. Gek Darsini ningting sokasine

293

[ 291 ]lan Gek Sri ningting tas pakean ibunne ka bale dangin. Meina ngaba wedang duang cangkir kanggen ibu lan Ajinne Gek Sri di gunung rata.

"Nyen tenenan Ratna, dadi tumben tepuk jumah?" Pataken matuanne nguratiang.

"Oh inggih Bu, niki adinne Wayan Galang sane panggihin titiang ring Kupang."

"Ooh, dadinne Yan Galang enu ngelah nyama di Kupang? Mih, jegegne masaih ajak Luh Ade. Kulitne masih putihan, mirib ibunne ane jegeg. Nyen adan ceninge nak?"

"Wastan tiange Meina Victoria. Nanging bapak tiange sampun ten kantun daweg tiang dereng lekad. Mama malih ngaonin daweg tiang kari alit. Tiang ageng ring panti asuhan, raris dados pembantu ring umah dines BRI Kupang. Duk bos tiange pindah, tiang pindah ngiring Tuagung ring BRI Atambua," aturne Meina alon masawang sedih.

"Inggih Ibu, nika awananne ajak titiang meriki. Kangen titiang ring lintihan caritan ipune sane kasurat ring surat wasiat mamakne, sane nerangang yen Meina puniki kari madue nyama mawasta Leonardo Tondoan sane ical di Selong," kenten aturne Ratna Dumilah, lantas nyaritayang indik asal-usulne Meina Victoria lan mamakne sasukate mapasahan sareng Leonardo, daweg biure ring Belong ngantos Meina lekad lan matemu sareng raganne kayang mangkin milu ngempu Gung Nantha. Makejang ane mireng daap-deep madalem Meina, tur angayu bagia ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa ane matemuang raganne teken Gusti Ngurah Darsana lan Ratna Dumilah.

"Inggih sayuwakti Ibu, mula Beli Ngurah setata dados utusan matemuang anake sane sampun belas manyama, mapanak, marerama, saha raganne masih dados conto patemun tresnasihe sane malenan

294 [ 292 ]Agama, saking palugran Sang Maha Kasih pinaka ujud Hyang Widi utawi Tuhan sane patut kasembah mula tunggal," aturne Gek Sri sendu.

"Saja keto ning, sing pocol pajalan ceninge ngalanglang buwana. Dumadak lantang tuuh ceninge nyidayang ngetut lampah ajin ceninge dadi pahlawan tan pamrih," pandikanne Gusti Biang Suci mrasa ring angga pelih selempera teken Gek Sri okanne.

"Naah, sampunang panjanganga nika mangkin niki dumun wenten temon-temon katur ring Ibu sareng Tuaji wastra sami masiki, yadin kirang becik nanging asli saking Timor. Yen Ibu madaging selendang, Tuaji mimbuh cangklong danta," atur mantunne. Aji sareng Ibunne kenyem-kenyem nerima aturan oka Ian mantunne.

"Suksma ning, ene mara santep anggon kapah-kapah dinuju ada rahinan. Warnan kaine saja leteng, mirip kain gringsing Tenganan," pandikan Ibunne ngeberang kambene.

Makejang mangkin pada ngawedang masedak laklak Ian lukis. Dereng usan pada ngawedang saget sampun rauh Gek Darsini Ian Gek Sri ngaba nasi goreng mawadah basi tutuga ring Meina ngaba piring. Taluh mata sapi, katimun, Ian serundeng dados ulamne.

"Ngiring Aji, Ibu, mangkin sareng sami ngajengang dumun,"sapanne Gek Sri.

Nandes dauh telu patulunge pada rauh. Wenten ane numpeng, wenten masih ngae jaja Ian mragatang majejahitan, mangdene dinane benjang kari matanding dogen. Gusti Ngurah Darsana nanem tanahe ane kajumput di Atambua di samping kenawan undag bale dangine maka ciri mindahang ari-arine, lantas kapingetin ben batu gulitan. Ngalantur lantas masang ider-ider Ian pangaput adegan bale bantene ben kain prada. Selaanne ka pasangin padapa. Kenten masih di Mrajan

295

[ 293 ]Kemulan kapayasin mangda asri.

Gusti Ngurah Gede milu repot ngarya katik sate, pemanggangan siap, ancak, lan nyerut kelapa daksina. Bajang-bajange masih repot ngarya wedang kanggen patulunge sami. Disne ngajengang samian katurin ngajeng yadiapin amung mabe pesan karper, taluh pindang lan jukut-jukut dogen. Patulunge mragatang karyane satmaka di jeronne padidi.

Di dina Buda Wage Klawune, semengan patulunge sampun rauh. Ane lanang-lanang wenten ane nguling. Wenten ane ngolah dolong, ngarya sate, jukut ares lan serapah, minakadi manggang ayam. Patulunge ane istri-istri kari nutugang eteh-eteh bebantene sapuputa. Jam roras sami sampun puput matanding, lantas makejang katurin ngajengang. Suud ngajengang patulunge pada mapamit ngantos padanda rauh muputang karyane jam 3.00 sore. Gusti Ngurah Darsana, rabi lan okanne gelis masiram lantas mahias. Okanne ngangge wastra pasaluk nininne Gusti Biang Suci, kain sakordi matoros sutra Sasak saha klambi alit kain beludru biru. Nininne Gusti Biang Ngurah nyalukin gelang tangan lan cokor saha okokan emas. Makejang mrasa bangga tumben maduwe cucu turmaning lanang. Pekakne, nininne, ibu, aji, lan bibi-bibinne mapayas, pada garjita nyingakin Gusti Ngurah Anantha Bhuwana kenyem-kenyem ngembang payasne.

Sesampune pedanda rauh, upacarane lantas kekawitin saking Ida padanda mapuja, Ibu lan Ajine mabeakala, muspa ka mrajan nunas pasaksian. Lantas upacara tuun tanah, magunting rambute kawadahin blayag saha upakara kapendem ring durin Mrajane. Kalanturang maprayascita, malukat, lan majaya-jaya. Malih muspa lan nunas wangsuh pada, natab banten ayaban maka ciri nunas kaslamatan ring Ibu Pertiwi sane nuntun tur mebasang saking saluiring mala lan bayane


296 [ 294 ]kapungkur. Ngarorokang surya upacarane puput. Pedanda sesampune katuran ngawedang lantas mantuk. Sameton dadia ane rauh nebengin lantas katurin ngawedang. Ada masih ane ngambil jaja, biu, lan wohwohan. Be gulinge lantas kapurak katektek katebih-tebih apang sametone rata pada maan nyicipin pada mabedik matimpal nasi, utawi tumpeng cihnaning lega masemeton.

Benjangne semeng, sesampune Gung Nantha usan natab pucak manik pretanda upacarane sampun puput, Ibunne sareng Ni Pudak lantas ngetog bantene makejang. Gek Darsini mapamit malunan ka Janaloka sawireh lakar masuk. Gusti Ngurah Gede ajak rabine kari ngantiang layuban apang ada jotanga ring sametonne di jerone kangin.

"Beli Ngurah, Mbok Ratna, ampurayang tiang mapamit pang maan masuk latihan mabaris. Kayang Saniscarane tiang mulih buin yen Bliq Ngurah lakar luas ka Sasak," aturne Gek Darsini pamitan saha ngecup kaponakanne, Ibunne, Gek Sri lan Meina.

"Nah Jegeg maluan mulih, Ibu ajak ajine durinan apang suud matamped dogen. Kayang Sukrane beline, ipahe lan Gung Nantha masih apang maan nginep awai jumah di Janeloka, sing keto Ratna?" pandikanne Gusti Biang Suci ngasih-asih mantu lan okanne.

"Inggih Bu, tiang pasti merika. Benjang kari nangkil ring boss dumun ka Kantor Daerah BRI Denpasar. Titiang sampun majanji nglapor sadurunge pindah ka Rababima," kenten aturne Gusti Ngurah saha ngicen rainne bekel amun ane biasa kirimanga.

"Matur suksma Beli Ngurah, Mbok Ratna tiang luas mangkin," aturne lantas pesu karurunge natad tas. Gusti Biang Suci kari nampedang kranjang lan sokasi ane baktana ipoan, nanging sujatinne raganne kari kangen ngempu putunne. Saling genti anake lingsir ngindengang Gung Nantha nganti sirep di pabinanne. Meina lantas nyirepang ka kamare.

297

[ 295 ]Sesampune suud ngorengin ebe lan ngangetin tumpeng lan katipat Gusti Ayu Sri lantas ngaturin Aji, Ibu, rakanne, lan Ipahne ngajengang di pewaregan. Usan ngajengang Gusti Ngurah Gede sareng rabinne mataki-taki lakar mantuk ka Janaloka.

"Yu Ngurah, sampun tengari beli lakar mulih malu. Padalem cerik-cerike ngurus siape ane mataluh lan siap potong ane patut madep mani. Napi buin yen payu kalahin ka Lombok, siape perlu sediaang pakan acukupan aminggu malu," kenten pandikan ipenne.

"Nggih Beli Ngurah lan Mbok Suci pada, tiang amung matur suksma. Yen Beli sareng Mbok payu luas ka Sasak, banggayang Gek Darsini ane ngurusang ubuh-ubuhane. Kaden mula sampun wenten kaula sane ngingonin, nawang tata carane ngubuhin siape."

"Tukang piara siape dong sampun wenten. Nanging, Gek Darsini perlu nabdabang indik pembukuane yen ada ane laku madep, napi taluh utawi siap potonge ane juanga teken langganane," kenten Gusti Ngurah Gede natad keranjang tututina teken rabinne. Gusti Ngurah ngatehang ajin lan ibunne pesu ka pamedale nganti maan montor ane muat raganne ka Janaloka.

@&@

Mara ajinne ngaliwat saget teka ada montor sedan mareren di arepan pamedale. Uli sedane tuun Nyoman Dana timpalne ane majanji lakar ngajak dr. Nurja singgah.

"Ooh, Nyoman ja teka. Kali kenken majalan uli Buleleng? Ayo menekan!"

"Semengan Gung, buka janjin tiange di telpune mabuaka cuti ngatehang Pak dr. Nurja mai jani sawireh Gung ngorahang jumah aminggu. Takut nyanan sing katepuk. Pak, kenalang ene suba Gusti

298 [ 296 ]Ngurah Darsana, ane nelpun uli Atambua," raos timpalne.

"Oh, Gusti Ngurah, tiang Nurja. Ampura mara mangkin kapanggih," ucapanne dr. Nurja lantas masalaman. Gusti Ngurah saking senengne nandan tamiunne ka jeroan.

"Ngiring Pak dokter, Man Dana pada kanggoang deriki negak. Naah, niki ibun tiange, niki kurenan tiange lan panak tiange mara aoton,"Gusti Ngurah ngenalang ibune.

"Nggih, matur suksma. Tiang dr.Nurja karitenan Pan Kobar dumun ring Sasak. Mangkin sampun pensiun, mabalik mulih ka Singaraja," aturne dr. Nurja ngasab.

"Oh, derikian malinggih. Yen niki ja Man Dana mula mepes meriki uli dugase kari masuk ajaka panak tiange di SMEA Singaraja," panyapan ibunne. Ratna Dumilah makesyab mireng adanne dr. Nurja lantas nyledetin rabina Gusti Ngurah tahu taken sasmita lantas manggutan. Rabine kapaon nunden Gek Sri ngae kopi patpat.

"Beh, malunan Gung Rah nganten, buina sampun ngelah oka. Yen tiang kayang jani enu dadi bujang bingung, paling milihin kabake, makejang tepuk jegeg puk?"

"Araah, dasar bajul buntung, mapilih maboros kidang, bakatang bangkaan bengu. Pilih-pilih bekul, maan buah bangiang," pasautne Gusti Ngurah ngewerin timpalne.

"Nggih, sambilang wedange Pak dokter, Pak Dana pada. Kanggenang jajane kasela gunung," raosne Ratna Dumilah nanjenin tamiunne ngawedang.

"Gusti Ngurah, nyambung bebaose di telpon, napi sane nikaang Gusti Ngurah mangkin sareng mriki? Tiang nyud gati nepukin yen wiakti ipun mula pianak tiang."

299

[ 297 ]"Nggih wenten Pak dokter. Bu, kaukin Meina ajak mai jebos mareraosan," kenten pandikanne Gusti Ngurah. Rabinne kapaon ngaukin Meina apang ka Gunungrata.

"Meina, tegtegang malu bayune. Jalan ka gunung rata matemu ajak dr. Nurja ane caritaanga teken mamakmu di surat wasiate. Dumadak apang sing ada masalah ane ngawe sungsut keneh Meinane. Taanang malu sedih lan kangene yen tonden seken Pak dokter Nurja ngakuin ragan Meina saja panakne," kenten Ratna Dumilah lantas pesu ngajak Meina. Sada alon Meina negak di sampingne Gusti Ngurah Darsana lan rabinne.

"Pak dokter, niki Meina Victoria ane tuturang tiang lewat telpon ipidan. Mangkin indayang bapak midenin kenken kayuwaktianne," kenten Gusti Ngurah papolosan. Pak dr. Nurja nguratiang Meina satmaka tan pakejepan. Di bibihne Meina ane setata meg marawat-rawat kenyemne Marieta Victoria. Amung paningalan, alis lan gidatne mirip pesan teken raganne. Paingetanne dadi nerawang ka masane ane sampun duang dasa tiban liwat.

"Sas ... saja cening pianak Marieta Victoria? Kenken khabarne jani. Ia makelo dadi perawat di Rumah Sakit Umum Selong lan sanjane nulungin bapak praktek jumah," patakonne dr. Nurja alon nungkasang mekek angkihanne saking trenyuh kenehne.

"Nggih Pak dokter, nanging Mama sampun ngalahin di watesan Timor Portugise, dugas tiang kari cerik. Papi kocap mati di Selong. Nanging dugas Meina ulang tahun ane ka pitulas, suster Ida ane ngajak Meina uli cerik maang surat wasiat Mama ane isinne ngawe atin Meinane bingung. Kocap Meina kari ngelah nyama, Lan Bapak Meinane ... sujatinne ....," Meina ten nyidayang ngalanturang caritane lantas ngeling sigsigan.

300 [ 298 ]"Meina, eda malu ngeling, apa dadi bapak malihin surat wasiat Mamane?"

"Nggih kanggena Tuagung, raganne sane makta. Napi dados Tu ...?"

"Nggih pak dokter, mangkin tiang nyemakang," pasaurne lantas ngambil surat wasiate saha foto-fotone makejang dugase Marieta kari di Selong lan di Kupang.lantas serahanga teken dr. Nurja. Alon dr.Nurja memaca surat wasiatne Marieta saha nguratiang foto-fotonne Marieta dugase ngajak Leonardo lan kurenanne di Selong, lan foto dugase Meina ulang tahun kaping lima di Kupang, nyihnayang yen Marieta suba beling dugase budal uli Belong. Saking sedihne, mara suud maca surate dr. Nurja lantas meluk Meina.

"Oooh Meina anakku, cening pianak bapa sayang. Bapa ane tusing ngelah tanggung jawab. Nanging kenkenang bapa nyen buin. Bapa ajak panak somah bapane malaib ka Cakranegara. Kaden ja Mamamu ngungsi ngajak papimu, Nak? Sukur masih bapa maan ngajak beline Leonardo milu ka Cakra. Nganti telu bulan bapa ngantosang, nanging papi lan mama mu tuara ada kabarne, mara lantas bapa luas ka Bali. Leonardo serahang bapa teken Pan Kobar ane bekung, lantas kaperas kanggon pianak, kasalinin adan ben Wayan Galang. Selanturne caritane Gusti Ngurah ane uning sangkala raganne ngajak cening milu mai jani," kenten tuturanne dr. Nurja ngusuh-usuhin pianakne kang kinasih. Meina tan pasaur, amung sigsigan ngeling ngelut bapane. Gusti Biang Ngurah, oka lan mantune milu kangen nyingakin patemun I bapa lan I pianak sedih buka kenten.

"Terus mangkin kenken paitungan pak doktere yen Meina mangkin sampun sinah mula panak pak dokter?" Patakonne Gusti Ngurah satmaka ngawakilin Meina.

301

[ 299 ]"Sapuniki Gung Ngurah, Meina puniki mula pianak tiang. Nanging yen nadak mangkin ajak tiang mulih ka Buleleng manawi kirang pantes, santukan kurenan tiange dereng uning tiang ngelah pianak saking Marieta. Tiang kari ngutsahayang mangda ipun nyak ngampurayang kaiwangan tiange. Sajeroning punika manah tiange banggayang Meina mangda tetep tunasang tiang ajengan ring Gung Ngurah dumun, "aturne dr.Nurja.

"Beneh saja keto Meina, buka raos yange ipidan teken Meina apang tusing legan keneh Meinane matemu teken Bapane ngae kulawarganne kisruh. Melahan tuutang malu tutur mamamu di surat wasiate apang matemu malu teken beline di Cakra. Gumantine jani Meina suba nawang tur akuina teken Bapane dr. Nurja. Dumadak apang kurenanne dr. Nurja nyak ngampurayang mamakmu lan narima Meina pinaka panak kualonne," kenten pituturne Gusti Ngurah nyangra aturne dr. Nurja. Makejang pada matutang.

"Inggih sami serahang tiang ring Tuagung sareng Ibu sane nuduk padewekan lan ngurip tiang sane satmaka sampun padem mawinan sida kapanggih ring bapak tiange." Kenten aturne Meina paterebes yeh paningalanne, usuh-usuhine teken Ratna Dumilah.

"Cening Meina, eda cening salah tampi teken omongan bapane. Bapa tusing lakar ngutang anaka buka cening. Baang malu bapa galah makeneh nebus kapelihan bapane. Bapa majanji lakar ngutsahayang ngisinin kaperluan ceninge. Sujatinne dija ke demen ceninge ngoyong, tetep ngiring Gung Ngurah apa lakar nutug beline di Cakra sambilang nutugang sekolah ceninge? Bapa ane lakar meanin cening," kenten pitutur bapanne.

"Nggih depin sampun tiang ngiring Tuagung tur apang katepuk malu teken belin tiange Leonardo utawi Wayan Galang di Cakranegara,"

302 [ 300 ]pasautne Meina saha ngusapin yeh paningalanne. Sawireh sampun tengai Gek Sri lan Ni Pudak sampun sayaga makta sodaan ka gunung rata. Meina masih ngenggalang milu ngambilang toya lan gelas inum.

"Nah, pak dokter, mangkin ngiring malu madaar sawireh niki sampun tengari. Kanggoang napi ja wenten. Deriki di bongkol gununge sajaba jukut-jukut ten wenten."

"Beh Gung Ngurah, tiang nenten madue manah malih jaga nulak napi ja paicene. Ledang kayun Gung Ngurahe sareng sami sampun tan sida antuk tiang ngawalesang," aturne dr. Nurja lantas mabriuk pada madaar. Sedeng melaha jukut ares lan sate dolonge ibi kari liu masisa. Gek Sri ngimbuhin baberok satmaka matuinget dr. Nurja di Selong.

Sesampune suud madaar lan mategtegan ngaroko saha nutur ajak Meina panakne ngempahang kangenne sawireh mara matemu, dokter Nurja lantas matur lakar mapamit.

"Gung Ngurah santukan sampun siang, tiang jaga mapamit. Keto masih cening Meina, legayang malu amone matemu, bapa lakar mulih malu. Yen cening suba matemu ajak beline sampeang salam kangen bapane. Yen ada galah pasti bapa nelokin utawi nelpon cening maka dadua. Nah, ene kanggoang malu anggon meli es dijalan. Selamet jalan anakku, Ooh Hyang Widhi kenten taler Gung Ngurah sareng Ibu, matur suksma sampun matemuang titiang sareng pianak titiange," ucapanne dr. Nurja masawang sendu.

"Pak, ... Oh Bapak matur suksma, tiang kari kangen teken Bapak."

"Nggih Gung Ngurah, Ibu, lan Gung Biang sareng sami tiang mangkin mapamit. Cara legu, mara wareg lantas magedi," kenten aturne dr.Nurja lan Nyoman Dana lantas majalan. Meina lan Gusti Ngurah ngatehang teked di montore. Makelo dr. Nurja meluk pianakne

303

[ 301 ]karumrum kasihasih. Sesampune montore maseret budal, Meina tolah-tolih dando-dando rembat tindakanne nutug Gusti Ngurah ka jeroan.

@@ & @@


Sorene nika sedek Gung Nantha sirep, Ratna Dumilah alon-alon nguris rambut okanne nganti bresih. Rambutne katanem di mrajan. Lantas dugase masiram ka ambuhin nganti bresih nyalig duurne. Gung Nantha sayan mungil, sayan gagah yen matopi, busan-busan usuhina duurne. Makejang dadi garegetan pada nyingakin polahne lucu.

Maninne Gusti Ngurah Darsana ajak rabinne, okanne, Gek Sri lan Meina lunga ka Denpasar. Pangojoge makejang ka dununganne Gek Sri masandekan. Gusti Ngurah dogen ane ka Kantor Daerah BRI apang tuara ngalikadin. Kabenengan liu ada kepala cabang ane teka mawanan liu ngajak ngobrol miwah nyalamin raganne indik pindahe ka Rababima. Jam dasa mara raganne maan kasempatan matemu teken Bapak Kakanda. Beh liu gati pituturne Bapak Kakanda indik tugas-tugas pokok ane patut ka laksanayang di Rababima. Nganti jam solas Gusti Ngurah mara mapamit uli kantor Daerah. Teked di dununganne Gek Sri, dapetanga okanne sedeng pajengina bubuh teken Ibunne. Sampun suud ngajeng bubuh lan pada ngawedang lantas mara numpang bemo ka Gajah Mada, mabelanja di peken Badung lantas ngajengang di restoran sawireh sampun tengai tepet. Suud ngajengang Gusti Ngurah ngajak rabi lan rombongane nyingakin barang-barang kerajinan lan mainan anak-anak di toko Jl Gajah Mada. Meina angob ningalin kaasrian tokone saha mendahan isin barang kaseniane uli togog, gambaran, kain songket, endek, batik, ukiran payasan emas, perak, tanduk, pendok, kepet, lan barang seni lenan.

