Malancaran ka Sasak/Daging

Saking Wikisource
29836Mlantjaran ka Sasak — Daging1939Gde Srawana
[ 1 ]
MLANCARAN KA SASAK
antuk
GDE SRAWANA

AMPENAN.

      Kapal Patras masuara, inab sakadi nundung sang tedun, awinan gegeson i tukang sampan munggah ka kapal. Wenten nuut tali wenten ngadekolring bantang sangketnya, praya ngregah ka kapal, taler pacang ngrereh muatan.
     Ibeng! Akeh jerat-jerat ngopak timpalne. Bawesekenyat medal, manawi ta alus tegesnya, janten sampun ipun saling opak.
     "De! me gita ara buatan? Becar bait sino. Selaena ngene doang, angkun me begawean, mara asah begawean."
     Timpalnya nyaurin, "Sok raos doang lose"
     Mesin penedunan barange sampun ngawitin ngrantang : tang tang tang tang tangtang tangtang .... area .... tang tang tang. Wanten klerknya, masetelah panganggoannya.
     Nangkan wenten karung munggah sakin "gook" basang kapale, ipun nyurat, miteketin keh karunge katedunang ring janggolan.
     Jakti ibeng, giyur kapale, inab tan pacang wenten rahina sane benjang, gegeson pisan tangkep sang makarya irika.

[ 2 ]Ring deke pungkur mapupul lanang istri wang[...] Blanda miwah "pasisir" seosan sami praya tedun ring Ampenan. Sano lanang wenten mamrentahang jongos ngambil pamotretan, wenten nyeluk dompet ngicen pis sen ring i jongos sane ngayahin dane saking dibin[...]

Wenten taler "makasi tangan" ring tuan kapten tuan kapten mamujiang mangda dane "i pasisir" pra[...]sida maliang-liangan ring margi ri kala malon-alon tur pamujine punika kasuksemaang antuk raos "Terimakasih) kapten".

Ring pungkur nyonyahe mapipi barak tur mabibih barak (barake punika sinah papulasan, saantukan kadi ngeling pulas barake riang muanes putih coong) wenten anak iştri Bali adiri, nengteng tas, sakadi rah mangkine, tur pungkuran ring anake istri punika wenten iringan luh.

"Sing nyen ada apa makutang, De?" Asapunika [...] anake istri ring anake lanang ring sampingida taler bajang sakadi anake istri punika.

"Tan wenten, sampun, sabsab titiang i wau. Ring pecak kamar Ratu, taler sampun telas, rauhing galeng budang-badingang titiang"

"De, nyen antiang iraga jani? Sing dadi tuun[...] suba?"

"Punika napi rauh malih palinggihane. I wau sampun bek, mangkin mingkalihin ipun makta buatan"

Rauh sampane kamargiang antuk mesin masuara kadi dekahe, kauber antuk sang nyetir. [ 3 ]"Ratu ngiring ja sampun tedun". Malih ajahanne auake lanang pinika matolihan tur "ngon" mapajar, "Ye to, Luh. Luh Sariadi ? Be; oooong pesan nyai , nu tengah?"

"Kari lengeh tiang, beli Made, nu oyog-oyog asanne; mimi yan jalanang labuh jani tiang".

Dayu Priya, sapunika parab anake istri punika ica.

"nah keto ba upah anake bengkung, luuuh Yang sing maang nyai milu, masi mrereng nagih milu. Nah, buin kesep taked di rahat dong ilang ja".

"Mai Luh, mai ne lengen beline takekang gisi, beli negteng kopere cenik. Ne Ida madue?".

"Ten, tiang ja ngelah!"

"Nah, mai aba, beli ngabaang. Luh majalah dogen ko sing pelut apa baan jani. Aruh, padalem ja, I Luh!" Luh Sari srandang-srandeng kantun, katimun sampun sakadi kacang lilite, palih tungguhan.

"Aduh, beli Madeee, telah isin basang tiange".

"Kramana keto tawang. Beli dugase mara-maranne ka Jawa masih ngelur utahe. Jani ko pepes suba beli makapalan. Sing ja jani taen lengeh buia".

Sampun rauh jukunge punika ring jambatanne. Sami sampun tedun saking kapale. Luh Sari ngadirdir malih ical manawi sampun lengehipun.