"Bu Ratna, deriki magenepan ada kain-kain tenunan asli lan barang


304 [ 302 ]seni lenan ane melahan bandingang teken di Kupang. Nguda iraga ngaba gapgapan uli Timor Bu?"

"Baah, yen barang kerajinan lan kain-kain sajan liunan ada di Bali. Nanging iraga perlu ngaba barang ane asli uli Timor anggon temon-temon maka ciri iraga taen nongos di Timor. Buina satmaka iraga ngargain kasenian daerahe lenan ane tusing kalah luihne, sangkal ada istilah Bhinneka Tunggalika maka cirin demokrasi cara Indonesiane," kenten Ratna Dumilah nerangang saha meliang Meina kalong misi medaliun salib perak asetel. Sesampune suud mabelanja Gusti Ngurah nyetop bemo ane ngaba raganne ka Kreneng, lantas menek bus ane ngaba raganne ka Baledan. Jam telu makejang sampun napak teked di jeronne. Meina simalu tuun nyangkil Gung Nantha ane kari lelep sirepne. Gek Sri lan rakanne ningting bablanjaane tutuga teken rabinne natad tas pakean lan susu okane.

"Meina, kenken Gung Nantha enu sirep, sing repot keto ngurus ragane dogen Nyak nau rasanne malali di Badung?" kenten Gusti Biang Ngurah nyagjagin putunne.

"Nenten Tu Biang, Gung Nantha wau sirep ring montore saking Klungkung. Yen ring Badung ten meneng-meneng sami mainanne tagih ambila, di toko kasenian barange becik-becik pisan. Pantes torise demen malali ka Bali. Tiang tumbasanga kalong asetel," kenten aturne Meina lantas ka gunung rata nyirepang Gung Nantha. Wengine nika Gusti Ngurah lan rabinne mataki-taki menpen pakean okane saha gapgapan kanggen ninine. Manine semengan rombongane sampun sayaga lakar mamargi. Ibune masih sampun matangi nyediaang yeh anget putunne anggen maelap lan ngarya wedang kopi lan susu.

"Gek Sri, ene jajauli matah layuban usaba suba mairis aturin ninine. Raganne mula seneng ngajeng ane matunu timpalanga wedang.

305

[ 303 ]Biasanne encebanga apang emes."

"Nggih Bu, tiang pamit dumun," kenten aturne Gusti Ngurah ajak rabinne lantas pesu karurunge tutuga teken Meina lan Gek Sri nyingal Gung Nantha. Jam kutus raganne sampun menek montor lakar ka Janaloka. Gusti Biang Ngurah ulap-ulap teken putunne. Di jalan tuara med-med Meina nakonang adan desa lan woh-wohane magenepan di sisin margane luire duren, salak, wani, manggis, biu gadang, lan kuning muah ane lenlenan. Tan caritanan di jalan saget sampun teked di Janaloka. Gusti Ngurah Gede lan rabinne ledang pesan kayunne mara nyingak okanne, mantune lan putunne rauh.

"Nah mai ja Ratna menekan. Tumben jani mara taen mulih mai nelokin umahe ane magrudugan sing ada ane ngarawat. Sasukat ibune mulih mai mara madeng-adengan buin majumu kabenahin. Tingalin ento ninine malinggih di lojine badangin," pandikan ibunne matujuhin Gusti Ngurah lan mantunne ane tumben nelokin nininne.

"Beh, wiakti. Yen kenten Gung Nantha patut nunas basma apang ten kumpinan, sawireh tumben matemu sareng kompiangne," kenten aturne Gusti Ngurah lantas ngajak rabinne. Gusti Biang Suci nyingal putunne ka loji matur teken Ibunne Gusti Biang Putu.

"Ibu, niki putune Ngurah Darsana ajak mantune Ratna Dumilah lan kompiange Gung Nantha rauh jaga nginep deriki. Mangkin icenin pangampin, basmain dumun mungpung Ibu kari nyedah," aturne Gusti Biang Suci ring Ibunne ane malinggih di loji.

"Mimiih saja, pelanan Ngurah nganten turmaning jani suba ngelah anak cerik pinaka kompyang, nini tusing taen mulih ka Baledan. Kenkenang nini suba tua sing bani mamontoran. Mai ja dini negak Ratna, kanggoang umahe uwug kakene. Jani sasukat Gek Sri masekolah di Badung mara Ibu lan Ajine nyak mulih. Yen ipidan pragat


306 [ 304 ]ja nini dogen dadi kakutangan jumah. Makejang ngalahin ngungsi ka Sasak. Paling-paling Ibun ceninge di Baledan kapah-kapah nelokin mai katuju ada rainan utawi usaba di Baledan," pandikanne Gusti Biang Putu lingsir lantas nyolekin Gung Nantha basma saha ngicen pangampin Rp 10.000,00 Salanturne ragane ngagah bungselan lantas ngicen Ratna Dumilah bungkung tetamiangan akatih. Matuanne ngawangsitin apang nerima paicanne.

"Inggih Tuniang, matur suksma. Ampurayang titiang wau polih matur. Semalihe nenten nyidaang ngaturin napi, kanggeang puniki samatra anggen temon-temon," aturne Ratna Dumilah saha ngaturin bungkusan. Gusti Ngurah masih ngelut nininne kasihasih.

"Apa tenenan ning?" Lantas gagaha bungkusana "Miih kain tatununan dija ning, babikasanne cara gringsing Tenganan. Yen kakene patut anggon nini rurub di matine"

"Beh ngudiang dados nini ngandika kenten? Dumadak ja mangda nini panjang yusa nyingak kompyange. Niki kain pakaryan Timor genah titiange makarya."

"Nah, nini suba tua. Suba patuta mulih ka karange wayah. Nanging nini lega sawireh jani ada panak, cucu, kompyang ane nyak mulih ngingetin tanah plekadane, nyambungang jerone di Janaloka teken di Baledan," kenten pitutur nininne sendu.

Sedih Ratna Dumilah mirengang, nanging masih angob teken anake lingsir kari cedang nyingakin matetoesan ngae canang anggen purnama, tilem, lan Kajeng Kliwon.

"Ibu, angob titiang ring katrampilan wiadin cacepne Tuniang ngarya canang?"

"Anak mula keto pakaryanne dadi tukang banten uli ilu. ibu sing

307

[ 305 ]bani nombaang, apang misi amun kayunne. Idep-idepang olah raga," pasaut matuanne.

"Mula keto ning pailehan uripe. Uli mara lekad iraga patut magae ngawit ane ingan, sayan berat nganti ane paling berat. Lantas buin nginganang nganti ane paling ingan, mara lantas ngoyong saking sing ngelah bayu, sabda lan idep lantas kadanin mati. Atmane mulih maring paramatma lan awake mulih maring panca maha buta. Yen ada anak enu idup sing nyak magae sujatinne ia suba mati saenune hidup," kenten ninine Gusti Ngurah lantas mapamit lakar nulungin ajinne nabdabang barange ane lakar maba ka Sasak. Gusti Biang Suci ka pwaregan nulungin Meina mragatang masakane ane kari ngae jukut dogen. Gek Sri lantas ngajak Gung Nantha maplalian di pinggir kolame batan jrotine sambilanga ngetis. Gusti Ayu Darsini saget teka masepedaan ngaba bungkusan.

"Niki Bu, tiang numbas saduran wau di kantin," atutne nyerahang bungkusane.

"Nah, sedeng melaha anggon darang nasi jani Gek Darsini," pasaur Ibunne saha masoda di meja makan. Meina nyacarang piring, gelas, lan yeh inum mawadah morong. Ratna Dumilah nyemak okanne ane lelep di pangkuanne Gek Sri lantas sirepanga di kamar. Salanturne makejang lantas ngajengang ngiter meja di kamar makan.

"Beh, tumben naar saduran Karangasem. Ibi di Klungkung meli sromotan, yen teked di Sasak miribne paling malu lakar meli plicing kangkung ane misi cuka Gek Sri?"

Makremosan pada ngajengang ngiring aji kayang ninine ayahina teken Meina, Gusti Biang Suci busan-busan ngimbuhin nasi, darang nasi mabe siap, taluh, karper, lan pindang cekalan. Ninine ledang pesan kayunne nyingak putunne pada magegonjakan. Di papinehne marawat

308 [ 306 ]"Kenken kaden ramenne yen makejang oka lan putunne rauh pada tangkil uli Sasak lan uli Baledan ngaturang bakti di katuju piodalan di mrajan."

Sorene nika anake lingsir macarita teken putu-putunne indik dugase enteg Baline, pailehan zaman Belandane ngalahang Buleleng, Badung, Klungkung, zaman Jepang, zaman revolusi dugas pamudane kayang Gusti Ngurah Bagus ngalas lan Ibunne luas ka Tanjung ngalahin Gusti Ngurah Darsana kari alit, mawanan anake lingsir tuara milu ka Sasak saking madalem putune. Gusti Ngurah, Gek Sri, lan Gek Darsini padelengdeng yeh panonne mirengang. Nanging Ibunne sedih mrasa jengah, satmaka kalalungin ben ninine. Ngenggalang ragane ngaenang yeh anget anggen nyiramin putunne, apang anake lingsir usan macarita. Gusti Ngurah nulungin ajine nyelepang pakan siape ka gudang ukuran aminggu sawireh lakar kaonina ka Sasak, apang wang jerone ten repot meli pakan siap.

Maninne semengan sesampune pada masiram lan nyampah, Gusti Ngurah mataki-taki lakar mapamit. Ibune sampun nyediaang banten apang oka lan mantunne maan mabakti di mrajan sapisanan mintonang putunne sawireh lakar luas ka Rababima. Makejang ka puputang antuk nininne ane mula dados pamangku di mrajan.

"Ibu, Aji lan Tunini, titiang sampun usan muspa ring mrajan. Mangkin pacang mapamit, mangda polih madabdaban ngringkes barang-barange sane jaga bakta ka Sasak benjang. Ngiring usahayang mangda jam 8.00 sampun matemu ring Padangbai."

"Nah, Ibu ajak aji lan adine uli dini lakar pasemengin apang maan ngalantas meli karcis kapal. Keto masih anggon sangu di kapal depang Ibu ane nyediaang apang cening tusing repot lan masepan-sepan lakar majalan semengan," pandikan Ibunne negesang.

309 [ 307 ]"Inggih yen sapunika Tunini, Aji, Ibu, lan Gek Sri tiang pamit mangkin. Nikain Gek Darsini nyanan mangda mantuk dumun ka Baledan rauhe saking sekolahan," kenten aturne Gusti Ngurah, Ratna Dumilah lan Meina nyalamin anake lingsir ane bengong, bengbeng sedih. katinggalan cucu, lan kompyangne lakar luas joh.

Gusti Ngurah Darsana ngajak rabi, oka, lan Meina pesu ka margane ngalih montor ane lakar ka Baledan. Ajahan montore teka lantas penekina, maseret ngawangang nyelag abian salake nedeng mabuah, nyeririt dimargane apit carik ane misi padi nedeng kuning satmaka emas sinangling pakenyahnyah kasinaran surya ane mara dauh kalih semengan. Teked di jero Meina tuun si malu ngiring Gung Nantha, tututina teken Gusti Ngurah lan rabinne ngaba tas. Gusti Biang Ngurah enggal mapagin nyangkol putunne.

"Kenken kabare Ngurah, Ratna. Apa panikan ninine mara tumben jagjagin. Apa kenak raganne bantek malinggih?" Kenten pitaken Ibunne nakonang bibinne.

"Beh, kenak pisan Bu. Malah ragane sane ngarya canang lan banten yen katuju purnama, tilem, lan Kajeng Kliwon. Di kenkene nyampat di mrajan lan di lojine badangin. Gung Nantha icena pangampin Rp 10.000,00,- Ibunne icena bungkung tetamyangan akatih, pinaka pasaluk teken mantune," pasautne Gusti Ngurah ngalapur ring ibune.

"Nah, patuta tunas paican anak lingsir anggon temon-temon," pitutur Ibune.

"Ibu, titiang mamargi saking deriki benjang semengan pisan mangda polih kapal sane malayar jam 8.00 saking Padangbai. Aji, Ibu sareng Gek Sri sampun majanji jaga matemu ring pelabuban. Sapunapi Ibu durus sareng ka Sasak, gumanti mangda wenten iring tiang ka Sengkol mlaku pelih ring reramanne Ratna Dumilah,"aturne Gusti

310 [ 308 ]Ngurah.

"Ah, kanggoang ja ngiring Ibune, Ajine lan adine dogen kema. Nyanan di Sasak buin ngalih pangrenteb. Pan Kobar ajak kurenanne lan banjare ditu apang milu nututin. Ibu ngijeng jumah dini, adine Gek Darsini ngijeng jumah di Janaloka. Dumadak apang cening selamet teked di Sasak terus ka Bima," pasaut Ibunne tan mari ngusuh-usuhin putunne saha indenganga kangin kauh di natahe. Meina lan Ratna Dumilah sesampune ngejang tas lan bandarane lantas ka paon ngae bubuh, jukut, muah ngangetin darang nasi. Gusti Ngurah Darsana menpen panganggone di kopere dadi duang koper, lan barange lenan kawadahin dose mategul matulis rapi BRI Rababima. Suud masak Ratna Dumilah lantas majengin Gung Nantha bubuh, menpen bajun okanne mataki-taki apang ten kasep mani pasemengan majalan ka Padangbai. Kenten masih Meina matetamped apang ten ada ane kecag. Nyaluk sanja Gek Darsini mara rauh uli Janaloka.

"Oh, Gek Darsini ja teka. Kaden Ibu sing maan montor bane suba sanja?"

"Polih Bu, nanging majeljel santukan montore kari tuah asiki ane meriki."

"Kenken Tu Gek, napi payu milu ka Sasak?" Patakon ipahne ngoda.

"Beh, mbok ngae tiang bingung. Keneh tiange meled gati milu, nanging yen inget teken tugas tiange di sekolah dadi komandan regu, jumah di Janaloka dadi pangijeng tur ngarunguang ubuh-ubuhane liu. Melahan tiang durian dogen ka Sasak terus ka Bima."

"Nggih, mula keto. Patuta uli jani malajah matanggung jawab, mucukang encen ane madan perlu. Ten ja ngulah ngalih demen padidi,"

311 [ 309 ]ucapane Gusti Ngurah ngaenang Gek Darsini nyebeng. Nanging enggalan Ratna Dumilah mesuang dompet ngenjuhin ipahne pipis anggon meli pakean seragam sekolah lan buku-buku keperluan sekolahane.

"Nah, sampunang nyebeng, nyanan ilang jegege. Niki pipise, kone lakar meli pakean seragam, buku-buku lan...., napi buin? Yen kari kuangan nyanan kirimanga uli Bima, nggih, ten kenten Tuagung?" Kenten ucapan ipahne ngawe Gek Darsini kenyem.

"Matur suksma mbok, beli Ngurah, niki sampun cukup kayang sangu matujuh belasan," kenten pasautne Gek Darsini saha ngeberang pipise teken ibune.

"Nah, yen suba keto melahang ngijeng ditu, ada amongan liu," pitutur ibunne.

Petenge nika sesampune pada suud ngajengang Gusti Biang Ngurah sareng okane maka dadua, mantu lan Ni Pudak maneman kangin kauh sambilanga nyanden putune. Busan-busan kedeke mabriag yen Gung Nantha ngalucu cakup-cakup, nyeleletang lidah.

"Bu, benjang tiang jam lima saking deriki mangda ten kasep rauh di Padangbai."

"Tiang masih nikaina ring Ibu apang nruput sampun teked di Janaloka, sawireh raganne lakar mamargi jam nem uli Karangasem apang jam pitu teked di Padangbai."

"Nah, suba ja keto melahan jam empat pada matangi apang jam lima suba pada majalan, kaden uli jam telu suba ada mentor nambang. Jani sirepang malu ragane apang tusing sepanan bangun," pandikan ibune alon, nanging kari nyanden putunne.

"Sapunapiang sirep, niki kejepanne Gung Nantha kari ening pisan. Manawi kari kangen teken niangne Indayang Ibu sane nyangkutin.

312 [ 310 ]manawi nyak sirep," atur mantune. Gusti Biang Ngurah nyangkol putune iyang-iyunganga saha macangkriman matembang pucung. Kasuen-suen Gung Nantha klier-klier lantas sirep di pelukan ninine. Alon-alon ninine nyirepang di kamar lantas kasaputin. Ledang kayunne nyingak putune lelep sirepne. Mara lantas pada ngungsi kamarne suang-suang sawireh sampun jam sia wengi.

Manine jam 3.00 semeng Gek Darsini lan Ibune sampun matangi lantas ka pwaregan ngae yeh anget, anggon ngawedang lan yeh siram rakane. Buin a jebosne Gusti Ngurah lan rabine matangi lantas masiram. Mara lantas okane tangianga lantas ka elapin, kasalinin nganggo baju dingin. Nyambil nuptupang barange Ratna Dumilah ngaenang okane susu, ane lenan sami pada ngawedang ngilangang dingine manulang. Ni Pudak seka besik ngaba koper lan barange ka pamedale, nyaga montore ane luas.

"Ibu, niki sampun nandes jam lima, titiang mapamit. Dumadak Ibu kenak kaonin titiang lunga. Niki wenten bekel akedik anggen numbas napi to sane perlu nadak-nadak," kenten aturne Ratna Dumilah saha ngenjuhin matuane amplop.

"Ngujang dadi cening maang Ibu pipis buin. Jumah suba cukup yen anggon Ibu padidi. Gumantine cening anake di padesanan apang sing kapesan. Apa buin cening enu naggung adi-adine masekolah. Ibu tusing taen maang sangu adine yen mulih. Pamupun carike cukup anggon Ibu mawidesa Ian marerainan," kenten pasaur Ibunne nampenin.

"Inggih Bu, ngapidan sih titiang polih ngaturin Ibu? Dumadak mangda nyidaang titiang nabung anggen mecikang balene raabne sampun sayan tipis. Becikan gentosin antuk genteng tanah. Mangkin meweh numbas genteng tiying," aturne Gusti Ngurah.

"Nah yen keto papineh ceninge Ibu suksma pesan. Urusan

313

[ 311 ]umah muah druwen anake lingsir ane enu masisa patuta cening ane ngingetang. Ibu suba mawak tua, patutne jani pensiun. Yen cara Baline suba nyandang nyalanang wana prasta," pandikan ibunne.

"Inggih, punika awananne Ibu sampunang bes tuyuh. Napi sane elah antuk Ibu ngambil rarisang. Mangda sekadi Tunini ring Janaloka. Sane siosan banggayang Gek Sri lan Gek Darsini sane ngalaksanayang. Yen mrasa sulit sinah ipun ngorahang ring titiang. Nah, mangkin titiang pamit. Pudak iring Ibu pang melah nah!" ucapanne Gusti Ngurah lantas ka margane sawireh montore sampun teka. Rabinne lan Meina ngecup Ibunne lan Gek Darsini ane magutit ngecup Gung Nantha, mara lantas nutug Gusti Ngurah ka jaba.

"Daaag Gek Darsini." katimbal "Daag sayang Gung Nantha, Bli, Mbok, Meina."

Montore ane muat Gusti Ngurah magerus liwat Klungkung terus ka Padangbai, kenten masih Gek Darsini enggal menek montor ane ngaba ragane nganginang ka Janaloka. Kari ibune lan Ni Pudak bengong nyangongak cara tluktake kuangan yeh, bolak balik saget marep kauh ngetut pamargin putunne, saget marep kangin ngetut pamargin okanne mapag suryane galang kangin, sayan galang, sayan ebek anake di jalan.

"Ngiring Tu Biang, ngiring mantukan, dumadak oka, mantu lan putune selamet ring pamargi," aturne Ni Pudak nandan Gusti Biang Ngurah ane ngepes toyan panonne.

"Nah, jalan menekan kanggoang padidi jumah. Tusing perlu ka alase, jumah masih dadi matapa, nyalanang wana prasta. Gumantine apang bisa ngrasayang di ramene ngrasa sepi, nanging di sepine apang ngrasa rame, ada Hyang Widhi marengin iraga."

314 [ 312 ]sokasine.

"Nggih, aji deriki ngajengang sareng Gek Sri lan Meina. Titiang maktaang ibu sareng Ratna ring kamare di tengah," aturne Gusti Ngurah lantas natad botol lan sokasi ka kamar rabinne. Kayunne wiakti trenyuh nyingakin rainne kaperanan yen eling teken gegambaran pitresnanne ane pupus saking raganne masemeton. Teked di kamare dapetanga okanne sedeng sirep aris pesan kaapit ibu lan nininne. Alon-alon raganne malinggih di kursine saha nundun Ratna Dumilah apang matangi.

"Bu, bangun malu, ene suba jam roras, suba waktune ngajeng siang. Kapale mara pesan ngaliwatin arungan. Tiang ngaba nasi kaput ajak yeh. Iraga ngajeng dini dogen," kenten pandikanne Gusti Ngurah nundun rabinne. Ibunne masih milu matangi.

"Kenken ning, suba teked dija jani kapale? Pules ibune lelep gati, tusing mrasa kapale majalan. Apa mula sing ada ombak? Biasanne lancute keras yen megat arungan."

"Niki sampun siang Bu, arungane sampun lintang. Mangkin ngajengang dumun, niki sampun baktayang tiang nasi kapute sareng toya," atur okanne saha mesuang nasine.

"Inggih dong Bu, tiang sampun seduk ituni durung nyampah. Amung nunas kopi sareng roti manis asiki," aturne Ratna Dumilah saha nyemak kaputane lantas madaar. Ibu lan rabinne masih ngagah nasi kapute pada mabesik lantas makeremosan ngajengang.

"Nah, ento kaden enu buin abesik anggon imbuh. Cening Ratna raga masusuin perlu lebihin madaar apang ngelah bayu," pandikan ibunne saha ngagah kaputane buin abesik edumanga teken okane lan mantune. Gusti Ngurah kenyem-kenyem maan imbuh.

317

[ 313 ]Suud ngajengang Gusti Ngurah menek ka loteng nelokin ajinne. Dapetanga makejang sampun pada sirep nyaleleg di samping barang-barangne. Kapale sampun makibeh ngungsi pelabuhan Lembara Gelis raganne ngalih tongos malinggih di bangkune paak kasisi apang terang ngenah Enjung Bangko-bangkone satmaka muncuk cunguh Sasake, Gili-giline di Pelangan lan Sekotong Kauh, nganti macelep ka Teluk Lembar di tongos pelabuhan kapale ane teduh, tenang uli gebyuran ombak lan angin ribut ane biasa ngusak asik kapale yen malabuh di Ampenan. Klibiran toyane ening maglanaran satmaka telaga linggah kateduhin punyan-punyanan ngarembun di pasisin idinge nginggil sisih kelod.

Jam satu kapale malabuh di Lembar. Magrudugan anake saling paliwat tuun pada ngalih montor ane muat ka Cakra utawi Mataram. Gusti Ngurah milihin buruh patpat ane ngaba barangne teked di montore ane lakar ngaba raganne ka Cakranegara. Sesampune mayah ongkos buruh montore lantas magerus majalan ninggalang pelabuhan Lembare.

Teked di Jeruk Manis sampun lingsir. Pan Kobar lan kurenanne masuryak liang kenehne.

"Mimiih, niki ko Tuagung Alit sane antos-antosang titiang. Cenat baong titiange dengak-dengok uli ituni. Ngiring Tuagung, ngiring sayang," aturne Wayan Rempuh tuara ngalinguang ane lenan nyongsong bungan manahne ane singala teken Meina. Gung Nantha masih polos jag masriut nyujuh jemaka teken Wayan Rempuh.

"Aah, memenne, dadi masepan-sepan. Aturun anake malu dane malinggih."

"Beeh, wiakti kanti engsap ngaturin mlinggih. Nanging kaden niki mula druwen raganne. Kanggena dija kayunne malinggih," aturne

318 [ 314 ]nyambil ngindengang Gung Nantha.

"Nah, nguda ento sangetang, kaden tiang suba biasa mai," pasaurne Gusti Biang Suci saha malinggih di bale daja. Pan Kobar nulungin Gusti Ngurah lan Meina ngaba koper-kopere ka bale daja lan bale dangin. Ratna Dumilah milah-milah barange ane lakar maba ka Bima ajak ane lakar maba ka Tanjung lan ka Sengkol, muah gapgapane deriki.

"Nah jani suba pragat, mainang beli ane ngiring Gung Alit. Memenne kemo malu ka paon sodaang wedang. Ngiring Tuagung Alit," ucapne Pan Kobar nunden kurenanne.

"Niki sira Jro Mekel, dados nembe panggih? Napi niki kocap adinne Yan Galang sane nikaang di surate?" Patakonne Wayan Rempuh nguratiang Meina ane kari bengong.

"Nggih Mek, nyanan ajaka macarita pang lantang yen sampun pada matemu. Nah Meina kema tulungin ka paon masoda. Ene suba mek Rempuh lan Pan Kobar ane dadi reraman beline," kenten pasautne Ratna Dumilah ngenalang. Wayan Rempuh ngelut Meina kausuh-usuhin. "Mimiih, payu masih cening teka, memek kangen ningeh ortane."

Sesampune pada ngarepin wedang, lan Gung Nantha pangkuna teken ibunne masusu. Pan Kobar matur:"Inggih Tu Ngurah sareng sami rarisang dumun ngawedang. Kaulane malih jebos manawi rauh. Titiang sampun tan sabar miragi gatran druwene ring surate."

"Nggih Wak, tiang mulih ka Bali sampun aminggu. Suud ngotonin Gung Nantha tiang maan masih ka Denpasar lan mulih ka Janaloka nelokin Tunini. Rencanan tiange di Sasak aminggu apang maan melaku pelih teken matuan tiange di Sengkol ane sampun nadiang tiang mulih mangkin. Pang maan masih ka Tanjung, mara luas ka Rababima."

319

[ 315 ]Dereng pragat Gusti Ngurah mahbahang rencananne saget teka Made Sinar uli peken mabelanja. Mara tingalina ane rauh rombonganne Gusti Ngurah lantas ngenggalang ia malaib ngejang bablanjanne, lantas nyagjagin Ratna Dumilah ane ngabin okanne.

"Ooh denda, ah ampura Jro Mekel Ratna, niki Gung Nantha? Mimiih bagusne Tiang sareng sami ngantos iratu, rarisang dumun wedange," ucapne Made Sinar nyarere tamiunne lantas ngecup pipinne Gung Nantha. Nanging uli rurunge teka Wayan Galang ngaba bunga anggrek. Tengkejut masih ia nepukin tamiunne sampun rauh di jumahne.

"Badah, Tu Ngurah ja sampun rauh. Banak nyangka kali mangkin sampun rauh, kaden benjang ngangge kapal terbang?" Aturne Wayan Galang nyalamin tamiunne sami. Pas teked di arepanne Meina ia mandeg tur nguratiang saha matakon teken Gusti Ngurah.

"Niki ..., niki sane nikayang Tu Ngurah, ipun ..., Meina?"

"Aa Yan, ia suba adin Wayane. Meina, ene suba beline, Leonardo Tondoan ane jani madan Wayan Galang, buka isin surat wasiat Mamakmu," pituturne Gusti Ngurah. Wayan Galang lan Meina tuara nyidaang ngampet kenehne lantas saling peluk, saling sulsul ngempahang kangenne, nyampuhang yeh paningalanne saking bahagia lan liange. Makejang ane ningalin milu ngawarangin sedih. Made Sinar ane mara ningeh kahanane nika milu ngelut Meina. Meina tuara nyidaang mesuang munyi, ngeling sasenggukan.

"Nah, Yan Galang lan cening Meina suud malu ngeling. Wayan masalinan malu, nyanan buin wawanin macarita apang maruntutan tuktuk bongkolne," pitutur memenne. Wayan Galang masugi lantas masalinan nganggo kamben milu negak di bale daja.

"Yan Galang ajak Luh Ade, kemo suba madaar malu apang sing

320 [ 316 ]kaluen nyanan. Tiang anak suba ngajeng jam satu di kapal. Ibu makta bekel nasi kaput dasa bungkus."

"Inggih yen kenten tiang nunas dumun," aturne Luh Ade lantas kapaon madaar. Luh Purnama saget teka masuryak ben liangne matemu ajak Gek Sri, lantas magelut pada ngempahang kangenne. Salanturne raganne ngecup Gung Nantha saking asih.

"Kali napi rauh Jro Mekel, Tu Ngurah sareng sami? Lan niki sapasira?"

"Oh, ene suba Meina adinne Yan Galang ajak tiang bareng ka Bali aminggu, jani dini masih maan giliran tuah aminggu. Mara lantas pindah ka Rababima. Luh buin pidan payu ngundang iraga mungpung paak?" pasautne Ratna Dumilah ngenalang Meina.

"Kari kuang nem bulan ikatan dinese. Pokokne kayang nika sareng sami musti rauh mriki, nggih Tu Biang? Napi malih Jro Mekel, Tu Ngurah, lan Tu Gek Sri, harus!"

Kenten pasautne Wayan Galang macempleng pesu uli paon, tututina teken adinne. Meina nyalamin lan ngelut Luh Purnama lakar ipahne.

"Maaf, rasanne tiang cara ngipi, ooh, mbok Luh," ucapanne Meina sendu.

"Nah, keto nake, apang enggalan memene nyingal cucu. Sing keto Yan Rempuh? Tingalin ja bapane suba sayan tua. Nanging ane paling bagia pasti adine. Meina matemu teken bapakne, belinne apa buin mimbuh lakar ipahne," pandikanne Gusti Biang Suci.

"Inggih mungpung maosang adin tiange Meina, indayang ja mangkin Tu Ngurah nyaritayang sapunapi pamargine ngetut sekadi surat wasiate," aturne Wayan Galang.

321

[ 317 ]"Nah, kene Yan, muah Wak Ian Memek. Cuteting carita dr. Nurja sampun maan mulih di Baledan. Sasubane matemu ajak Meina lan memaca surat wasiate raganne ngakuin Meina mula pianakne. Raganne masih nyaritayang dugase ngajak Leonardo mai tur nyerahang teken wak lan memek nganggon panak madan Wayan Galang. Mangkin raganne kari ngutsahayang nyapsapang kurenan lan pianakne apang nyak ngampurayang raganne Ian narima Meina pinaka panak kwalonne. Raganne masih sanggup lakar meanin yen Meina nyak ngalanturang sekolahanne Masih ada salamne teken Yan Galang lan Wak ajak Memek makejang," kenten caritanne Gusti Ngurah negesang.

"Nah, yen dr.Nurja keweh nrima cening Meina, depang suba sepalan dini ajak memek. Ooh, dadi mamelas pesan kahanan Wayane manjatma, kaden ja meme bapan ceninge suba ngalahin karejek di Selong lantas pragat. Nanging ento mamak ceninge ane ngonyang-onyang lacure. Ngelah kurenan sing taen maang lega, mawanan ngalih lega saking silib ngajak dr.Nurja. Pamragatne dugas biure bapak ceninge ngalahin, memen ceninge ngungsi nyelametang raga, ngaba belingan mabelasan ajak cening, nutug anak ane sesai meres nguluk-uluk. Tonden melah mategtegan magae, saget uripne kacabut dugase Meina enu cerik Yen keneh-kenehang, meme suba sengsara malaib uli Bali mai saking ngambul, nanging Mamakmu buin sengsaraan kapegatan makejang-kejang," atur Wayan Rempuhe matanggu tanggis.

"Beh, beli Yan Galang lan memek pada. Sesubane tiang matemu ajak bapak tiange di Bali, lan dini matemu ajak beli, memek lan wak ane makejang nyayangang Meina, keneh tiange dadi bingung. Apa tiang milu bli Yan dini apa milu Bapak dr.Nurja. Masalahne tiang ten kari ngelah mama, lan nyama braya di Kupang tuara ada," ucapne Meina sajan-sajan bingung. Wayan Galang bingung, memenne buin sangetan

322 [ 318 ]bingungne.

"Sapunapi Tu Ngurah muputang wicarane niki? Yen Meina iriki sareng titiang, patut santukan ipun manyama sareng Yan Galang. Nanging yen ipun nutug dr.Nurja taler patut santukan Meina mula pianakne. Sujatinne titiang ngaptiang ipun mangda iriki sareng belinne anggen titiang pianak. Sane ngajak nenten ngalekadang, sane ngalekadang nenten ngajak. Indayang Tu Ngurah nepasin," aturne Pan Kobar nunasang pamatut.

"Yen tiang wak, memek, lan Yan Galang, apang tusing marebut melahan ja serahang teken Meina. Meina sing dadi bingbang. Dija ja enteg keneh Meinane ngoyong anak dadi. Maka dadua mula ngelah hubungan. Kadung ajak iyang ngempu Gung Nantha dadi masih," pandikanne Gusti Ngurah nyapsapang pagejuh anake bungeng.

"Beh, sajeroning Gung Nantha kari alit, depin ja tiang ngiring Ibu Ratna ka Rababima. Dija pejang tiang swecane Tuagung sareng sami sane nuduk dewek tiange. Sejaba kenten bapak ngakuang lakar nelpun tiang ka Bima. Napi malih mangkin sampun paak, yen Meina kangen teken beli, elah ben tiang mulih meriki." Pasautne Meina teges.

"Nah, yen suba ento pilihan Meinane mbok dong demen dogen ngajak. Apa buin Gung Nantha sing dadi belas teken Meina uli cerik," raosne Ratna Dumilah nyelag.

"Inggih yen sampun Jro Mekel, Tuagung sane ngajak, durusang," aturne Wayan Rempuh ajak kulawarganne makejang. Aji lan ibunne Gusti Ngurah masih matutang.

Reraosane mangkin magenti baan saling caritain indik pengalamane suang-suang Gek Sri di Denpasar, Meina di Timor lan Made Sinar ngawakilin dedara Sasake sasukate mapasahan ngajak Gusti Ngurah

323

[ 319 ]lan Ratna Dumilah. Lenggut pesan satuane nganti tuara mrasa yeh panonne pada ngrebes. Gusti Biang Suci, Wayan Rempuh miwah ane lenan milu sedih mirengang sawireh makejang nasibne patuh tuara nawang meme bapa.

Ratna Dumilah sesampune nyirepang okanne di kamar, lantas mesuang gapgapan bagi-bagianga teken Wayan Rempuh lan Pan Kobar kamben misi selendang utawi saput asli Timor pada mabidang. Wayan Galang celana wool lan jaket kulit, saha Made Sinar lan Luh Purnama kamben songket asli, Timor lan kain baju sutra kembang pagaen Prancis.

"Kanggoang Wak, Mek, Yan Galang pada makejang anggon temon-temon."

Meina masih milu alon-alon ka kamar nyemak bungkusan baanga Pan Kobar cangklong danta, mek Rempuh baanga Baju dingin wool. Belinne, Luh Purnama lan Made Sinar baanga lengis miik lan sabun merk Marlin. "Wak, Mek, Bli Yan muah mbok Luh lan Luh Ade, tiang ten ngaba napi sajaba awak letuh tur nista serahang tiang teken memek."

"Beeh, ngudiang kone cening buin maabaan, ajin cening teked dogen jumah dini memek ajak makejang suba bagia. Pabaang ceninge ngawe keneh memeke sedih, bungah macampuh dadi abesik. Nah teriman memek, lakar anggon memek temon-temon."

Sorene nika kulawarganne Pan Kobar ramia baan kedek lan obrolane kangin kauh. Liu masih timpal-timpal muda-mudi banjare ane paak teka mara tawanga Gusti Ngurah ajak rabinne rauh. Makejang ngajumang okanne, ada ane nyigit saking gemesne ningalin.

"Wak lan Memek, rencanan tiange buin mani lakar ka Sengkol nelokin matuan tiange sapisanan majango, melaku pelih. Mamiq lan

324 [ 320 ]Inaq mangkin sampun mebasang tiang ajak Ratna Dumilah lan Gung Nantha mulih. Maka saksi gumanti Wak ajak Memek lakar ajak tiang milu luas mrika. Napi perlu buin ngajak krama banjare mrika?"

"Becikan sampunang. Mangda nenten ngawinang raganne elek, bas ketara narima mantu lan okanne mantuk. Kanggeang sasiliban ngiring anak lingsir lan titiang sareng kaulane I Rempuh ngiringang, makta rarapan sawentene," aturne Pan Kobar negesang saha nunden kurenanne malihin rarapane ane titipanga uli Bali teken Ibunne.

"Inggih cukup, mangkin iriki wewehin sanganan sareng minuman mina kadi base buah pinaka panginang sategepne anggen taled atur," aturne Wayan Rempuh negesang. Sasorene nika makejang kaperluane sampun kacukupang antuk Gusti Biang Suci lan Wayan Rempuh apang buin mani semengan kari majalan dogen.

Benjangne, semengan sampun pada matangi, masiram, ngawedang lan nyampah, Pan Kobar lan Wayan Rempuh sayaga menpen bebandarane ka montore wenten limang sokasi sareng minuman limun alusin. Jam kutus raris mamargi ngojog Lalu Wiradana di Praya. Sedeng melaha raganne ten masuk sawireh ibi sanja maan majaga di RSU Praya.

"Selamet pagi kak Wira, napi ten masuk dadi kali mangkin kari jumah?"

"Ooh, dik Ngurah lan denda Milah ja rauh. Kali napi mantuk uli Kupang? Tiang kabenengan polih majaga ibi sanja mawanan mangkin giliran libur," sapanne Lalu Wiradana, lantas nyalamin tamiunne makejang saha nunden roangne ngaenang wedang.

"Silak ngiring malinggih dumun, tiang ka RSU ngalih Yuk Sasih apang mulih," kenten Lalu Wiradana lantas pesu ka RSU ngalih

325

[ 321 ]kurenanne nglaut nyilih montor dinase. Ajahan pesan raganne sampun mawali ngaba montor ngajak kurenanne Gusti Ayu Sasih.

"Silak dong rarisang ajengang wedange Bu, Aji sareng sami," aturne Ayu Sasih teken tamiunne. Tan kaliwatan dane ngelut Ratna Dumilah lan ngecup Gung Nantha. Sesampune mareraosan ajebos ngempahang kangenne lantas ngalanturang pamargi terus ka Sengkol kadi acepe lakar mlaku pelih teken reramanne. Langite sedeng kedas samplah dugase teked di pekaranganne. Ane simalu tuun tuah Lalu Wiradana lan Gusti Ayu Sasih tan mari nyingal Gung Nantha morahan teken mamiq lan inaqne.

"Inaq, mamiq sira ke niki gagah, siteng pesan?" Aturne teken inaqne ane bengong ngiwasin mantune ngajak anak cerik. Uli pamesune buin teka Ratna Dumilah matututan rabinne, aji lan ibunne muah iringan ngaba sokasi. Mara raganne tuun nyapa tamiunne.

"Ooh, anakku, mantuku, cucuku rauh," ucapne Inaq Wiradana nyemak cucunne.

"Ngiring, silak melinggih deriki Gusti Aji, Gusti Biang lan Gusti Ayu muah bapa sareng sami. Kanggeang kari magrudugan dereng mabresihin laad nyemuh kedele wau," sapanne Mamiq Wiradana nyagjagin Gusti Ngurah Gede sareng rabinne maka besanne.

"Inggih Mamiq, ampurayang tiang rauh tan pawangsit. Mungpung polih galah," pasaurne Gusti Ngurah Darsana lan ajine lantas malinggih. Pan Kobar lan kurenane, kasarengin antuk Gek Sri lan Meina ngaba rarapane di ampike mara lantas malinggih.

"Ampurayang mamiq lan inaq kanggeyang rarapane mangda kewanten maciri." Aturne Gusti Biang Suci lan Wayan Rempuh saha ngarepang sedah pacanangane.


326 [ 322 ]"Inggih Gusti Aji boya ja punika sane momotang tiang. Kewanten sampun rauh okane sareng pianak tiange, napi malih sampun wenten cucu, tiang sampun bagia,"aturne Mamiq Wiradana alon kapatutang antuk rabi lan okanne Lalu Wiradana.

"Inggih, rauh tiange sareng sami gumanti nunas geng sinampura antuk pamargin pianak tiange sareng okane Lale Dumilah budal tan papamit sane ngawinang mamiq sungkawa. Ledang mamiq e gumanti mangkin tunas tiang," aturne Gusti Ngurah Gede.

"Beeh, sampunang ja malih manjangang indik punika!, Ngiring ja sami duwenang, manawi sane sampun lintang wenten sane iwang panampen," pasaurne Mamiq Wiradana kapatutang antuk Inaq Wira. Gusti Ayu Sasih lantas rauh ngaba wedang lan sanganan.

"Nggih dik Ngurah, Gusti Aji sareng sami ngiring ngawedang dumun. Puputang pabligbagane asapunika," panyapanne Lalu Wiradana nyilahang tamiunne ngawedang. Makejang mangkin nyiup wedangne saking pada liang kayunne. Inaq Wiradana tuara medmed niman putunne ane krakak-krikik ngempahang kangen Ninikne. Ratna Dumilah miwah Gek Sri lan Meina milu kapaon nulungin Ayu Sasih masak ngae jukut, ngoreng taluh, dengdeng kaok, pindang lan kacang, ngulah enggal pragat anggen ngajeng siang.

Sesampune sayaga sodaane lantas kaba ka kamar patamiuan apang linggahan tongose madaar. Piring, gelas yeh inum mawadah teko masih sampun sedia makejang.

"Ngiring Gusti Aji, Gusti Biang sareng sami sapisanan ngajengang dumun. Niki sampun siang. Nanging kanggeang ring dusun wentene amung jangan sane katur," kenten Inaq Wiradana ngaturin tamiunne ngajengang. Ratna Dumilah ngambil okanne uli pangkuan inaqne lantas kapasusuin. Makejang mangkin makisid ka kamar patamiuan.

327 [ 323 ]Usan pada madaar Inaq Wira mesuang pisang ijo lan poh madu manis alapan di tegalne. Mangkin giliranne Ratna Dumilah lan Gusti Ayu Sasih ane madaar di paon. Okanne serahanga teken Meina lan Gusti Ayu Sri ngindengang di brugage. Anake lingsir-lingsir pada ngorta saling caritain kawentenane di Bali lan di Sengkol katuju sasih panese niki.

Nandes jam satu siang, Gusti Ngurah Gede sareng rabinne nunas mapamit lakar mantuk ka Tanjung. Kenten masih Lalu Wiradana lan Ayu Sasih milu mapamit ka Praya.

"Mamiq, Inaq Wira sareng sami, tiang mangkin mapamit dumun ka Cakra ngraris budal ka Tanjung mungpung kari selid. Pan Kobar sareng kurenanne taler mapamit. Banggayang okane, mantune sareng putune mangda driki nginep. Tiang matur suksma pisan antuk kaledangan mamiq sareng sami narima lan ngampurayang oka kalih mantun druwene," kenten aturne Gusti Ngurah Gede sareng rabine kapatutang antuk Pan Kobar, saha matangi nyalamin mamiq lan Inaq Wiredana miwah Lalu Wiredana lan Ayu Sasih.

"Silak Inaq, mamiq lan mbok Ayu Sasih tiang pamit," ucapne Gek Sri nyalamin.

"Ooh, kaden ja Gusti Ayu Sri nginep malu deriki," patakonne Inaq Wira alon.

"Nggih ndik inaq, tiang milu ibu ka lanjung mangkin. Wenten sane perlu derika. Mbok Ratna, bli Ngurah lan Meina tiang pamit," aturne Gek Sri tan mari ngecup okanne. Pan Kobar ngidupang montorne, lantas alon-alon ninggalang gumi mandalikane.