"Luh, awak sing ajak ne I Raka, ba! Ngelah kagelan kalah Yan milu sing ia nyangkol dugas ngai ne ngutah. [ 4 ]I Made padalem bincuh anake ngencanin nyai; melia yeh juuk, neen-neenang tued baong .... Men barange dija ya, De"

"Sampun kuline makta, punika napi, Tu."

"Luh abaang jani kopore? Apang maan mageleng mukak aksi, anak bek ditu di bum, ba!"

Dayu Priya kenying.

"I Made masih demen sajane ngulgul, sing padalema anake. I Raka sing milu, nyak ja ya mukak ake Kedek, ia nglawan-lawanin".

"Aruh, Ratu pateh ja kadi beli Made, seneng pisan ngecak. Tawangan kene ten ngiring napi titiang"

"Mo, mulih mo!", kenken I Dayu. I Made Sarati nyagjagin.

"Napi, Day? Dados sakadi dukane, Ratu?

"I Raka kone ingetanga teken i Luh. Iseng ko suba!"

"Mimi, gedegeeeee!" Sapunika Lu Sari mapajar nanging ipun kedek.

Ring bum katakenin sami antuk prayogyane irika "Manawi makta sanjata api?" Tur katureksa kopere sami. Mangkin tilik pisan antuka nurek sain barang saantukan jagate, jur genjong tale katilikan pisan mangda tan wenteh surat tan patutu kapapetang antuk ida dane.

"Ratu, Dayu, ngiring ja taksi linggihin, sapuniki sareng tetiga janten kekalih ngereh dokar, sa [ 5 ]milha sampun wengi".

"Nah, Marie suba ngekanang raga-raga, Yang tau negakin dogen".

Raris ngrereh I Made Sarati taksi asiki, usan pu put makakencan sewannya, raris barange kagenahang ring pungkur ......... usan sampun matali.

"Raris Dayu munggah! Luh iring Ida suba ditu duri, beli di samping supire negak".

"Dadi disitu sih, De? Disini kenapa kone?

"Aruh, banggayang sampun ngiring Ratu irika Mangda elahan Ratu mlinggih."

"Motore raris ngeder, nganginang. I Made Sarati ping kalih mangkin ipun ka Sasak, nanging Ida, Dayu Priya nambe pisan. Ken kangin pitakonida.

"Linggah pesan margane, oo,De? Linggahan teken margane di Bali. Ento anak Bali, ento, De?"

"Sane encen ndikayang Ratu?"

"Ento apa ane nyuwun kranjang, sing mabaju!"

"Punika? Sasak manawi!"

Malih matolihan I Made, tur mapajar ring Ni Lun Sari, panjeroan ida Dayu Priya,

"Iiiih, Luh, musti inget teken..........."

"Aruh, beli Made konden med ngulgul?"

"Pedih suba I Luh batak ketoang dogen. Ituni dugase oyog-oyog, sing pedihang anak ragane."

"Nggih, kalah, kalah sampun tiang, beli Made Aruh dong koja anake." Dayu Priya nimbal, [ 6 ]"Ngenken ja ya jani I Raka, Luuh?"

...... Ni Luh Sari malegerang......

"Pedih, oo, Luh, pedih ?"

"Yan Ratu madue papa................"

"Ye, ye, sing nampi, sing nampi nyen ngelah keto-keto"

"Sareng tetiga masriag. Supire kalalahan ipun sareng taler kedek nanging ipun tan uning ring sane ngawinang, ica, kedek. Ipun jadma Sumbawa wau kalih dasa rahina ring Ampenan. Wau uning ring basa sasak akedik-akedik.

"Punika sampun pakeling jendrale kasinengkaon iriki daweg rereg Sasake."

"Ipidan, to, De, 1894? Men, jani yan kemo dadi anake malali-lali ka Kebon Raja? Kebon Raja adanne"

"Sapunika yen turah, ring Bali, Kebon Raja Ni napi, Mataram sampun. Aduh, kuangan sing jumah dogen beli Ketut."

"Pepes keto guru Ketut luas, De?" "Napi, sering. Boya ke dane "Pemimpin Perguruan iriki, janten sering dane lunga ."