"Mamiq, inaq, dik Ngurah lan Denda Milah tiang masih milu mapamit mangkin ka Praya. Sampunang lali singgah mani di Praya," kenten raos ipahne madaadah. Gusti Ayu Sasih garegetan nyubit


328 [ 324 ]kaponakanne lantas menek ka montore maseret luas ngatebenang.

Petenge nika di Sengkol karasa dingin, nanging umahne Mamiq Wiradana karasa anget galang baan sundih strongking. Busan-busan mabriag kedeke yen Gung Nantha nglucu nyakup-nyakupang tanganne. Wenten masih pisaganne teka nelokin mara nawang Lale Dumilah mulih. Nanging Gusti Ngurah tetep waspada ingete mara tumben majango. Tan lali dane mabakti nunas kaselametan ring Sang Hyang Widhi Wasa saderenge sirep.

Maninne semengan sesampune suud masiram lan nyampah Gusti Ngurah nunas mapamit apang maan nginep di Praya matemuang Gung Nantha teken misan-misanne.

"Mamiq, inaq, mangkin tiang lakar mapamit ka Praya apang maan nginep awai derika. Buin pidan yen tiang sampun di Bima silak Mamiq malali merika. Akeh wenten bus ane trayekne uli Mataram ka Labuhan Lombok lan uli Tano ka Bima ulang ulih."

"Lamun kenten inaq milu ka Praya ningalin cucune. Tiang masih kari kangen teken Gung Nantha, bas mara tepuk awai. Nah Denda Milah, jani ene payasan dendane aba buin. Mula sida ane ngelahang. Maafin inaq lan mamiq yen ipidan nyakitin hatimu."

"Nah, inaq dogen malu bareng ka Praya. Kayang Minggune ajaka nyen ngatehang teked di Rembiga. Nanging sing dadi kasep cara ipidan, kapale suba mabur iraga mara teka," raos mamiqne lantas nyangkol Gung Nantha milu teked di margane. Meina ningting tas panganggone. Gusti Ngurah nyetop mentor ane lakar ka Praya. Ratna Dumilah nimbalin nyingal okanne, lantas makejang nyalamin Mamiq Wiradana tumuli menek ka montore. "Tiang mapamit Pekak," Gusti Ngurah masaang okanne ma daadaah. Mamiq Wiradana bengong, alon ngibehang jerijinne ulap-ulap teken cucunne kasihasih.

329 [ 325 ]Di Praya Gusti Ngurah ajak rabinne lan okanne ngarerep tuah a peteng. Agus lan Ayu liang pesan manahne ngempu misanne Gusti Ngurah Anantha Bhuwana satmaka adinne padidi. Makejang palalianne pesuanga anggona mawehweh Gung Nantha.

"Inaq, kenken kayun inaqe mangkin nyingakin Agus lan Ayu ngempu Gung Nantha adinne? Ada ke rasa mabeda-bedaan inaq macucu?" Aturne Lalu Wiradana iseng.

"Ah, nguda Wira ngomong keto? Apa kamu ningalin inaq medaang Gung Nantha teken Agus lan Ayu? Yadiapin kenkenang denda Milah tetep putringku, dadinne okanne ia cucungku. Patuh buka Wira tuah putrangku, dadinne anakmu ia masih cucungku. Apa ane nikaanga teken nak Gusti, saja beneh. Sing ada anak nyidayang megatang anak mapianak, manyama, sawireh anto madan magetih abungbung, tunggal ari-ari. Getih ane tuara ada bedanne. Yadiapin ia suba malenan agama," pasautne inaq Wiradana sendu.

"Kak Wira, sampunang ja malih ngomongang indike nika ngiring inaq, apang ten dadi sedih. Yen anak tuara ngalamin mirib bisa nyalahang inaq pinaka anak tua ane tuara mituturin pianak, utawi nyalahang iraga pinaka anak durhaka. Nanging yen kenehin ulian budi luhur, kadasarin ben tresnasih sujatinne cinta kasihe ngatasin saluiring tata titi tutur agama lan kapatutan. Napi buin yen ngomong indik keadilan. Kenken ke papinehne yen ningalin mangkin di keluargane niki ada anak muani Sasak makurenan ajak anak Bali, lan ada anak muani Bali makurenan ajak anak Sasak? Yen tilik ulian adat lan agamane napi ke makejang apang dadi Sasak, utawi makejang apang dadi Bali? Utawi matutang pilihan iragane anake luh patut nutug anake muani?" Aturne Gusti Ngurah teken ipahne.

"Sujatinne kayang mangkin pemerintahe dereng ada ngatur indik


330 [ 326 ]tata cara kawin campuran ane ngatur anake nganten malenan agama. Napi ke anake luh nutug agamanne ane muani utawi ane muani nutug ane luh? Nanging cutetne anake nganten mara madan sah pragat yen sampun kapuput manut adat lan agamane, mara maan akta surat nikah."

"Nika artinne pamerintahe gabeng. Maksudne maang kabebasan HAM, nanging sujatinne maang galah anake majugjag, ngadokang bayu akas mara nyidayang nganten. Kaden undang-undange ngatur indik anak nganten, boya ja ngatur indik upacara agama? Apang adil pemerintahe patut teges, upami anake luh patut nutug agaman anake muani."

"Bah nguda nika buin raosang. Yen tiang dadi anak luh mula lascarya nutug anak muani pinaka kepala kulawarga. Sing keto denda Milah?" Raosne Ayu Sasih nyelag.

"Nggih mbok Sasih. Yapin nutug kurenan nanging baktine marerama pinaka guru rupaka ten dadi pegatang. Anake makurenan patuh buka anake malayar, hidup mati patut dadi aperahu salunglung subayan taka," kenten pasautne Ratna Dumilah negesang. "Naah, suba ngerti. Inaq ane selemper cening makejang," pasaut inaqne lantas ngabin cucunne ane cerik-cerik, Ayu lan Gung Nantha kiwa tengen apang patuh sayange. Petenge sayan sepi nanging kayunne Inaq Wiradana wiakti bungah kaapit cucu-cucunne.

Maninne sawatara jam sia Gusti Ngurah mapamit teken ipahne lakar ka Cakra.

"Kak Wira, mbok Ayu Ian inaq, tiang mangkin mapamit malu ka Cakranegara. Buin mani kari mulih ka Tanjung nganti Saniscara mara mabalik ka Cakra mataki-taki. Dina Minggu mara luas ka Bima. Manut

331

[ 327 ]tikete patut sampun ngalapor jam 10.00."

"Nggih dik Ngurah. Insyaallah tiang maan ka Cakra kayang nika ngajak Mamiq lan Inaq. Dumadak apang ten kasep buin cara ipidan, ia Inaq?" Ucapanne Lalu Wiradana. Sesampune pada masalaman Gusti Ngurah lantas ngarerenang cidomone. Ratna Dumilah menek ngabin Gung Nantha, Meina ngaba tasne lan Gusti Ngurah menek sidori.

"Silak inaq, kak Wira, mbok Ayu tiang pamit. Daag Niniik, daah kakak. Nantha ngantos di Cakra, nggih, daadaah cup uaah," Ratna Dumilah masaang okanne, ulap-ulap. Ninikne amung kenyem milu ulap-ulap tan pegat ningalin cidomone sayan ngejohang.

Selidan Gusti Ngurah sampun teked di Jeruk Manis Cakranegara. Kabenengan amung Pan Kobar dogen ane ada jumah sambilanga ngecelin siapne di batan sandate. Meina ngenggalang ngejang tas pakeane lantas ka paon ngangetin bubuhne Gung Natha.

"Jro Mekel di paon dereng wenten jangan. Mangkin kari ngantosang Luh Ade. Ipun kari ka sekolah ngurusang Surat Katerangan Miskin anggen ngenepin mangda polih bea siswa. Yen ulam sareng ajengane dong sampun wenten," kenten aturne Pan Kobar.

"Nggih wak, tiang nak sampun nyampah i tunian di Praya. Niki amung ngaenang bubuhne Gung Nantha dogen sawireh sampun disne ngajengang kali mangkin. Nyanan tiang ja ngaenang jukut, lakarne sampun mategep ada di paon," raosne Ratna Dumilah, saha majengin Gung Nantha bubuh. Meina mesuang baju-bajune ane kotor lantas umbaha di kamar mandi. Suud ngajeng bubuh Gung Nantha sampun arip pesan saking kenyelne mamontoran. Gusti Ngurah nyirepang okanne di bale daja. Ratna Dumilah age ka paon ngae jukut lan ngoreng dengdeng kaok ane abana uli Sengkol. Pas suud ngae darang nasi Made Sinar teka uli sakolahan, magesoan masalinan lantas ka paon.


332 [ 328 ]"Beh, Jro Mekel ane repot di paon. Nggih ten kenken, mula kaduwe. Tiang tuah jaq matur suksma. Kali napi rauh uli Sengkol?" Aturne Made Sinar milu repot di paon.

"Jam dasa Luh Ada. Dapetang wak Pan Kobar dogen jumah. Kenken Luh, saja ngurusang surat-surat anggon ngenepin apang maan bea siswa? Dumadak apang maan."

"Nggih, kantun ngenepin Surat Keterangan Miskin kwanten. Yen nilai rapor tiang maan rengking dua sampun cukup saking jatahe adasa," pasautne Made Sinar negesang.

"Nah, dumadak Luh Ada apang maan, patuh buka Gek Darsini di Karangasem."

"Tiang masih ngaptiang kenten, apang elahan malih pidan masuk di Aper."

Ratna Dumilah lantas masoda sawireh sampun tengai tepet. Gusti Ngurah masih sampun malinggih di bale daja ajaka Pan Kobar, sesampune nyirepang okanne. Meina masih sampun suud nyemuhang umbah-umbahanne lantas milu ngorta di paon.

"Wak, aturin malu Tu Ngurah meriki kapaon ngajengang sapisanan. Tiang masih sampun seduk, mungpung Gung Nantha kari sirep," raosne Made Sinar ngorain bapanne. Gusti Ngurah sodaanga teken Ratna Dumilah. Pan Kobar Ian ane lenan pada nyemakang raganne suang- suang. Makejang pakremos ngajengang tan madaar nganti pada wareg. Liang manah Ian kayunne ngobrol sareng Pan Kobar satmaka ngeberang caritane ane lawas, nganti sesambatne Meina indik nyambung ceritane ane katulis di "Surat Wasiat Mama".

Maninne semengan sesampune masiram Ian nyampah Gusti Ngurah, rabi Ian okanne kairing baan Meina mantuk ka Tanjung.

333 [ 329 ]Tan caritanan di jalan ngaliwatin bukit lan pengkolan nagel siku ane madurgama, jam dasa raganne sampun teked di jeronne. Gusti Biang Suci lan Gek Sri sampun mengaang masakan be pasih mabasa magenepan. Pamanne, Gusti Made Getas pensiunan polisi masih rauh nyagjagin gumanti nyaritayang indik raganne matugas di Jawa nganti pensiun. Mangkin raganne sareng okanne Ngurah Mataram mawali ka Lombok. Okanne sampun masuk di Fakultas Pertanian UNRAM. Okanne ane istri Gusti Ayu Cakrawati sampun nganten ajak dr. Santoso anak uli Malang. Nika masih ane ngawenang Gusti Ngurah Gede lan rabinne las kayunne ninggal jeronne di Tanjung mantuk ka Janaloka, sawireh sampun wenten rainne ane nyeledi di Tanjung.

"Nah adi Made Getas, sawireh jani Getas suba neh jumah beli lakar sasinahan makisid uli dini ka Janaloka. Apa ane dadi sesanan adat lan secara dines dini patut Getas ane nyambungin. Indik pamupon tegal, carik gelah beline dini atengahne anggon suba mawidesa lan ngaci di mrajan. Buin atengane kirimang ka Janaloka apang ada anggon beli mekelin panake Gek Sri masekolah. Nyanan beli lakar nuturin panyakape apang manipuan maurusan ngajak adi Getas jumah dini," kenten pandikan rakanne saking tulus.

"Nggih, kenten ja ledang kayun beline tiang matur suksma. Sampun 25 warsa tiang dados polisi milehan kantos pensiun ten ngelah napi sajaba tanda jasa, penghargaan, lan panak dadua. Santukan deriki beli ngicen nongosin umahe niki, umah tiange ane kari di Surabaya lakar adep tiang. Sira nawang deriki maan meli carik utawi tegal nyang asikut satmaka kembulan malajah dadi wong tani," atur rainne saking bungah kayunne.

Mula adung pasemetonane sareng kalih. Kenten masih rabinne suang-suang pada saling tulungin yadiapin ngenahne Gusti Biang Suci

334 [ 330 ]matadah melitpitan mrasa raganne meanin saurah-arih karya adat, agama lan mawidesa ngelingang pamargin anake lingsir.

"Beh punika becik pisan Aji, Ibu. Tunini ledang pisan kayunne santukan mangkin wenten sane mantuk ngelingang Jerone ring Janaloka. Semalihne titiang taler angayu bagia santukan wenten agenang titiang nyingak nyingakin ibu jumah ring Baledan."

"Ha ha ha cening Ngurah ada-ada dogen. Kaden dugase jumah di Janaloka suung, enu ninine dogen ngijeng mula tuah aji lan ibun ceninge ane ngarunguang kangin-kauh? Jani buin yen adine Ngurah Mataram tamat masih cening lakar beratin ngalihang gegaen. Ia tuara nyak dadi polisi, gegaene tuyuh pisne cenik. Sejaba yen nyak priiit ji go, ha ha."

"Sajabaning urusan panyakap, kandang muah sisan siape ane dereng laku masih serahang beli teken Getas anggon kembulan malajah ngubuh siap. Yen perlu dadi masih nyilih kredit di BRI anggon kembulan meli bibit saperlune," pandikan rakanne nuturin.

"Beh matur suksma yen kenten. Lakar cobakin melajah bisnis ngubuh siap. Sajan ke ada kredit anggon ngubuh siap, ning? Kenken caranne yen ngamprah kredit Bank? Buina aji tonden ngelah jaminan dini. Dadi tusing majaminan?" Baosne Gusti Getas alon.

"Mula wenten kredit paternakan ayam potong wiadin ayam petelur aji, bunganne taler murahan ring kredit anggen madagang. Yen aji wiakti nyantep jagi ngrereh kredit dados rauh ka BRI Mataram. Irika wenten Wayan Galang sane biasa ngayahin anak sane ngrereh kredit. Ipun wantah pianakne Wak Wayan Serimben ring Jeruk Manis. Yen indik jaminan, aji dados nyelang sertifikat tanah sawah utawi tegalne Aji Ngurah Gede. Kandang kalih ayam adolane sekalian taler dados jaminan. Benjang pungkur yening aji sampun madue tanah ngaraga

335 [ 331 ]dados taler malih gentosin," aturne Gusti Ngurah Darsana.

"Miribne akuda maan nyilih pipis anggon kembulan mara malajah maubuhan?"

"Yening aji manawi cukup anggen numbas bibit ayam potong lan ayam petaluh muah pakan ayam kewanten, santukan kandang mula sampun wenten. Lianan ring punika Aji Ngurah Gede mula sampun maduwe langganan sane ngambil taluh wiadin ayam potonge. Dadosne aji kari ngalanturang hubungane punika. Mantri Bank BRI ne jaga rauh mreksa kaperluan ajine sami manut linggah kandange saha omzet padolane nga sasih. Ring dija ngrereh bibit, pakan, ubad suntikan, kija ngadol ayam wiadin taluhne? Napi wenten PPL utawi Dinas Kehewanan sane ngawasin mangda aman saking wabah penyakite? Wau raris ngitungang akuda patutne polih kredit saha setorane nga sasih," kenten aturne Gusti Ngurah nerangang indik tata caran anake maseselangan di bank..

"Nah, matur suksma Rah, kayang Somane ene aji lakar ka kantor bank. Aji lakar nerusang usahan ajine ngubuh siap. Dumadak ada pikolihne anggon sangun adine kuliah. Mungpung robanne Luh Nari masih enu demen nulungin dini." Alus pandikan pamanne.

"Yen suba keto uli jani patut ngae rencana, anutang teken ubuh-ubuhan beline ane suba-suba. Ene buku pamelian bibit ayam potong lan bibit ayam pataluh, muah pamelian pakan, obat, lan kaperluan lenan. Ene buku padolan taluh lan ayam potong apang elah ben ngitungang pikolihanne. Anggon jaminan utange ene sertifikat tanah carik beline di Kandang Kaok anggon. Gaenang surat kuasa utawi Crediet Verband dini. Yen suba pragat nyanan beli nandatanganin," kenten pitutur rakanne saha nyerahang buku lan sertifikat tanahe saking tulus kayunne nulungin rainne. Makejang liang kayunne mirengang pabligbaganne
336 [ 332 ]Gusti Ngurah Gede, sareng Gusti Made Getas minakadi Gusti Ngurah Darsana indike ngitungang pasemetonane apang sami adung, paras-paros.

Mabinaan teken nika kayunne Gusti Ayu Sri Wahyuni mantuke ka Jero Tanjung ngawe rasa trenyuh alah sitsit, sawireh pitresnanne ane mabunga-bunga buyar malarapan sujatinne raganne tuah kari masemeton sodet tunggal ari-ari teken Gusti Ngurah Darsana. Len pesan taken Ratna Dumilah, gumanti di Jero Tanjung niki raganne maan ka pastian patemunne karestuin antuk Aji lan Ibunne, nutug pitresnane ane mabunga di Rinjani.

Di dina Saniscarane Gusti Ngurah Gede sareng rabi, oka, mantu, lan putunne sami sesampune muspa di mrajan lantas mamargi ka Cakranegara. Rainne ngatehang teked di panambangan. Barang-barangne cukup makeh, santukan raganne jagi netep di Janaloka. Tan caritanan di jalan, jam dasa Gusti Ngurah sampun rauh di Jeruk Manis. Dapetanga Made Sinar lan memenne sedeng repot di paon ngae darang nasi. Pan Kobar ngulat kisa wadah slap lakar titipanga kanggon Nyoman Bengkel, muah wadah brem, lan madu kanggen Gusti Biang Ngurah. Gapgapan sane makirim ka Bima sampun mawadah dose mategul rapi. Meina ngulahang ngumbah pakeanne Gung Nantha apang mani sampun pragat masetrika. Ratna Dumilah majengin Gung Nantha sawireh sampun disne ngajeng. Gusti Ayu Sri sareng ibunne ningkes barang-barange sane pacang ka Bali. Gusti Ngurah Darsana menpenang panganggene dados duang koper lan barang barange lianan malih mawadah dose. Sisanne benjang pacang kawadahin tas.

"Beeh, liu masih barange. Mirib lakar kena biaya barang lebih buin duang tas," kenten pandikanne Gusti Ngurah ngrenggeng ngitungin barange maliah. Ratna Dumilah makenyem ningalin rabinne kipak-kipek

337 [ 333 ]
JURANG PANGANTEN MANANGIS

Malam Minggu umahne Pan Kobar nadak rame. Timpal-timpalne Wayan Galang di BRI muah truna-truni Banjar Jeruk Manise teka nelokin Gusti Ngurah Darsana ajak rabinne ane nginep di Jeruk Manis saha buin mani lakar lunga ka Rababima.

"Beh,Tu Ngurah dados meneng ten pesan ngicen gatra yen sampun limang raina mantuk meriki. Wayan Galang ituni maosang ngambil tiket pesawat kanggen Tu Ngurah benjang ka Rababima. Dadosne, nggih ampurayang tiang kasep nelokin mriki," kenten Nengah Sunia lan Made Artha maselselan saha nyerahang bungkusan lan bier akerat.

"Tiang mula tusing sempat ka BRI sawireh mara teka dina Minggune lantas buin maninne ka Sengkol majango kumah matuane. Terus nginep di Praya awai. Mulih mai dugas Budane, lantas buin ka Tanjung kanti ituni mara mulih. Ento awananne kayang meli tiket Yan Galang ane ngalihang," kenten pasaurne Gusti Ngurah nerangang indike. Ratna Dumilah maekang okanne sig timpal-timpalne. "Ne Bli Nengah hasil tiange luas."

"Naah, niki ja mara putra linuih, batine ngumbara desa. Sira pesengan anake alit Jro Mekel Ratna?" Patakonne Made Artha saha nyemakin Gung Nantha.

"Anantha Bhuwana, adan tiange Oom," Ratna Dumilah nyahutang okanne.

"Badah, cocok pisan, santukan embas di Atambua," kenten truna-trunine masaut ngajumang pesengan okanne. Pamuputne Gung Nantha saling genti ane nyingal satmaka dadi piala magilir. Mula tabah, anake alit kayun dogen jemaka teken truna-trunine. Rame gagonjakane saling tembungin, saling caritain pangalamane suang-suang sesampune ada
338 [ 334 ]atiban tengah mapalasan. Nengah Sunia sampun nganten ajaka Nyoman Nerti dagang blayage di Taman Narmada. Made Artha masih sampun nganten ajaka timpalne di SMA ipidan ane madan Mia Swan Tie alias Miarthie, dagang berase di Pasar beras Cakra.

"Ooh, dadi ati pesan Nengah, Made pada tusing maang kabar mara tiang joh. Yan Galang masih ping kuda ngirim surat ka Atambua sing taen ngortaang timpalne nganten. Sing keto ada anak ane sakit hati, utawi polak panyayang, De?" Patakonne Gusti Ngurah saha nyledetin Made Sinar ane teka ngabaang kopi ajaka Meina lan Luh Purnama.

"Maksudang Tu Ngurah titiang sakit hati, polak penyayang? Nenten Tu, titiang kari wimuda, kari mamanah ngalanturang ka AKPER Denpasar sesampune tamat SMA. Tiang kadung majanji ring Tu Gek Sri jaga nutug ka Bali," aturne Made Sinar nyantep.

"Ooh, keto? Pantesan uli iraga mara teka, Made Artha sing taen teka midang mai. Nguda ipidan Made sing taen ngorahang magelan ajak Miarthie. Malah ja bakat pacuk-pacukang ajak Made Sinar," kenten Gusti Ngurah nyelag saha mrasa raganne salah.

"Wiakti Tu Ngurah, duk punika tiang mula sampun pegat, ten kari magegelanan. Nika awananne tiang mamanah ngiket tresna ring Luh Ade. Nanging Luh Ade nenten naen nguwehin ka pastian nerima dewek tiange. Antuk alasan raganne kari alit tur kari mamanah ngalanjutang kuliah ring AKPER Denpasar. Memen tiange ngaptiang mangda tiang gelis nganten, santukan adin tiange ane luh sampun nganten. Nika awinanne tiang secara terang-terangan ring Luh Ade, Memek Rempuh, Pan Kobar, lan Yan Galang yen tiang jaga numunin nganten. Yadian wangde makurenan, nanging tetep kari matimpal. Wiwitane tiang bingung santukan ten madue gagelan. Sakadi pituduhing Widhi Mia Swan Tie taler dereng madue kurenan. Nika awinan memen tiange
339 [ 335 ]mamongah ngalemesin ipun sane polos nyak mabalik ring tiang. Raris tiang nganten sampun nem sasih mangkin. Pula-paline samian karemba antuk truna-trunine deriki. Miarthie mangkin sedeng abot, nanging tetep kari nulungin memenne madagang ring pasar," kenten raosne Made Artha.

"Nggih Tu Ngurah, Gek Sri. Tiang tetep kari matimpal sareng Miarthie lan beli Made Artha. Yen wenten perlu ipun sering mantuk meriki. Titiang mula kari mamanah masuk, mungpung memek nyak nyangunin titiang," pasautne Made Sinar kenyem.

"Inggih banggayang Tu Ngurah, jaga tutug titiang sasida-sidaan manah ipune malajah, santukan belin ipune sampun makarya iriki. Ipun mangda ngawakilin titiang mantuk ka Baledan, utamanne mangda sida ngaula ring jero kadi sane sampun-sampun."

"Nah, nika mara ja madan sayang teken panak Mek. Napi buin panak luh, yapin ten nyidaang mekelin tegal, carik, utamaan yen mabekel kabisan dadi anggona salawase. Apang bisa ngaba awakne tur dadi tatuladan jumah matuanne," pituturne Gusti Ngurah.

Made Sinar, Luh Purnama, lan bajang-bajange lenan sayaga mesuang ajeng-ajengane uli paon ka bale daja. Wayan Galang lan Nengah Sunia milu epeh nyacarang gelas, mukak botol bir saha ngebatang tikeh apang linggahan tongose malagaran. Pan Kobar wangsitina teken kurenanne apang ngiring anake lingsir makiles ka paon.

"Ngiring Tu Biang sareng Tu lingsir ring paon ngayunang. Banggayang bajang-bajange malagaran iriki sareng Tu Ngurah," aturne Pan Kobar saha ngaba tuak aklukuh. Gusti Ayu Sri nimbalin Gung Nantha uli pabinan ibunne lantas abana ka bale dangin.

"Nah, mangkin mareren malu ngorta. Jalan madaar malu ajak
340 [ 336 ]makejang sawireh sampun peteng. Patemune niki masih satmaka ngenalang Meina Victoria adinne Wayan Galang apang tawanga teken timpalne Yan Galang makejang," raosne Ratna Dumiiah ngajakin tamiunne apang pada madaar. Gusti Ngurah nyontoin si malu nyemak piring, lantas briyukina teken timpal-timpalne. Rame kecapanne ngrasayang jaen masakane tuah kasor dening kaliangan manahne marerasan ngajak sawitrane ane lawas tan matemu.

Kedeke di bale daja busan-busan mabriag yen Nengah Sunia ngigel Nyakepung ngajak Yan Galang ane matadah cara punyah. Gusti Biang Suci sedih kayunne nyingakin Gek Sri tuara milu girang, lantas ngenggalang usan ngajengang nyagjagin okanne.

"Gek Sri, nguda ngejoh nagak. Kema ja milu mapestaan mungpung sedeng rame magegonjakan satmaka ngempahang kangene. Depin Ibu ngajak Gung Nantha."

"Banggayang Bu, tiang kadung kangen ngajak Gung Nantha.mBerat rasanne benjang kalahina ka Bima. Napi malih raganne dereng sirep. Cobak cingakin kenyemne niki lho Bu ngawe keneh tiange trenyuh, garegetan," aturne Gek Sri saha ngecup okanea. Alon raganne ngindengang, ngendingang, ngundangang angin aris apang enggal sirep. Saking aripne Gung Nantha sirepanga di bale daja jangkutina teken nininne. Gek Sri lantas milu ngajengang, nyelag malinggih disampingne Luh Purnama lan Made Sinar.

"Nah, mangkin sedeng becik wenten Gek Sri calon dokter, wenten Tu Ngurah lan rabinne sane sampun mapengalaman, wenten calon penganten lan truna-truni siosan sane manawi sampun madua gegelan. Tiang sareng Made Artha sane kantun panganten anyar perlu matur. Napi awananne kurenanne Dek Artha sampun beling, nanging kurenan tiange dereng? Mungguing kawantenan tiange sami-sami seger-oger,
341 [ 337 ]waras, nyantep ngaetang mangda mapianak," kenten patakenne Nengah Sunia matadah kabilbil.

"Kenkenang nagih ngelah pianak. Bibitne suba telah makutang-kutang paceretcet di pasisi, di ... salome, di jalan-jalan," kenten tetampen timpalne masuryak ngedekin.

"Badah, ane keto-keto anggona alasan. Pang mati cang taen kapah-kapah saking bes kabelet gelut dedari. Anggon pengalaman. Yen magae tonden karuan cang kalah."

"Beh, yen buat ento sing dadi paliunin ben praktek. Apa buin tan pa teori cara tungked petengan makejang bakat jukjuk. Ipidan Nengah sepanan kursus teken ahlinne. Jani apang sing kapindon. Yan Galang, Luh Purnama muang ane lenan melahan kursus malu. Sing ja praktek malu mara melajah? Unduke ene sing dadi anggon iseng-isengan."

"Ooh, keto. Dadinne Beli Made suba maan kursus satondene nganten, keto Nyen gurune, apang melah milu makursus apang tusing pocol nganten. Kadung mayah, asal tusing iraga anggona bahan praktek dogen," ucapanne Luh Purnama cara kabilbil.

"Sujatinne kursus seken masih tusing Luh. Beli amung demen memaca, matakon saking silib, nguda anake bisa kene, bisa keto, gumantine ane ada kaitanne teken kadaden manusane. Disubane nganten mara praktekang beli, tan bina cara mapamula-mulaan patut patuyuhin saking welas asih," pasautne Made Artha saha nyledetin Gusti Ngurah.

"Mula saja tonden ada sekolah seks, nanging palajahan seksiologie uli zaman kuno mula suba ada. Nanging iraga patut nyak genem matakon teken anak ane suba taen ngalamin tur mabukti mapikolih, memaca buku Asmara Gama, wiadin yoga kuna Ananga Ranga, muah
342 [ 338 ]utamanne dokter ahli wawidangan ento," pituturne Gusti Ngurah alon.

"Araaah Tu Ngurah, anake ane buta huruf, wang tani kalih gelandangane ten ja taen malajah, nguda mabretbretan panakne pesu ngatiban. Kuluk, siap, lan ubuhane lenan malah ten nawang lek dijalan-jalan makekaruh jag elah ngelah panak. Yen tiang mirib kanti bubul entude dereng masih nyak nadi. Napi tiang mula bekung, utawi bangkol? Indayang mangkin Tu Ngurah ngicen pawarah pengalaman duwene sareng Jro Mekel," ucapanne Nengah Sunia masebeng sungsut. Makejang payu pada madalem sesambatne.

"Nah, yen keto melahang mirengang. Nyen nawang ada pikenohne manut kecap sastrane. Mawanan saenune dadi brahmacari, patut telebang malajah. Sing ja ngalewa, inget medem bangun teken madaar dogen. Sing masih ngulurin indria lan kama, ngalih pangalaman cara raos Nengahe. Sing ja makejang gaene apang alamin malu. Sujatinne liunan iraga nganggon utawi ngugonin pangalaman anak len. Contone sekolah, makejang ane urukanga teken gurune ento tuah pangalaman anak len ane suba muktiang kapatutane ane patut kagugu lan katiru. Mawanan metu anumana premana, pratiaksa premana saha agama premana. Ada ane patut gugonin, ane patut buktiang, muah ane patut percayain. Sujatinne Hyang Widhi ngadakang isin gumine luh lan muani gumantine apang i manusa, i buron, entik-entikan muah sarwa pranine makejang nyak ngalimbakang. Patemun kama putih ane muani teken kama bang ane luh ngawetuang manik ane mentik dadi mahluk idup. Patemunne ento ane penting. Yadiapin sesai masanggama nanging bibitne tusing matemu sinah tusing nyidayang mentik dadi manik ane dadi cikal bakal manusane. Ento awananne rahim anake luh kadanin kacupu manik ane miara rarene sajeroning garbha."

"Bah, kaden ja sabilang anake masanggama bibite sampun
343 [ 339 ]matemu. Malah kanti kapah-kapah praine saking magiet magae apang enggalan dadi. Cara anake ngae patung majumu mragatang kuping, cunguh, lima, batis, awak, kulit, rambut muah ane lenlenan," kenten aturne Nengah Sunia mapi-mapi belog ngawe truna-trunine mabriag kedek.

"Ooh, sing keto Ngah. Tuah ja kaman anake muani saja macelep ka bagan anake luh, nanging toden karuan matemu teken kaman anake luh yen tonden buwikne nasak. Buwik anake luh tusing ja sesai nasak lakar sayaga nrima bibit anake muani. Biasanne ia nasak 14-15 dina saderenge kotor kain ane kadanin masa subur. Patuh buka anake nanem bibit, yen tanahe tusing subur kenkenang bibite mentik. Yen suba matemu mara ia ngalih tongos nempel di garba utawi rahim anake luh. Tugas anake luh jani miara manike apang selamet tumbuh ngedenang," pandikanne Gusti Ngurah Darsana negesang.

"Wenten masih anak sane ngelah panak luh-luh dogen, utawi muani-muani dogen. Napi ke yen kaman anake muani kuatan dadi muani, utawi yen kaman anake luh kuatan lantas panakne dadi luh? Napi kenten Tu Ngurah?" Patakonne Wayan Galang.

"Sing ja keto Yan Galang. Ane nentuang rarene eluh lan muani tusing ja anake luh, nanging anake muani ane mesuang bibit luh lan muani. Anake luh amung ngelah bibit ane ngranayang bibit anake muani tumbuh. Suba saking pituduh Sang Hyang Widhi nitahang yen bibit anake luh tusing matemu ajak kaman anak muani sinah lakar semuuk, ane kadanin kotor kain utawi ngraja. Patuh buka siape ane tusing mapelumbah, ia tetep mataluh nanging taluhne tan pa manik, sawireh buwikne tusing maan bibit uli muaninne. Indik kenken caranne matemuang bibite apang nyak ane nadi muani utawi ane luh, patut pelajahin rahasianne, sawireh sifat bibite mabinaan. Liunne masih sing
344 [ 340 ]patuh, liunan luh. Umur bibite luh kuatan teken bibite muani. Yen nadi, manik ane muani biasanne nempel di rahim sisi kenawan, yen ane luh di sisi kebot. Ento awananne abahe masare dugase masanggama perlu pelapanin. Keto masih dedaarane perlu bratain apang nyak bibite sehat. Sejabaning ento patut masih teher nunas paswecan Ida Sang Hyang Widhi Wasa."

"Beh elahan burone, ten perlu ngitungang teori jag presida ya ngelah panak."

"Mule keto, burone nganggon insting. Yen ia buang cirinne masa subur, mara ia masaki, malumbahan. Suud ento yen suba baling kanti suud manyonyoin ia tusing buang. Len teken manusane suba beling utawi manyonyoin enu dogen masanggama, buangne tusing ilang-ilang. Alasanne masanggama amung ngalih hiburan, tusing ja ngae panak. Ento masih ane ngawenang ada lonte, gigolo, mamitra gumanti ngalih lega ngulurin kamendriane, utawi ngalih pangupa jiwa ulian nyundel," pituturne Gusti Ngurah sengit.

"Wenten masih sane nuturang jele melah anake makurenan kadasarin ben ala ayu patemun oton anake luh teken anake muani, sapunapi wawilanganne nika Tu Ngurah?"

"Ento kene Ngah. Urip tri premana dina plekadan anake Luh kadapuk teken urip tri premana dina plekadan anake muani lantas kapah nem belas. Sisanne nujuang patemune luire buka kene, mapupuh Sinom:

Temu tunggal suka duka, pindone durbala miskin, temu telu doyan wirang,

ping pat kojarannya jati, patening putra sami, temu lima suda nulus,
345 [ 341 ]luputing lara roga, ping enem mrana kapanggih, yaning pitu, suka duka tuara belas.

Temu kutus ala pisan, larane kapati-pati, temu sanga panes bara,

baya larapane pati, temu dasa to ne becik, bikas ratune kapangguh,

temu solas kapradnyanan, ping roras kedeping ati, sami adung, ring paroban suka rena.

Telulas tan kirang brana, sekayane dadi sugih, ne patbelas tan kasadian,

sengsarane tani gingsir, Limolas tan panak yukti, bekung kocapan kawuwus,

yen nem belas lintang melah, nyama braya welas asih, patut ruruh,

tindihin jiwa premana.

Yen saja nemu di karma, di gook macane alih, yadin nebus di patunggon,

eda piwal teken janji, karmane tan ngitung gumi, agama lan pangkat saru,

yadin tan sadia masomah, eda nyelsel Sang Hyang Widhi, sapituduh,

Sang Hyang Wenang manguduhang.

"Beeh, yen kenten perlu takonang otonne yen ngalih gagelan, apang maan ane patemunne melah. Indayang Bli Yan Galang sareng Mbok Luh Purnama cingakin akuda patemunne? Kenten taler Bli Nengah Sunia sareng Bli Made Artha?" Aturne Made Sinar.

"Tonden karuan ane demenin patemune melah, sawireh ada jodo
346 [ 342 ]utawi karma ane nguduhang. Yen suba jelek karmane, kija laku ngalih tetep tepuk ane buka keto. Perlune nawang patemuan tuah apang iraga bisa mulat sarira, ngerti teken siman jodo iragane."

"Yen Tu Ngurah sareng Jro Mekel Ratna temu kuda? Dados masih cingakin patemun tiange sareng niki, ha ha ha sareng Bli Wayan?" Patakonne Luh Purnama alon.

"Baah, patemun yange nembelas. Tusing magumana milihin, mara balihin otonne jag suba keto. Mawanan sing ngelah apa, sejaba nyama braya pada asih. Kija laku maan dogen timpal yadiapin ada dogen anak ane tuara demen. Nanging yen patemun Luhe ajak Yan Galang suba taen balihin tuah temu solas, artinne kapradnyanan, sing keto Yan?" pandikanne Gusti Ngurah ngalanturang. Luh Purnama nolih gelanne saha ngigit paanne.

"Neeh, upah nagih nawang padidi. Apa bli takut buungang yen patemune jelek?"

"Sing keto Luh, pang cara Tu Ngurah subane nganten mara nyantep tuturang."

"Yen kenten indayang cingakin patemun titiange Tu Ngurah?" aturne Nengah Sunia lan Made Artha saha ngorahang otonne suang-suang. Sesampune corat-coret nepukang urip dinane Gusti Ngurah makenyem nerangang patemunne suang-suang.

"Nah, ene patemunne Made Artha melah pesan, temu telulas ada ciri-ciri lakar dadi sugih. Kabenengan kurenanne dadi dagang baas. Yen ada bati ingetang nabung lan ngulehang apang dagangane setata lancar. Yen Nengah Sunia kanggoang temu pitu ane nguduhang suka dukane tuara belas. Sing ada alangan tusing ngelah pianak. Patut tetep ngutsahayang apang sehat malu. Tunain malu magae apang tusing
347 [ 343 ]leleh. Kemetang alih galahe yen suba masa subur," pituturne Gusti Ngurah teken timpalne maka dadua.

"Inggih boss, sayaga ngalaksanaang. Laporane nyusul," aturne Nengah Sunia sada acreng sebengne matadah kimud. Bajang-bajange masih lega maan kuliah seks gratis. Nanging bina teken Gusti Ayu Sri ane sayan sedih, engsek ngepil ngurik piringne nasine kari masisa atenga disampingne Luh Purnama. Kayunne bungah ngelah sameton penter, polos, jujur tur jemet makarya dadi tatuladan nyama braya. Nanging pitrasnanne teken rakanne tong sida baan ngengsapang. "Oh, bagia pesan Ratna Dumilah nampanin."

Petenge sayan sepi, Gung Nantha sampun engkis sirapne jangkutina ring nininne. Wayan Galang lan Nengah Sunia sampun nyiup gelas birne ane kaping telu panelahne. Di paon masih Pan Kobar lan Gusti Ngurah Gede sampun usan malagaran. Tuake kari genekanne dogen di dasar cekelne. Truna-trunine pakrimik saling tundik mawangsit.

"Inggih Tu Ngurah, niki sampun jam dasa. Yen panjangang rasa kirangan wengi tiang nunas warah-warah. Nanging benjang Tu Ngurah sareng sami sampun lunga adoh. Dumadak mangda rahajang rauh ring Bima. Sira uning pidan polih mantuk mriki malih. Mangkin tiang sareng sami mapamit dumun. Matur suksma antuk kuliahe wau. Sapunika taler Gek Sri sane jaga mantuk ka Bali, dumadak mangda gelis lulus tur mawali dados dokter deriki," kenten aturne Nengah Sunia lan timpal-timpalne lantas masalaman pada mapamit pesu ka rurunge. Made Sinar, Luh Purnama, Meina, lan Wayan Rempuh nampedang piring, gelas, botol muah sisan ajeng-ajengane abana ka paon. Sesampune bresih makejang lantas ngojog kamarne suang-suang. Gek Sri magumana nginep di dununganne Luh Purnama apang maan nutur ngempahang kangenne makelemah. Meina ajak Made Sinar madandan nutug
348 [ 344 ]memenne masare. Pan Kobar ajak Wayan Galang nylempang di ampike ngisis sawireh ia kari punyah. Kasuen-suen gerungan montore di jalane sayan sepi, gerokan angkihanne Pan Kobar macandetan ajak panakne Yan Galang. Makejang sampun aris, amung Gek Sri lan Luh Purnama ane kari ngrumpi makisi-kisi.

@&@


Maninne semengan Wayan Rempuh lan Pan Kobar sampun bangun ngendihang api di paon. Selanturne Gung Nantha masih matangi ngindeng teken ibu lan ajinne di natahe lantas pesu ka rurunge. Kadung kabiasaanne uli alit di Atambua sabilang semengan ajaka jalan-jalan. Mawanan mangkin yen matangi rahanne nyujuh nagih pesu karurunge. Teked di pintu kosne Luh Purnama saget macelig pesu. Luh Purnama, Gek Sri lan Meina lantas nyangkol Gung Nantha ajaka ka margane gede. Beh mrengang Gung Nantha nyingakin montore kari ngendih lampunne kangin-kauh. Gusti Ngurah lan Ratna Dumilah alon-alon madandan nutug bajang-bajange meli serabi di batan sukune. Suud mablanja meli serabi, bubuh ayam, lan sate badug lantas mulih pada ngaba kaputanne suang-suang. Gung Nantha nlekep di pelukanne Gek Sri kadinginan.

"Mbok Ratna, kenken mulih mangkin napi kari jalan-jalan?" Patakonne Gek Sri.

"Margih ja lanturang majalan buin abedik ka Mayura. Makelo ten taen merika. Meina masih dereng nawang kasrian tamane deriki. Mungpung kari semengan," kenten pasautne Ratna Dumilah saha ngelut Gek Sri ane nyingal okanne, belokanga nganginang. Di Taman Mayura raganne majalan mirig telagane nganti di sisi kanginne. Meina tuara med-med ngalingling kasrian tamane ane luwihan teken Taman Giline di Klungkung. Gek Sri teked di batan manggise nadak bengong
349 [ 345 ]padelengdeng yeh panonne inget teken lakon pitresnane ipidan ngajak rakanne. Luh Purnama enggal ngajakin ngagah kaputanne di samping purane anggon panyampah. Ada ngajeng bubuh ayam, ada serabi lan Meina ngulahang milih blayag lan sate badug. Gung Nantha pajengina serabi teken Gusti Ayu Sri nganti telas baana asibak. Luh Purnama nuturin Meina yen raganne biasa malila cita, mancing ka taman ngajak Gusti Ngurah, Yan Galang katuju libur utawi Minggu.

"Memang asri tamane niki Mbok Luh, yen tiang mrasa ten medmed malali deriki. Di Kupang ten taen nepukin yeh cara deriki, napi buin cara di Bali," raosne Meina polos.

"Saja Meina, pelung yeh telagane dalemne tuah amun katik tunjunge. Nanging dalem keneh manusane tong sida ben nyugjugin, apa buin kasedihanne," pasautne Gek Sri maclepus tan patuktuk pabongkol. Makejang bengong tuara ngerti maksudne, sajaba Gusti Ngurah ane mrasa nek kayunne lantas maekin rainne, mapi-mapi nyemak okanne.

"Suryane suba endag, jalan mulih malu apang maan mataki-taki. Buin jebos inaq lan mamiq rauh uli Sengkol," kenten Gusti Ngurah saha nyemak okanne uli pelukanne Gek Sri. Makejang mangkin majalan marerod pesu uli taman, ninggal telagane makebat kapu-kapu lan tunjung nedeng mabunga. Mujair lan guramine pakecoscos nyanderin capunge makonceng. Suryane kangin ngintip ngetuhang damuhe di muncuk padange. Teked di Jeruk Manis, Gusti Biang Suci sampun sayaga nyediaang yeh siram putunne. Yan Galang lan Made Sinar ngomel sawireh tuara ajaka milu jalan-jalan ka Mayura.

"Tuagung, tunas Gung Nantha jaga siramin dumun. Toyane sampun sedianga antuk Tu Biang saking ituni," aturne Meina lantas nyiramin Gung Nantha. Gusti Ngurah lan Ratna Dumilah masih ngenggalang ka kamar mandi masiram. Aji lan ibunne matetamped munduhang barang-
350 [ 346 ]barange ane lakar maaba ka Bali. Pan Kobar mesuang krepe anggona wadah siap kurungane ane lakar titipanga Nyoman Bengkel di Baledan. Suud masiram Ratna Dumilah majengin okanne bubuh. Gusti Ngurah mragatang menpen pakeanne ka kopere, sejaba baju bayi lan ane lakar manggo mangkin kari mawadah tas. Meina ngenggalang mandus, magenti baju lantas menpen panganggonne ka koperne. Makejang barange ane lakar ka Bima sampun mapunduh saha katulisin BRI Rababima. Luh Purnama lan Made Sinar nyrepek nyodaang wedang abana ka bale daja.

"Tu lingsir, Tu Ngurah sareng sami durusang ngawedang dumun, sampun tengai. Niki sampun sodaang titiang sedak kasenengane, serabi, dengdeng kaok, cumi magoreng sareng krupuk kebo," aturne Made Sinar saha nundikin bapanne. "Wak, Beli Yan Galang mai ja malu ngopi ngiring Tu Ngurah. Nyanan buin pragatang gegaene."

Makejang lantas ka bale daja ngawedang. Amung Gusti Ayu Sri mara ngambil handuk lantas ka kamar mandi masiram. Made Sinar buin ka paon nulungin memenne mragatang ngae darang nasi. Uli pamesune saget teka rombonganne Lalu Wiradana.

"Assalamu alaikum, selamat pagi Gusti Aji, dik Ngurah sareng sami."

"Ooh, selamat pagi. Om Swastyastu mamiq, inaq, kak sareng sami. Semeng ja sampun rauh. Ngiring rarisang deriki malinggih," sapanne Gusti Ngurah lantas sareng sami nyalamin tamiunne. Ayu Sasih lan matuanne ngejang aba-abaanne lantas nyagjagin Gung Nantha ane sedeng ngajeng bubuh. Agus lan Ayu demen pesan nyanden misanne.

"Inaq, Mbok Ayu, silak di duuran malinggih," aturne Ratna Dumilah nyerahang okanne teken inaqne. Raganne ngenjuhang sisan bubuhe teken Meina apang bresihanga.
351 [ 347 ]"Denda Milah, Gusti Biang, ampura tiang ten makta napi-napi. Kanggeang jaja plemeng lan dengdeng kaok akedik. Bakta ka Bali wenten masih brem lawas, manawi dados anggen ring katuju sasih dingin," ucapne inaq Wiradana.

"Beh inaq bas repot makta magenepan. Tiang sampun lega yen palinggih kayun simpang. Matur suksma ngicen brem, dados anggen matabuh pinaka pangenep upakara. Mriki ja malinggih sareng ngawedang," sapanne Gusti Biang Suci teken warangne.

"Mimiih, tiang wau pisan usan ngawedang di Praya lantas mamargi mreiki."

"Nggih yen kenten niki lanjarane durusang Mamiq," aturne Gusti Ngurah Gede. Wayan Rempuh lan Pan Kobar milu nganemin tamiunne ngorta kangin kauh. Made Sinar lah Luh Purnama nyrepekang mragatang masakane lantas masoda abana ka bale daja.

"Ngiring dumun mangkin ngajengang, mungpung samian durung nyampah," aturne Wayan Rempuh saha maekang piring lan ajeng-ajengane ka tamiunne. Makejang lantas ngajengang. Meina nimbalin Gung nantha apang ten ngulgul ibunne ngajengang. Suud ngajengang lan magenti pakean, Wayan Galang mesuang montor lantas nyelepang barang = barange ane lakar maba ka Rababima. Gusti Ngurah mreksain barange apang ten ada ane kecag. Makejang sampun matulisin tatujone ka BRI Rababima.

"Mamiq, inaq, ibu, lan aji sareng sami, niki sampun jam 9.00 wayahe gelis cech in naftarang tikete. Mangda nenten kasusu, ampurayang ngiring ja mamargi mangkin ka Bandara Selaparang. Sira uning kapale sane ka Bima gelis rauh," aturne Gusti Ngurah.

"Ooh, nggih dik Ngurah. Becikan derika ngantosang. Sira malih
352 [ 348 ]sareng, deriki di montor tiange dados malih dagingin," kenten Lalu Wiradana lantas pada bangun ngojog montorne suang-suang. Gusti Ngurah, Ratna Dumilah, Meina, lan okanne, ibu sareng ajinne muah Wayan Rempuh di montorne Yan Galang. Gek Sri, Luh Purnama lan Made Sinar menek di montorne Lalu Wiradana. Amung Pan Kobar dogen ane kari ngijeng jumahne.

Teked di Bandara Selaparang Gusti Ngurah becat tuun naftarang tiketne. Barang-barange masih sampun kacatet tur kaisinin label makejang apang elah ngingetin di tuune. Rombongane mangkin nganti di ruang tunggu. Rame anake ane ngatehang keluarganne luas, ada ka Bali, Surabaya, Sumbawa, Bima, nganggo kapal terbang Merpati Nusantara. Reraosane luget, lenggut saling pesenin, nembungang kangenne. Gung Nantha ane dadi primadona magilihan ane ngabin, nyingal ngempahang kangenne. Sawatara limolas menit kapale ane
lakar ka Bima sampun madaret. Ada masih panumpang ane tuun, lantas buin menekang muatane ane lakar ka Bima. Sawatara atengah jam uli pangaloane ada siaran apang muatane ane lakar ka Bima menek ka kapal. Gusti Ngurah, Ratna Dumilah ane nyingal okanne, muah Meina mangkin pada masalaman. Inaq Wira, Gek Sri, lan Gusti Biang Suci nangis madalem Gung Nantha ane kadung leket teken Agus lan Ayu.

"Aji, mamiq, ibu, inaq, lan Kak Wira sareng sami tiang pamit. Gek Sri salam teken adik lan ibu di Baledan," aturne Gusti Ngurah saha masalam-salaman. Ratna Dumilah lan Meina mrasa berat tur kari kangen teken ane ngatehang makejang.

"Selamet jalan ... Dumadak rahajeng rauh di Bima," kenten pada
ucapanne ngawe rembat pajalanne menek ka kapal. Tolah-tolih, ulap-ulap macanegan.

Sesampune panumpange menek makejang, pilote ngidupang

353

[ 349 ]mesin pesawate, lantas majalan di landasan sayan makelo sayan mecatang terus mabur beneng kangin ngambara, sayan makelo sayan negehang nganti ilang uli paningalan pangatehe. Gusti Ngurah Gede ajak rabi lan okanne makiles uli lapangan katututin ben Wayan Rempuh lan pianakne. Kenten masih Lalu Wiradana ajak reramanne kalih rabi lan okanne masih milu ngungun pesu uli bandara ngungsi montorne suang-suang.

"Mamiq, inaq sareng sami, silak ngiring simpang dumun ka Cakra. Tiang masih mangkin Jaga budal ka Bali. Yen wenten galah malancaran simpang ka Dusun Baledan."

"Nggih matur suksma. Tiang taler jaga ka pasar dumun matumbasan, mungpung mriki kapah-kapah. Dumadak sami-sami rahajeng," kenten pasautne Mamiq Wiradana. Makejang lantas pada masalaman, marungang tresna nutug okane ampehang angin.

@&@

Kapal terbange mabur sayan makelo sayan negehang, ngagana duur ambubune. Sesampune cukup tegehne mara ia nyelehseh banban cara pedaune malayar di danune. Gusti Ngurah ane maan kursi paak pintu pesawate ngelahin maan galah ngabih okanne. Ratna Dumilah sedeng iteh matujuin Meina wewengan kota muah desane ane ngenah di pananggun Pulo Lomboke, nganti tuara tawanga pramugarine magiang nasi lan inuman.

"Ngiring Bu, ngajeng dumun!" "Minume napi, teh napi kopi?"

"Ooh nggih, teh manis manten nggih Non?"

"Tiang nunas sirup anggen panak tiange," baosne Gusti Ngurah nujuang okanne. Pramugarine enggal nyemakang sirup enjuhina Gung

354 [ 350 ]Nantha ane natakang tanganne.

"Nunaas, terima kasih mbak" kenten ucapanne Gusti Ngurah masaang okanne. Pramugarine garegetan nyubit pipinne Gung Nantha ane sedeng nyiup sirup yeh jeruke. Makejang mangkin panumpange pada madaar lan ngopi. Munyin kapale saget dedeh, di kenkene saget banter cara montore di margane ngregah sawireh nomplok ambubu tebel. Kapale sampun nincap duur Pulo Sumbawane. Juring-juringan alas lan pategalane, saha kota lan desa ane kaliwatin baan margane mabelak-belok cara lelipi gebugin di pasisi kaja Pulo Sumbawane ngilis ngenah uli duur. Len pesan teken iding pasisine di pasihe kelod gumanti kerasa bengang, perahu saha jukung pancingane langah ane malayar. Sesampune pada suud madaar, kotak nasine lantas kaduduk lan mejane ka cakepang. Uli mikropune pramugarine nunden panumpange apang masang sabuk pangaman saha suud ngaroko sawireh kapale enggal lakar madaret. Kapale sayan makelo sayan nganuunang, nanging yadiapin sampun duur lapangane rodanne dereng nyak pesu. Buin kapale mabur ngamenekang beneng kangin nganti joh kapesisin Sapene, terus mabelok kelod buin maputer-puter sambilanga ngutsahayang menangin
apang rodane nyak pesu. Nanging lacur nganti atengah jam lebih tuara nyidaang. Panumpange mangkin dadi pada bingung, pramugarine makenyem maang panglipur apang ten panik, yadiapin pilote sayan runtag. Co-pilote busan-busan ngelap peluhne sambilanga paling limanne menek tuun nyobakin mecik tombol lan ngutak-atik kabele yen ada ane konslet, pegat muah tuara nyambung.

Sesampune makejang kacobak tuara nyidayang, pilote lantas ngubungin AMC lapangan udara Bima, mutusang lakar madaret di pasisin pasih delod lapangane di samping gudang uyahe. Dinas Pemadam Kebakarane apang kasiagaang derika. Pesawate kari muter-

355

[ 351 ]muter buin akudang puteran nelahang lengisne apang ten maledak yen ngenteg tanah. Teken panumpange pramugarine negesang mabesen apang pada tenang, sampunang ngeles sabuk yen dereng seken kapale madaret. Pintu-pintu darurat mara dadi ampakang yen sampun madaret tur apang magilihan pesu, sampunang marebut. Mangkin apang sayaga pada nganggo plampung ane ada batan tegakane suang-suang.

Yadiapin sampun katuturin, panumpange tan urungan pada uyut, bingung, panik, lan ada ane ngeling masesambatan tur madoa. Ada masih ane kembang lemlem tan pa bayu masidakep tan paswara. Ratna Dumilah ngeling nagih okanne nanging Gung Nantha sampun gandonga teken ajinne nganggo pangendonganne. Gusti Ngurah nunden rabinne lan Meina apang enggal nyaluk plampungne tur sayaga cepet ngeles sabukne yen sampun Gusti Ngurah mukak pintune di duri. Kapale kari muter buin aputeran tur ngalih selah lakar tuun madaret di pasisi ane daken tur paak uli margan montore. Mobil Dinas Pemadam Kebakaran lan polisine sampun sayaga derika. Pilote nuunang pesawatne alon- alon lantas ... byuuur macebur nyretset di pasisi nganti mareren di bibih pasihe dalemne sawatara a meter. Nanging masih lacur kampidne ane kenawan mapangsegan di biase nganti elung mesuang api lantas muunang kampid kapale. Copilot maang komando apang mukak pintu darurate lan tuun ngejohin kapale. Gusti Ngurah maid rabinne lan Meina ka pintune lantas macebur kapasihe. Sawatara limolas meter raganne sampun rauh di pasisi. Panumpange lenan paceburbur pada ngalih
selamet ngejohin kapale. Polisi lan Regu Pemadam Kebakarane sebet secara trengginas ngenggalang nyemprotang yeh uli tangkine. Pilot, copilot nyemprotang gas tabung pemadam apine ane ada di kapal anggona ngamatiang apine ane nembus katengah. Ada a tengah jam mara apine mati. Polisine ngenggalang masang tali pangaman, wates

356 [ 352 ]ane tuara dadi ka paekin taken anak len sajaba patugas Dinas Kebakaran
lan polisine. Pramugari lan polisine ngumpulang panumpange apang ten madukan ajak anake ane mabalih. Gusti Ngurah nandan rabinne ane tan pabayu milu kumpul di pasisi. Gung Nantha amung kipak-kipek gaok nepukin anak liu ngeling, ada madoa, ada ngememang batisne lempor tan pabayu di yeh pasihe.

Sesampune panumpange petekina teken pramugarine, cocokanga teken daftar panumpange, wiyakti kari kuangan buin duang diri. Mara tatasanga ane dereng ada tuah ane madan Made Malat lan Ida Ayu Sutresni, panganten anyar ane menek uli Denpasar. Kapten kapale enggal menek ka kapal sawireh ada anak cekoh-cekoh di kapale. Mara tatasanga dapetanga makedadua ada di toilet sampun lemet tuara inget teken raganne.

"Pak polisi, niki napi di toilet. Mriki tulungin tiang mesuang.uli deriki," raosne. Polisine ajaka patpat age makecos menek lantas nyurung pangantene tuun ka pasisi. Rombongan palang merahe ane milu teka ngenggalang nulungin maang oksigen apang enggal inget. Panumpange ane matatu, mabencol, lan nyeleati makejang katanganin baan palang merahe. Ratna Dumilah mabencol gidatne mantepan di pintun kapale. Meina pagelangan limanne elih nyangket di mejan kursine dugasae nulungin Ratna Dumilah ane lemet ten nyidayang bangun lakar pesu nutug Custi Ngurah tuun ka pasihe.

"Mai dini laku Bu, komres malu apang hilang besehne!" Kenten Gusti Ngurah milu matulung nyemak verban lan kompres lantas medbed duur rabinne ane mabencol beseh gede gati lan pesu getih. Gung Nantha milu nangis mara nyingakin ibunne nangis.

"Aduuh, sakit lan pedih pisan Tuagung. Miribne rengat tulang sirah tiange Tu?" Sesambatne Ratna Dumilah maduuhan naanang sakit.

357

[ 353 ]Rabinne amung kenyem masaut.

"Sing kenken, amung mantepan mapalu di pintune, tusing ja kena bucunne."

Suud nika mara Meina kaurut limanne baan yeh pasih taken Gusti Ngurah.

"Aduuh, Tuagung sakit pisan. Ten tahan tiang Tu, aduuh," kenten raosne Meina ngeling tan mari maguyang di biase, nanging kari paksana nganti makletek pulih make jatimula. Mara lantas kompresa tur kabedbed ben verban apang tulange ten buin makisid. Makejang sampun maan patulungan. Gumantine pengantene maka dadua sampun inget, yadiapin perlu plaibanga ka rumah sakit sawireh limanne Made Malat elung, lan paru-parunne maka dadua bek misi andus. Buina paningalanne dereng seken cedang ningalin.

Pegawe Bandara Palibelone milu teka nulungin magiang barang-barang druwen panumpange ane sampun seger manut bukti-buktinne suang-suang. Sesampune pada ngawa barangne lantas kaangkut baan montor bus bandarane teked ka kota Rababima. Panumpange ane lakar ka desa ane johan kaaba ka penambangan buse suang-suang. Ane transit lakar nerusang pajalane ka Ruteng, Waingapu muah ane len- lenan kaaba ka Bandara Polibelo, ngantosang kapal terbange ane lakar muat ka tujuanne suang-suang.

Moh. Syamsudin ane dadi Pjs. Cabang BRI Rababimane ajak pegawene lenan ane lakar mapagin Gusti Ngurah masih milu teka sayaga lakar nulungin sasidan-sidan.

"Pak Ngurah, ooh syukur Bapak selamet. Ngiring dumun unggahang ka montore barange yen sampun tegep. Pak Ngurah sareng ibu sami munggah ring montore sikian. Beh tiang sareng sami bingung

358 [ 354 ]ngrasayang kahanane kadi mangkin," aturne tan mari pada nyalamin Gusti Ngurah, Ratna Dumilah lan Meina. Makejang ngecup mangelingin Gung Nantha ane sampun pindah kapelukan ibunne. Sesampune masalaman ajak pilot, copilot lan pramugarine makejang ka saksinin olih polisine, Gusti Ngurah lantas pamit lakar ka umah Dines BRI ne di Rababima. Pegawe BRI ne kayang kurenanne suang-suang samian rauh kumah di nese ngucapang selamet, ring Gusti Ngurah sakulawarga. Barang-barangne Gusti Ngurah di gelis kagagah, koper-kopere kabukak, isinne kasusun kacelepang ka lemarine di kamar ane mula sampun sayaga ngantos pangrauh raganne. Nika awananne Gusti Ngurah, rabinne, okanne, lan Meina digelis nyidayang masalinan. Sorene nika manut rarembugan para istri pegawene saking tulus ngawentenang syukuran ngundang Pak Kyai nguncarang do'a lan zikir angayubagia ring Allah SWT sane sampun ngicen kaslametan sareng sami. Sajaba pegawe BRI wenten masih Kepala Bank BNI, BPD, lan sameton Baline ane mireng indik raganne kabencanan milu rauh nyelametin.

"Inggih, matur suksma antuk katulusasihan para sameton sami nguratiang titiang yadiapin ja wau kenal mangkin kalaning tiang keni sengkala. Dumadak malarapan antuk puniki numbuhang pasawitrayan iragane sane rumaket," ucapanne Gusti Ngurah ngasor. Makejang panamiune marupa kopi, teh kayang sedak jajanne kaurus baan istri pegawene.

Sesampune puput selametane, tamiune sami nyalamin lantas
mantuk kumahne suang-suang. Kari Pak Syamsudin, Kepala Tata Usahane, tukang kebon, lan sopire dogen gumanti lakar ngajak Gusti Ngurah sakluwarga ngajeng di restoran pinaka panyambrama sawireh dereng nyidayang masak jumah. Rombongane pesu ngojog Rumah Makan Taman Sari, ane kasub baan masakan kambing panggang,

359

[ 355 ]bakso ikan, cumi, kepiting muah sea foodne. Ratna Dumilah lan Meina magilihan madaar sawireh nyambi majengin Gung Nantha bubuh. Yadiapin masakane jaen, Ratna Dumilah lan Meina dereng seleg nyidaang ngrasanin sawireh bayunne kari runtag, tan sida ngilangang gegambaran panca bayane ane mara alamina I busan. Gusti Ngurah ngibur rabinne ulian nyanden okanne.

"Pak Ngurah, yen di Bali wenten babi guling. Yen deriki kanggeang kambing guling, ha ha ha. Pang panesan bedik mungpung sasih dingin," aturne Pak Syamsudin.

"Beh, ene mula Pak Syam ngelah rerikrikane apang teked di Denpasar sing loyo," kenten gagonjakanne anggon ngilangang sungsut manadi kenyung yadiapin kenyeme masem kecut. Suud pada madaar Pak Syam ngajak muter-muter di Kota Bima ngaliwatin Istana Sultan Bima, ka pelabuhan, ka pasar kota, ka stasiun bus, mara mabalik ka umah dines nandes jam 9.00 peteng. Pak Syamsudin mapamit ka hotel lan Pak Zakaria Kepala Tata Usahane atehanga mulih taken Z. Abduh sopire.

"Selamet malam Pak Ngurah, Ibu. Benjang serah terimane kawentenang deriki di aula Kantor BRI ne, kasaksinin antuk undangan Muspida sareng Kepala Dinas kirang langkung selae diri saha Kepala Cabang BRI Sumbawa lan Dompu kewanten."

"Nggih matur suksma Pak Syam, cukup anggon makenalan dogen apang ten ada ane tandruh yen tiang sampun meriki," pasautne Gusti Ngurah nyalamin timpalne.

"Nggih selamat malem, arsip serah terimane sampun puput santukan Bapak maosang rauh rainane mangkin," aturne Pak Zakaria lantas pada mapamit budal. Kari Mustamar jaga maleme ane majaga di kantor klebat klebet ngundar senter.

360 [ 356 ]"Pak Mustamar, mai malu jebos!" Baosne Gusti Ngurah ngaukin jaga maleme.

"Wenten napi Pak?" Pasautne lantas malaib nyagjagin bosne.

"Kenken biasanne kamanan gumine dini yen peteng Pak Mus? Ada polisi majaga apa amung ngalindeng di jalan dogen? Apa senjatan Pak Mustamare yen majaga?"

"Yen kamanan, becik pak. Dumun wenten polisi sareng majaga. Nanging sampun amasa mangkin ten wenten. Yen di jalanan mula wenten dogen patroli, malahan sering mriki singgah. Yen senjatan tiange kanggoang pentong doang," aturne Mustamar kalem.

"Ooh yen keto yadiapin aman perlu masih ada polisi ane majaga apang ada ajak Pak Mus ngorta. Yen bas kiap dadi masih saling genti masare. Nah, ne ada jaja lan kacang garing anggon timpal majaga," tuturne Gusti Ngurah saha ngenjuhin bungkusan.

"Makasih Pak, rarisang makolem. Pasti Bapak lesu pisan saking ituni," aturne Mustamar lantas ngundebang pintu gerbange. Gusti Ngurah macelep lantas ngundebang pintu lan jendela kamar tamune. Dapetanga rabinne kari ngorta ngajak Meina sambilanga mukak dose ane misi jaja, dengdeng lan ajeng-ajengan lenan titipan uli inaq lan ibunne.

"Beh Bu, depin ja mani pragatang!" "Kaden enu liu barange ane kirim malunan tonden magagah. Kakene oon bayune, melahan sirep malu apang maan mategtegan!"

"Nggih tiang kari ngrereh niki ebene anggen masak semengan apang ten sepanan ngarya panyampah. Kanggeang mie, dengdeng, taluh, lan kacang goreng dogen, nggih? Pasare ane paek dereng uningin tongosne lakar meli sayuran," atur rabinne saha maang Meina ngaba

361

[ 357 ]ebe lan basa-basane ka paon. Jaja, kacang saure celepanga ka lemari makan. Gusti Ngurah digelis ngangge kamben lantas ngambil dupa muspa di kamar pasirepanne.

Sesampune suud matamped, Meina lantas macelep ka kamarne, masare. Ratna Dumilah masih macelep ka kamar lantas nylempang di sisin okanne. Gusti Ngurah usan muspa lan meditasi masih milu sirep nyangkutin okanne. Petenge sayan sepi. Gerungan montore sayan sawat
saking mula langah, nganti sepi saking raganne pada aris sirepne.

Benjangne semengan Gusti Ngurah sampun matangi ngindengang okanne di natahe. Ratna Dumilah lan Meina ka paon ngae nasi goreng anggon nyampah semengan sawireh lakar bareng ka kantor ngadirin
upacara serah terimane di BRI. Suud nyampah lan masusuin okanne, Ratna Dumilah sayaga milu ka kantor ngiring Gusti Ngurah. Kari Meina ajak Gung Nantha kaijengin ben tukang kebune ane mresihin tetamanane di natahe. Teked di kantor ane paling maluna cingakina
teken Gusti Ngurah tuah berita acara serah terimane. Lantas sisan pipis kase apang nyidaang kasire ngalayanin nasabahe. Suud nika mara raganne nelpon Wayan Galang di BRI Mataram nuturang indik raganne
selamet uli panca bayane ane niben pesawat Merpatine madaret darurat di patasikan.

"Sing kenken Yan Galang, tiang ajak Gung Nantha selamet. Ratna Dumilah amung mabencol gidatne bedik, Jani suba was. Meina limanne kaseleo bedik, masih jani suba melah. Ento mawanan jani payu serah terima di kantor. Ceritane ane dawa lakar kirim liwat surat apang nyidayang nuturang kayang tetek bengekne. Antiang dogen malu apang maan galah nulis ane melah. Jumah jani sedeng matetamped, barange mauraan. Sampeang teken wak, memek, Made Sinar, lan Luh Purnama muah timpale lenan yen iyang saja-sajaan selamet," pabesenne Gusti


362 [ 358 ]Ngurah teken Wayan Galang di telepune.

Kenten masih raganne nelpun ipahne Lalu Wiradana di Rumah Sakit Umum Praya nuturang yen raganne selamet uli panca baya kapal Merpatine ane madaret darurat di petasikan Bima, buka raosne teken Wayan Galang apang Lalu Wiradana sakulawarga ten bingung mireng gatrane di radio utawi di surat kabar. Raganne masih nunas apang Lalu Wiradana nyampeang gatrane niki teken mamiq lan Inaq Wiradana di Sengkol. Yen gatrane ka Denpasar kanggen rainne Gusti Ayu Sri, raganne sampun ngae surat lakar titipanga teken Pak Syamsudin ane lakar mulih ka Denpasar di nane mangkin.

Selanturne serah terimane kalaksanayang saking jam 10.00 ngantos jam 12,00 di aula BRI ne, gumanti ngenalang Gusti Ngurah lan rabinne ring para Muspida lan Kepala Dines Sa-Kabupaten Bimane. Samian prihatin santukan rauhne majalaran antuk panca baya, ngawinang
patemune matadah sendu. Ucapan selamat datange magentos dados doa lan syukuran sampun lempas saking panca baya sane ngagiresin. Usan serah terima Pak Syamsudin ngraris budal ka Denpasar numpang pesawat sane mabalik jam 13.30

"Pak Syam, matur suksma sampun ngurusang dewek tiange kena bencana deriki. Mangkin tiang nitip surat teken adin tiange di Denpasar apang ten bingung mireng musibah kapal terbange ane tumpangin tiang. Tuturin masih amun sujatinne ane tepukin Pak Syam deriki," kenten pabesenne Gusti Ngurah teken timpalne lantas masalaman.

"Nggih, selamet matugas deriki. Dumadak pangalamane niki ten ngranang kapok menek kapal terbang. Patut percaya ring titah utawi nasib mula suratan takdir Tuhan," pasaut Pak Syamsudin lantas menek

363

[ 359 ]ka pesawate tan mari negehang limanne ulap-ulap. Kapal terbange nambung beneng kauh sayan makelo sayan tegeh nganti ilang di ambune.

@@&@@

Mantuk uli ngatehang timpalne, Gusti Ngurah Darsana singgah ka toko meli jaja lan wohwohan lakar nelokin pangantene, kurban kapale ane kari opname di RSU Raba.

"Bu, mungpung ngaliwat, jalan ja singgah ka rumah sakit!"

"Nelokin timpale ane kari opname Made Malat lan Dayu Sutresni. Nyen nawang iraga perlu ngubungin kula warganne di Bali. Utawi ia merluang bantuan, iraga tonden nawang dija umahne dini."

"Nggih Tuagung, nilikin tas lan topinne miribang ia dadi polisi deriki," aturne Ratna Dumilah saha milihin wohwohan apel, gedang, lan biu susu wadahina tas plastik. Teked di rumah sakit dapetanga liu polisi
ane nelokin Made Malat di kamar no.5. Limanne sampun magibs lan masangsot kain bucu telu apang tuara dadi makisid. Kurenanne Dayu Sutresni opname di kamar no. 20 tongos anake suud nglahirang. Gusti Ngurah lan rabinne ngenalang raganne ane patuh nasibe dadi kurban
pesawat Merpatine ane madaret darurat di pasisin patasikane.

"Tiang ja Ngurah Darsana, di BRI Cabang Rababima deriki. Kenkenan mangkin rasanne De Malat? Terus Bu Dayu kenken?" Patakonne Gusti Ngurah ajak rabinne.

"Beh, matur suksma Pak Ngurah. Tiang sampun becikan. Liman tiange sampun magibs lan paru-parun tiange masih masedot, sampun sayan bresih rasanne mangkihan. Nanging kurenan tiange kocap terpaksa makuret santukan bayine sampun padem di tengah kirangan

364 [ 360 ]oksigen. Mangkin ring kamar no.20," pasautne sendu masebeng ngeling.

"Tiang kemeng teken Made. Kaden saderenge madaret darurat iraga liu maan galah makiken pesu uli kapale. Nguda Made dadi macelep ka toilet? Tiang dogen ngajak panak, somah lan pembantu nyidayang pesu, yadiapin pati kaplug. Pokokne selamet."

"Tiang bingung Gung Ngurah. Indik tiange ngambil kurenan kari dados wicara sane durung puput ngantos mangkin. Ajinne Dayu nenten mebasang okanne nganten sareng tiang, nanging taler nenten nuntut dewek tiange sane nganten ngarorod. Pejati wiadin pangluku saking
kulawargan tiange nenten kabaosin. Nika mawinan maksaang masayut maketelun dogen lantas budal meriki, santukan cutin tiange sampun telas."

"Pak Made, kenken dadi Dayu makuret. Napi raganne sampun mobot?"

"Inggih Bu Ratna. Nika sampun sane dados wiwitan ajinne Dayu menggah pisan. Sujatinne Dayu sareng tiang sampun magegelanan saking kari SMA ring Denpasar. Sesampune tiang dados polisi deriki tiang murunang dewek matur indik punika. Punapi kalugra nunas kadi patute utawi jagi nunas pamargi saking silib ngarorod, sakewanten asal Ida sauninga mangda nenten ngerangin anggan Idane. Beeh Ida menggah pisan saha ngonekang titiang jatma tan penggon, tan tau tata krama, adat, lan tata Agama. Yen prade nika kalaksanayang, punika kocap madan asu mundung, anglangkahi karang ulu, tan patut keni tirtan Brahmana. Titiang kausir, elek pisan manahe tan bina kadi cicing gudig. Sujatine tiang sampun lascarcaya pacang mapalasan, napi malih tiang sampun matigas ring Bima adoh saking Bali. Nanging, tresnan tiange bes kaliwat tur dayu ten kayun palas. Raganne majanji

365

[ 361 ]satya salunglung subayantaka, malah jaga mapamit lampus yen tiang ngutang raganne di Bali. Tiang erang yen kasengguh tan satya ring janji. Nika mawinan tiang awor salulut muktiang pitresnane, saking pangapti

yen presida beling manawi ajin Idane jaga luluh tur ngalugrahin titiang nganten katimbang madue putu babinjat. Dayu kaonin tiang meriki tan mari saha pangapti sekadi ngantosang ulungan durene sane sampun
nasak. Petang sasih suenne, bobotanne Dayu sayan ngenah. Aji lan ibunne menggah pisan santukan Dayu terus terang ngangken yen sane nuwenang belingane wantah dewek tiange. Dayu Sutresni kapuladara tur jaga kakuret ring dokter utawi balian sane sanggup ngulungang belingane, nanging Dayu nenten nyak nuutang. Mrasa ring belinganne sayan ngedenang, raris ibu sareng ajinne ngrencanayang pacang nyangkepang Dayu sareng mingsikinne sane sampun madue rabi nanging dereng madue oka satmaka anggen nekepin jengahe madue
oka beling ten wenten sane ngakuin."

"Beh, kari dogen ada anak ane dereng ngerti yen manusane saha sarwa pranine sujatinne patuh di ajeng Ida Sang Hyang Widhi Wasa, ane pinaka Sang Sangkan Paraning Dumadi. Kenten masih indik karma utawi jodo wiadin lekad, idup, lan matine mula titah Sang Hyang
Tuduh. Nanging Made sampunang tandruh. Yen anake kaliput dening loba angkara, kalingke kelangan panak, kelangan pitik emasin masiat. Terus kenken lanturanne dadi payu nganten?" Patakonne Gusti Ngurah matadah kenyem nolih rabinne.

"Sapuniki, saking ten sida naanang dukalarane padidi lantas raganne ngirim surat dagingne nuturang sapari polahe sane alamina, saha ngaptiang apang tiang gelis mantuk. Tiang ngambil cuti kalih minggu antuk alasan nganten. Saking rarembugan nyama kalih bapan tiange jumah, kaputusang tiang nganten ngarorod manut adat iragane di


366 [ 362 ]Bali. Nanging nggih punika kadi ature wau samian nenten puput. Malih mimbuh ngumbah ayu dewek tiange sareng Dayu kasengguh langgana, nyelsel tur megatin maoka, masemeton. Nika ngawinang daweg kapale polih panca baya titiang sareng Dayu makancing ring toilet mangda yen kapale puun, dewek titiange taler puput dados abu," kenten tuturanne Made Malat ngembeng-ngembeng yeh panonne.

"Beh, sing saja keto De, amongken ja seduk basang macane sing saja ia lakar ngamah panakne padidi. Nah yen saja irerama kalepasan salah ngomong, megatin, mastu, lan nyelsel ngelah pianak, sujatinne irerama ane alpaka teken Hyang Widhi pinaka Guru Swadiaya ane
nitipang i pianak teken raganne. Keto masih indik pati uripe. Iraga tusing patut ngaliwatin titah yen tonden gantine. Nagih ngamatiang raga mara nepukin pikobet, sakit utawi larane lenan ulian ngantung, ngorok, nuba, ngulungang raga, lan ane lenlenan ane kadanin ngulah
pati lan salah pati. Makejang ento tuah ngae atman iragane kasasar tuara maan tongos di kadituan sawireh tonden patuta mati. Yadin pet abenang utawi sida mukurang atmane tetep sengsara, yen manumadi lakar dadi ulad alid. Buktine Made jani, makeneh mati nanging nemu lara, limane elung lan kurenane ngalabuhang. Panak ane dadi bungan pitresnane ane tuara nawang apa-apa payu mati enu mraga manik," pituturne Gusti Ngurah ngawe Made Malat sedih sasenggukan marasa teken dewekne pelih. Nanging apa ke artin yeh matane mangelingin ane sampun liwat?

"Wiyakti Gung Ngurah, tiang mangkin wau nyelsel. Angganing prajurit sampun nyerah sadurunge mapagut. Dumadak Dayu gelis seger, tiang jaga ngawitin idup tiange saking deriki. Ampurayang yen benjangan tiang sering nunas piteket-piteket ring Gung Ngurah sareng
Ibu. Umah tiange ring Bali wantah ring Kintamani Bangli. Kurenan


367

[ 363 ]titiange saking Klungkung. Yen Gung Ngurah saking dija?" Aturne Made Malat.

"Yen tiang mula uli Baledan, nanging kurenan tiange asalne uli Sengkol, Lombok Tengah. Mangkin deriki di BRI Rababima. Dumadak Made enggal seger apang ada ajak mabanjaran pada uli Bali. Nah mesare Made dini! Tiang lakar nelokin Dayu kurenan Madene apang ten sedih sawireh kari ngelah timpal senasib bareng deriki," kenten Gusti Ngurah nupdupang Made Malat apang suud sedih lantas pesu tututina teken rabinne.

Teked di kamar nomor 20 dapetanga perawate sedeng mreksa pasiene. Alon-alon Ratna Dumilah macelep maekin. Sesampune perawate pesu, Ratna Dumilah ngenalang raganne ajak Gusti Ngurah ane milu kasengkalan di patasikan. Raganne masih mara teka uli
kamarne Made Malat ane masih dereng dadi pesu, yadiapin raganne sampun sehat.

"Beh, Bu, Pak Ngurah tiang tumben mriki nanging nemu sengkala kadi mangkin. Manawi niki saking ulah tiang langgana ring ajin tiange, saking ngetohin tresnan tiange, mawinan tiang kelangan pianak," aturne Dayu Sutresni ngeling ngusuh-usuhin wetengne.

"Nggih, sampunang nika selselanga. Kaden ten ja padidi ane bareng sengkala. Tiang masih milu, gidat tiange mabencol. Gumantine mangkin utsahayang apang enggal seger. Kayang nika buin wawanin. Kaden pangalamane nika mula guru ane mautama? Tiang sampun liu ngorta ajak Pak Made indik kawentenan Dayune matemu ajak raganne. Mangkin melahan ngaso apang enggalan seger. Kayang teked jumah ajaka nutur apang liu, sawireh iraga mangkin deriki manyama. Yen maan galah tiang pasti nelokin Dayu meriki," pituturne Ratna Dumilah milu ngembeng-ngembeng yeh panonne. Gusti Ngurah masih milu nyalamin


368 [ 364 ]lan nunden apang seleg maubad lan masare nuptupang bayunne. Dayu Sutresni marasa maan siraman yeh nyeng matemu ajak Gusti Ngurah lan rabinne. Gusti Ngurah lan rabinne makenyem lantas pesu ninggalang bungkusan jajane di mejane.

Teked jumah dapetanga Meina sampun majengin Gung Nantha di terase. Pak Zakaria lan pak Mustamar mara pesan teka ngajak buruh dadua lakar ngagah peti-peti prabotane ane makirim uli Atambua. Sampun aminggu lebih barange-barange teked di kantor cabang lantas pindahanga ka garasan mobile ngantosang Gusti Ngutah rauh.

"Oh Pak Zakaria, lautang gagah peti-petine ane ada di garase ajak Mustamar. Tiang kari masalinan malu. Mara pesan teka uli Rumah Sakit nelokin timpal ane opname ulian bencana pesawate ibi," baosne saha nundikin okanne ane sedeng ngajeng bubuh.

"Kenken Meina, Gung Nantha sing rewel? Apa suba maan sirep?"

"Sampun maan sirep uli jam 9.00 ngantos jam 12.00 Bu, mawanan tiang maan masak ngantos pragat. Matangi lantas nyusu. Niki wau angetang tiang bubuhne."

"Nah, lamun keto pragatang majengin. Mbok lakar masalinan malu terus ngajeng sawireh kadung kedalon ngorta di rumah sakit. Sing tawang saget suba lingsir," kenten Ratna Dumilah lantas magenti baju
terus ngajengang. Suud ngajengang Gusti Ngurah nyagjagin buruhe magae milah-milah barange saha nentuang tongosne suang-suang. Buku-buku di kamar baca, kramik lan barang antik di kamar tamu, piranti dapur di paon. Prabot pecah belah di lemarine, piranti upakara di gudang. Plangkirane lantas kapasang di kamar pasirepane muah di kamar baca lan di paon. Sesampune pragat Meina teka ngaba kopi lan jaja seadanne. Makejang pada ngopi sambilanga ngorta, gumantine nutur indik bencana ane nibanin pesawat Merpatine, kayang raganne


369

[ 365 ]milu kasengkalan. Yen caritayang mirib tan patanggu panyesele. Melah sineb baan lascarya anak mula nasiiib. Suud pada ngopi lan buruhe sampun kaicen ongkos, makejang mangkin mapamit. Gusti Ngurah ajak rabinne glindang-glindeng, alang-eleng nyingakin tongos buku-buku, kramik, gambaran, lan payasane lenan apang nyak pangid, manut linggah cupek kamare.

"Tuagung, menawi niki durung pas susunanne. Banggayang
benjang malih jagi wawanin malon-alonan. Mangkin kanggeang mangda puput ngatur genah prabote ring paon dogen dumun," kenten aturne Ratna Dumilah lantas ngajakin Meina ka paon matetamped. Gusti Ngurah ngambil okane ajaka ngindeng nyingakin tetamanan di natahe.

"Bu, ingetang ngae pejati, perani atanding, canang sari limang pasang, segehan telung tanding anggon ciri iraga nyelepin umahe jani. Ento Pak Mustamar apang menek ngalihang busung nyuhe ane di natahe," pandikanne Gusti Ngurah saha milu ngalapang bunga di tamane. Ada bunga gumitir, pacar galuh, sandat, kenyiri, muah bungane lenan.

"Tulung Pak Mustamar, alihang tiang busung amuncuk lakar ngae katipat lan upacara sembahyang maka ciri tiang nyelepin umahe niki mangkin secara saderana."

"Nggih Bu, niki kelapa gadinge ane endep wenten madaging janurne," aturne pak Mustamar lantas menek punyan nyuhe. Ajahan sampun polih busung amuncuk lantas baanga Ratna Dumilah. Ane paling simalu gaenina tuah katipat akelan saha isinina baas. Mara lantas ngae cemper saagan lan canang sari acukupan. Anggon ngae daksina lan perani apang enggalan cukup nganggon sampian entale. Kari matetoesan ngae canang sari dogen. Meina tundena ngalablab katipat, ngoreng dengdeng, gerang, kacang, sambel saur, lan dadar

370 [ 366 ]taluh anggon ben bantene. Jam lima sore Ratna Dumilah sampun suud matanding. Meina nyiramin Gung Nantha. Gusti Ngurah sareng rabinne gelis masiram lan mabusana sawireh lakar mabanten. Gusti Ngurah ngalih toya anyar lan ambengan anggena maketis milehan di kamar-kamar, mara lantas ngunggahang pejati lan prani di plangkiran kamar baca, banten perani di pasirepan lan paon, canang di semer lan pamesu. Sesampune suud maturan lantas katerusang masaagan di kamar, di natah lan di lebuhe. Kaping untat Gusti Ngurah ajak rabinne muspa di kamar nunas panugrahan Ida Sang Hyang Parama Wisesa mangda ngicen kaselametan raganne sakulawarga magenah ring Umah Dines BRI ne. Wus punika lantas matirta, kayang Gung Nantha milu matirta tur masekar karna bungan sandat. Yadiapin saderana nanging cukup ngawe kayun sang wau prapta tentrem lan bungah. Pak Mustamar bengong ningalin tata cara selametan saderana cara Hindu ngulihin umah. Satmaka lanturan uli upacara syukuran cara Islame ibi sanja.

"Pak Ngurah napi bedanne syukurane ibi sareng selametane mangkin?"

"Ooh, syukurane ibi pinaka angayubagia sawireh tiang sampun selamet bebas uli bencana ane nibanin awak tiange saking panugrahan Allah/Tuhan Sang Maha Pengasih. Yen mangkin tiang sakulawarga nunas lugra, permisi teken panguasa sekala, niskala wawidangan umah
lan pekarangane niki saking pituduh Sang Hyang Widhi Wasa apang ten ngarubeda, pada rukun ngawawa uripe suang-suang," baosne Gusti Ngurah Darsana.

"Oh, kenten? Dadosne Agama Hindune percaya wenten mahluk halus, jin, setan, dewa-dewi mawanan di pura akeh wenten tugu, ngaturang sesaji ring punyan kayu, area, keris, kayang ubuh-ubuhan. Sapunapi kayuwaktianne nika. Ampurayang yen tiang matur papolosan,

371

[ 367 ]santukan tiang mula ten uning," aturne pak Mustamar matadah rimrim.

"Oooh, Pak Mustamar, tiang matur suksma yen Pak Mus nyak matakon kenken sujatinne Agama Hindune nika. Sawireh liu anake ane ten ngerti, mara ningalin meru, tugu muah arca liu di pura lantas ngadenang anake Hindu nyembah brehala, batu, kayu, lan ane lenlenan. Sujatinne Agama Hindune amung percaya yen Tuhane tuah abesik utawi tunggal, ane sarwa maha, nanging tan sida ben ngenehang, napi buin ngambarang. Sawireh Ida tan parupa, tan pa krana, yadiastun Ida ane nyusupin ciptaan Idane. Nanging apang elahan sang pradnyan ngadanin magenepan manut kawicaksanaan ldane. Ada ngorahang Hyang Widhi Wasa, ada Allah, ada Tuhan, God muah ane lenlenan. Ida ane ngadakang tribuwanane saha saisin nyane ane sekala, wiadin ane niskala luire malaekat, dewa-dewi, jin, setan, tonya, memedi, lan ane lenan saking sinar kamaha kuasaan Idane. Secara Hindu kotaman sembahe mula ring Sang Hyang Widhi Wasa, nanging arepe teken manusa pada, lan sahananing maurip sakadi baburon, entik-entikan, muah sarwa pranine masih patut argain. Sawireh tanpa wantuan ipun iraga tuara nyidaang idup. Hyang Widhi mula ngardinin iraga apang saling tulungin, saling argain saking tulus ane kaloktah baan ucapan TAT TWAM ASI, mrasa yen jiwatman makhluke mula tunggal. Buktinne entik-entikane kapuponin buahne, bunganne, donne, kayunne, kayang
akahne teken i buron lan i manusa. Keto masih i buron katugenah dadi amah-amahan burone lenan, lan i manusa. Nanging bangke lan kotoran buron lan manusane pinaka lemekan masih kaisep taken entik-entikane. Sejabaning ento i manusa kicen tugas miara gumi lan saisinne kayang buron, lan entik-entikane apang tuara enggal punah. Mawanan Hyang Widhi ngicen entik-entikane amung ngelah bayu dogen, burone

372 [ 368 ]amung ngelah bayu lan sabda, manusane kicen bayu, sabda lan Idep, ngelah akal, nawang beneh pelih lebihan teken ane lenlenan. Maka tanda suksmaning p idepe, i manusa nyihnayang pangayubagianne ring Hyang Widhi Wasa ben sarana banten manut panca yadnya madasar Trikaya Parisuda, saking manah, ucapan, lan laksana ane suci. Tugu, pura, punyan kayu gede, candi, lan arca amung stana ane numbuhang saketiling ambek baktine," kenten pasaurne Gusti Ngurah Darsana alon.

"Ooh kenten? Pantes tiang manggihin sameton Baline deriki yen suud nyakan pasti mabanten di tungku, di jeding, di tugu, di pamesu, di kamar, lan ane lenlenan."

"Nggih Pak Mus, nika pinaka cirine iraga matur suksma ring Hyang Widhi antuk mayadnya ring para dewa, pitara, buta kala, lan sarwa pranine apang ten ngarubeda. Nah, yen sampun maturan mara iraga dadi nunas, apang seleg madaar." Kenten Gusti Ngurah saha nanjenin Pak Mustamar kapaon madaar, nanging ia mapamit budal kumahne.

Sorene nika wiakti sepi. Guleme matuptup nyiriang lakar hujan. Nanging angine magriungan ngampehang guleme, ngeburang ebuke di margane lan dinatahe ngawenang genteng lan don kayune maong. Gusti Ngurah ajak rabinne makisid uli terase ka kamar lantas ngajengang. Yadin wengine bengang, kayun danene karasa liang, galang apadang.

Aminggu sampun Gusti Ngurah malinggih di Rababima. Panampen pegawe lan para istri pegawene sapengrawuhne sareng rabine wiakti becik. Sesampune serah terima Dharma Wanita di kantor mangkin magilihan panguruse rauh marembug ngigumang indik midabdabin ngawangun koperasi serba usaha lan arisan. Tatujone gumanti apang para istrine elah numbas barang-barang kaperluan pasesaian ane murah lan naur ngasasih potong gajih. Para pegawene masih manut yen

373

[ 369 ]sisan gajihne kacelepang ka tabunganne suang-suang. Apang ten ja bisa nunden anak nabung, nanging patut masih dadi conto lan ngerti indik tabungan. Napi ane sampun mabukti mapikolih kalaksanayang di Atambua kacobakang di Bima. Mula nika ane dadi tatujone raganne kapindahang ka Rababima.

Risedek raganne malinggih ngetis di terase sareng rabi, lan Meina ngempu okanne saget ada bus mareren di arepan umahe. Uli buse ada anak ajaka lelima tuun alang-eleng matakon teken Pak Mustamar ane lantas ngatehang macelep ka natahe.

"Oh, Bliq Wira, mamiq lan inaq rauh," kenten Ratna Dumilah bangun nyagjagin.

"Iiih, nika Beli Yan Galang lan Luh Ade masih milu," Meina milu malaib. Gusti Ngurah nyangkol okanne milu nyagjagin. Inaq Wiradana ngelut Ratna Dumilah tan mari nangis. Kenten masih Yan Galang lan Made Sinar ngelut Meina matungtung tangis.

"Mamiq, Kak Wira, inaq, silak ngiring ka tengah malinggih. Meina, ajak beline lan adine macelep malu!" Kenten Gusti Ngurah nyapa tamiunne ane matadah sendu. Teked di kamar tamu Inaq Wiradana ngelut mantunne, lantas ngangkol putunne kadiman kasih-asih saha paterebes yeh panonne. Magilihan mangkin Made Sinar meluk Ratna Dumilah lan Gusti Ngurah saha ngeling sasenggukan. Lalu Wiradana, mamiq lan Wayan Galang rasa belbelan mekek angkihanne, nangges yeh panonne nagih nrebes pesu.

"Oh cucungku, selamet tati, selamet. Oh Nenek kaji sak Kuasa, matur suksma sampun ngicen kaselametan mas mirah tiange sayang," sesambatne Inaq Wiradana sedih. Sorene nika nadak tuun ujan riris satmaka ngawarangin tangis bagiane matemu. Meina ngenggalang kapaon tutuga teken Luh Ade lakar ngae wedang. Ratna Dumilah

374 [ 370 ]mesuang jaja lan sedak kopine lenan seadane. Sesampune pada ngarepin wedangne suang-suang mara Gusti Ngurah nyaritayang kenken kahanane dugas kapal terbange madaret darurat di pasisin patasikane, uli ngawit nganti selamet teked jumah. Dane ngajum kacacepan lan trengginas pilot lan pramugara-pramugarine nanganin kabingungan panumpange. Kenten masih polisi lan Dinas Pemadam Kebakarane sampun sayaga, tragia gipih matetulung.

"Terus kenken caritane Gung Nantha, ten nangis nepukin anak
uyut?"

"Ooh, malah seneng Yan Galang. Raganne grenjat-grenjit mara
gandong baan tas pangandongane. Cumak dugase magrudugan lakar pesu dogen la nangis. Mara macebur ka yehe ajak ngalangi kapasisi buin kedek ngrikik. Sing tawanga tiang magiseh nyangkol ibunne ane limuh ajak Meina. Syukur polisine enggal nyagjagin. Dinas Kesehatane masih sampun sayaga ngaba ubad nulungin ane matatu," pasautne Gusti Ngurah makenyem.

"Nggih Inaq, tiang ten inget teken ibak, tau-tau sampun nyalempang di biase. Gidat tiange mabencol. Niki tatunne mara waas. Meina elih limanne, kenkenang ngajak Gung Nantha. Tiang jag lempor ten ngelah bayu ningalin getihe dugase bedbeda teken Tuagung. Padalem raganne nyambilang ngandong okanne ngubadin tiang lan ngurutang limanne Meina ane lih, tulang pagelanganne keles. Syukur tuara elung mawanan enggal dadi melah. Kayang ka montor BRI ne ane teka mapagin tiang dereng nyidang majalan," tuturanne Ratna Dumilah nyaritayang raganne. Makejang ane mireng dadi sayan sendu.

"Beeh, kenken kaden sakitne dugase Tuagung ngurutang liman tiange. Syukur ada polisi ngisiang awak tiange, muntag-mantig nganti ngura enceh, celanan tiange belus masih paksana. Nganti Gung Nantha

375

[ 371 ]milu nangis nigtig ajinne. Sesampune mabedbed aji verban misi kompres mara melahan rasanne. Enggalang tiang maceleban ka pasihe apang ten sengir, ha ha ha. Lantas pada masalinan di montore. Tuagung kayang teked deriki kari mabelus-belusan," kenten Meina nuturang dewekne saha kedek macampuh elek.

"Ooh yen buat ngurutang anak elih, elung, mula raganne ahlinne. Kanti maan rabi lantaran ngurutang dedarine ulung sing dadi makeber di gunung Rinjani, eehem heem," pasautne Made Sinar nyelag, saha nyledetin Ratna Dumilah ane lantas nyubit Luh Ade

"Naah, bukak suba rahasiane. Sing kenken lamun saja enak. Sing keto Meina?" Kenten pasautne Ratna Dumilah ngawe Luh Ade kabilbil mrasa ilik macampuh sayang.

"Kenken panumpange lenan. Ten wenten ane seda utawi matatu rahat?"

"Yen padem syukur ten wenten. Nanging wenten pasangan
panganten anyar uli Bali ane tambis-tambis mati di toilet. Masan anake marebut lakar pesu raganne mabuaka macelep ka toilet. Dugas kampid kapale puun raganne bekbekan nganti pingsan di toilet. Yen ten pilote sengeh nulungin sinah ia ngemasin. Ane muani elung limanne, ane luh karuron, belinganne sampun matuuh pat bulan. Mara ibi mulih uli rumah sakit."

"Pasti wenten alasanne, ngudiang raganne mabuaka ka toilet dik Ngurah?"

"Yen manut pangakuanne, raganne bingung, ngambul sawireh kanti sampun beling raganne ten setujuina nganten taken ajinne. Malah aji lan ibunne ngarencanaang lakar nyangkepang, maksa nganten ajak
misanne ane sampun ngelah kurenan. Mawanan kaputusang ngarorod,

376 [ 372 ]nanging ajinne masih tetep ten kayun ngarestuin. Malah sumingkin menggah sahasa mastu okanne apang mati ngelah panak. Mula ila-ila dahat yen nganti irerama labuh munyi mastu i pianak. Buktine saja karuron yadiapin ke ten nganti mati."

"Beh, nganti kenten. Mangkin suba kakene sinah ajinne mara nyelsel, kasepan," ucapanne Lalu Wiradana tan mari nyledetin Mamiq lan Inaqne ane milu madekesan. Tan maa Mamiq Wiradana saget mablekis nangis sigsigan inget teken raosne megatin okane.

"Mimiih Denda Lale Dumilah buah basang kembang matan Mamiq, ento masih ane ngawinang Mamiq lan Inaq Dendane ngulahang teka mai. Mamiq mrasa cening tan pegat nandang lara mirib saking pelih omongan Mamiqe megatin Denda, apang tusing buin matemu teken bangken Mamiq lan Inaqe. Nanging syukur Nenek Sak Kuasa tusing kanti
nyabut urip Dendane, malah denda teka ngabaang Mamiq cucu buka Gung Nantha. Denda lan Gusti Ngurah tetep nganggep Gung Nantha tetesan darah daging Mamiq lan Inaqmu. Mamiq sadar yen jodo lan pitresnane mula sing ada watesne, mula suba katitah ben takdir Allah. Mamiq narima, oh Allah sak Kuasa ampurayang dosa-dosan omongan titiange sane medal saking manahe brangti, pati kacuh tan sida titiang mekek. Dumadak mangda pianak, mantu lan saketurunan ipun selamet mangguh raharja. Nah, Denda, Gusti Ngurah kayang cucungku Gung
Nantha, ampurayang Mamiq, Inaq, ampurayang ninik sayang," kenten sesambatne Mamiq Wiradana lantas meluk, niman oka Ian mantune kasihasih. Gusti Ngurah lan Ratna Dumilah ngawales lantas sungkem di pabinanne inaq Ian Mamiq Wiradana saking rasa asih, trenyuh lan
bangga antuk tulus pitresnane.

"Inggih Mamiq, Inaq, tan wenten manah tiang jagi prasangga ring anak lingsir. Napi sane panggihin tiang mangkin, mula saking karma

377 [ 373 ]palan tiange ipidan ngawinang. Tiang taler matur sisip. Kak Wira, Mamiq, lan Inaq duwenang ka lacuran dewek tiange." Kenten aturne Gusti Ngurah kapatutang teken rabinne pinaka baktine marerama.

"Tuagung, Bu Ratna sodaane sampun puput, durusang ngajengang dumun. Tunas tiang ngiring Gung Nantha," kenten aturne Meina lantas nimbalin okanne ajaka di terase. Ajaka nemnem mangkin ngajengang di kamar makan. Wayan Galang kanti buin mimbuh saking sedukne. Makejang amung madaar di Cakranegara dogen saking suntru manahne.

"Dik Ngurah, uli mara narima telepune Inaq lan Mamiq ten seleg madaar, pragat bengong teken cengah-cengeh yadiapin sampun orahang tiang deriki pada selamet. Ibi sanja Mamiq ajak Inaq jag sampun mamuuk ka Praya saha ngaba tas pakean nagih mriki. Telpon tiang Yan Galang masih patuh. Luh Ade sesai ngeling nagih atehang meriki. Nika mawanan mabarengan luas." Kenten ucapanne Lalu Wiradana masawang sedih.

"Wiakti, Inaq ten puas yen ten ningalin padidi kenken sujatinne sida makejang. Not-not tiang gumantine Gung Nantha rasa pagelantes uli kapale, nyemplung di pasihe. Adanne keneh, mula tusing eneh-neh yadiapin je kabaranga sampun selamet."

"Pateh, nika Luh Ade mara kabarin tiang jag ngeling muntag-mantig nagih mriki nelokin Tu Ngurah lan Meina. Pasirepanne Tu Ngurah jag gebura nganti Luh Purnama leleh nupdupang. Niki yen ten wenten pameriksaan di kantorne mirib Luh Purnama milu. Memek lan Bapan tiange nunden tiang apang enggal meriki. Sami titip salam kayang timpale ring kantor," aturne Wayan Galang. Suud ngajengang mangkin giliranne Made Sinar lan Meina madaar. Gung Nantha serahanga ring ibunne ane lakar majengin bubuh.

378 [ 374 ]Sorene megentos wengi. Ujan ririse sampun nget, kari damuhe di muncuk don-don kayune nglanting pakenyahnyah kena sunaran lampu tamane. Ketelan yehe uli capcapane kari kletak-kletik kapah-kapah. Tan pajemuga saget wenten tamiu ajaka patpat rauh.

"Om Swastyastu, Gung Ngurah. Titiang Made Malat," aturne paak ka terase.

"Om Swastyastu. Oh Made Malat ja teka. Meriki ja menekan. Niki sira sareng," panyapanne Gusti Ngurah nunden tamiunne malinggih, saha ngenalang matua, ipahne lan Wayan Galang. Samian pada masalaman lantas malinggih.

"Gung Ngurah, niki Ida Bagus Mayun ajinne Dayu, lan niki Bapak tiange Made Wirama sampun diibi rauh meriki. Sedeng becika tiang sampun dadosanga mulih yadin kari nganggen spalk. Gumantine Dayu sampun seger oger mawinan nyidaang meriki."

"Matur suksma De, sujatinne tiang ane lakar ka asrama nanging kabenengan niki matua ajak ipah tiange lan niki keluargan tiange di Cakra mara teka jam empat. Inggih Dabagus Aji lan Pak Made, sami duenang, tiang pateh nasibe sareng I Made lan Dayu dados kurban bencanane. Nanging Hyang Widhi kantun ngicen tuuh mawinan selamet."

"Inggih, nanging pianak tiange elung, mantun tiange karuron. Panumpange siosan kocap ten wenten sane banget keni baya. Beh mula ipun setata lepetan kewanten," aturne Made Wirama matadah sedih ningalin panak lan mantune ane kari acum sebenge.

"Cara raosne I Made lan Dayu, mirib dereng kalugra lakar ngelah anak cerik."

"Mirib wiakti Gung Ngurah. Tiang sane iwang nyangcang pawiwahanne sareng kalih saking sedih lan gedeg basang tiange. Tan

379 [ 375 ]mitaen lakar kakene panadosanne. Ipun bas mamuuk nenten dados sembadain. Nanging napi nyen malih, sampun kadlumuk tan patut malih ucapang. Tiang nyelsel, yadiapin kenkenang ipun masih pianak tiang. Nika awanan wau dingeh tiang ipun kasengkalan, gelisang tiang meriki. Ibunne ngantos gelem mireng ortine mawanan ten nyidaang milu meriki," pandikanne Ida Bagus Mayun sedih.

"Inggih, becik taler yen ida sampun rumangsa ring kayun, niki durung kasepan. Nanging sapunapi mangkin pakayunane santukan okan idane sareng I Made sampun iriki mangkin. Yen mawali ka Bali mawidi-wedana minab sulit ngrereh cutine"

"Yen masayut maketelun anggen panyebel sampun puput, mawinan titiang purun ngelebin ipun lunga. Nanging mawidi-wedana,makala-kalaan durung santukan durung kalugra ngaryanang, yadiapin nenten dados ka Griya. Inggih yen sekadi mangkin sampun kalugra, banggayang malih amasa jaga karyanang yen ipun polih cuti," atur bapanne.

"Wiakti, wantah tiang sane iwang, mamuuk ten dados tungkasin. Nanging sapunapi malih, tresnan tiange rasa tan sida antuk tiang munggelin. Sayan doh beli Made magenah sayan tan sida antuk ngengsapin. Kenten taler beli Made deriki. Pamenggahne Ratu Aji teriman tiang. Kalingke amung pianak tiange padem. Manawi becikan yen tiang sane padem sapisanan, mangda madaging kadi pangaptin Tu Ajine satmaka titiang ngalih ambah kewanten ring anggan Tu Ajine. Mungpung deriki saduajeng, Gung Ngurah sane nyaksinin dewek tiange," aturne Dayu Sutresni ngembeng-ngembeng toyan panonne.

"Beh, sampunang kenten Dayu. Manawi daweg nika ida lali ring angga santukan kicalan putri sane paling kasayangang. Rasa pitresnane kalintang midep ngawe engsap, lali ring katatuan yen wentene maduwe putri asalne mula saking tan ana. Karma lan jodo, lekad, idup, lan

380 [ 376 ]matine mula Sang Hyang Tuduh sane nitahang. Dija mutang derika bayah, cinta lan pitresnane mula tan pa wates warna, wangsa, negara, lan agama. Sawireh mula paragayan Sang Maha Kasih. Adane adat lan agamane anggen medaang I Manusa sane magama, teken i buron sane tanpa adat lan agama anggen ngundukang pasidikaraane."

"Nah Geg, jani aji ngaku pelih. Aji ngelah panak amung Jegeg dogenan aukud. Ento ngawe bingung ajine kalahin cening. Yen nyak ajak misane, cager aji lakar nuduk mantu, apang ada nyeledi katuaan ajine jumah. Jani Jegeg suba ngalih pagae padidi, aji kenken nyen buin,
indik mapanak sing bisa pegat, nanging pasidikaraane patut pelajahin. Beneh pesan apa ane nikaanga teken Gusti Ngurah. Pelih saja aji maksaang keneh tuara inget teken ane madan titah Sang Hyang Tuduh. Mirib kuang aji mapitutur teken Jegeg kabatek baan sayange ngelah pianak abesik col," pituturne I B. Mayun mari selsel raga. Makejang ane mireng dadi bengong. Rasa mirip pesan paindikane teken Lale Dumilah. Pituturne Gusti Ngurah tan bina sekadi mituturin raganne padidi. Meina saget teka ngaba kopi cacaranga di mejane. Gusti Ngurah ngaturin tamiunne ngawedang.

"Ngiring Dabagus Aji, Pak Made sareng sami durusang wedange. Ampurayang ten wenten napi katur. Manah tiange taler kari sering tengkejut eling ring bencanane sane rauh tan pawangsit punika," aturne
Ratna Dumilah alon saha ngecup okanne kasihasih.

"Beh, Ida Bagus Aji. Manawi pangrawuh idane meriki tatujone pateh ring dewek titiange. Samian mrasa bencanane puniki mawit saking salah irerama mastu oka, pianak sane budal tan papamit. Saking sayange ngantos lali yen jodone wenten sane nguduhang. Pangaptin iragane mangda okane nemu bagia, nanging indik suka, duka, lara, patine beeh dereng kamanah antuk tiang kuasanne Gusti Allah," aturne
381 [ 377 ]Mamiq Wiradana mariselsel.

"Inggih Mamiq, tiang sadar. Niki ko wenten pianak pican Widhine sane sayangang, yen anake sane tan madue pianak napi sane kaprebutin? Pakantenane tiang gedeg saking sayang ring pianak, sujatinne tiang takut yen matin tiange ten wenten sane ngarunguang. Mula karem wates tresna lan momo angkarane," pasaurne Ida Bagus
Mayun sendu.

"Inggih, Mamiq minakadi Ida Bagus Aji, manah titiange manawi pateh ring Dayu Sutresni. Nenten pisan wenten niat nang atepung miber jaga alpaka ring rerama. Manawi amung mamanah ngrereh suami sane madasar antuk tresnane sujati. Yen pradene punika ngawinang menggah, rarisang, titiang lascarya," aturne Ratna Dumilah nguntul.

"Beeh, ngudiang dados nika malih panjangang. Yen sampun mangkin sami eling, i rerama mrasa nenten kicalan, lan i pianak mrasa bakti ring rerama, samian atep rumaket tresna kalawan asihe. Santukan sentanane wenten, sami majalaran saking patemun Sang Maha Kasih, minakadi Semara Ratih, purusa lan predana," aturne Lalu Wiradana nyelag.

"Inggih yen asapunika ngiring punggelang dumun. Puniki sampun wengi mangda Mamiq polih mararyan. Titiang malih kalih raina jaga budal ka Bali, wenten karepotan ring Banjar. Indik pianak titiange
nawegang Gung Ngurah ledang ngandikain santukan ipun kari wimuda. Dumadak ipun gelis seger. Kocap sambungan tulang ipune nenten ngantos maoperasi, nenten perlu ka Denpasar," aturne pak Made Wirama alon.

"Titiang taler nunas ring Bu Jro Ratna kayun mituturin pianak tiange deriki. Ipun kari merluang bimbingan antuk kemalitan ipune. Dumadak pengalamane puniki dados paplajahan sane becik kanggen para janane

382