"De, suba makelo guru Ketut dini? Ipidan asane tepuk di Badung."

"Suwe sampun, yan tan iwang antuk titiang ngaturang, bilih wenten sampun limang masa. Kengin ring dane ninggal Mataram." Punapi malih yening nu Redite! Bih, pedih basange, sap nitipin surat! kuangan luas, sajaan, beli Ketut." [ 7 ]

"Men, yan mangde sing ada, dija De laku, De?"
"Irika ring I Rakane, di Mataram. O, Luh?"
"Maan deeeeeeen, I Luh. Kaling ke materima kasih, amonto tulungin dugase mabrarakan nasinne pesu"
"Nah, beli Made, bakal pesilihin tresnan beline, da nagih pipis. Lampah bakal enggoh. Nyen sih?Teken I Made Rasmin, ada klebet?"
"I Made Rasmin? Nyen énto, Luh?"
"Toooo, tandruh jani. Dayan beli tuah acengkang, men nyen kanggurin yen ada Pasar Malem? Di bucu kaja kangin apa?"
"Saja De, saja?" I Dayu ica, nanging sakadi nglawan-lawanin, turah dijaba "kedek,kedek bangle"
"Mara acepok nganggur di dagange suba orahange demen teken dagange."
"Men ibi puane ten tahen beli tepuk negakin da...."
"Ngengken, ngengken?"
"negak di dagane, kenten sih nika."
"Ada dogen baana."
"Saja miribne I Made" Mangkin becik swabawan I Dayune.
"Inggih saja ja saja...... lamun pituwi tusing, kadung orahange, ten titiang ngekat. Kadikan yan orahange putih lamun pituwine selem, yening turah titiang, ten juari matangan mowa!..............Ya, brenti sini!"
Rem motore makriut.

[ 8 ]"Dayanin sampun! Suung ngluntang, Ratu, Mangkin indayang manawi embok Putu wenten!"

Pasonge macakal, narajang, calingnya mabenga putih. I Made nyepak ipun. Jantos makletak tendanga asu punika keni sepatu, "Ne segut ne......." Asu mrondanan mlaib ipun kapungkur. Saget wenten jadma tua nyagjag,

"Sira? Baaaaaa, jerone pidan rauh jero Made?"

"Mara tiang, Wak! Mekel Ketut kija? Suwung ka!"

"Mekel Ketut dibi ka Gerung, Jero Made!"

"Dayanin suba." Kenten ngrumun I Made Sarat

"Benjang, kocap!"

"Ratu mireng sampun, Dayu! Benjang kocap wau beli Ketut rauh. Aduh, musti I Luh Sari ngabanin bantuge!"

"Nggih, tiang suba, buin kenken, lenan teken bantug, beli Made?"

"Ngiring, jerone driki. Titiang makta kuncine" asapunika atur janmane tua.

"Anak kenken ento, De? Adi keto tembang rawene?"

"Sasak ipun. Ipun jemet pisan, deriki sampun saking riin, wau beli Ketut magenah ring Mataram dos pangijeng deriki."

" Wak? Wak apa adane?" [ 9 ]

"Wak Ali. Data takenang Ratu. Margi pakayunin dumum, dija mangkin Dayu makolem?"
"Manawi ta wenten mingsikin Dayu iriki?"'
"Eda ja, De. Aruh, juari sing Yang kemo, bes sing taen kemo. Ipidan undangida Yang sing nekain, jani juari ngajorjor nyilih pasarean"
"Yening titiang purun ja iriki. Yening Ratu kobet manawi?"
"Kobeeet tiang jero Made! Iiiih, dadi jero Made dini. Jero Konong!"
I Made sareng Luh Sari kedek ngakak.
Raris supire matur. "Tuan, terlalu lama saya tunggu. Barang belum boleh turun?"
"Tunggu, tunggu sebentar!"'
"Made sing ngelah kantenan len dini?" kenten pangandikan I Dayu.
"Wenten, nanging durung ja becik pisan pakantenan titiange sakadi sareng beli Ketut iriki.
Titiang taler ten purun, juari, mrika nyelang dunungan. Biih, gedege. Ratu sampunang duka! Lali pisan titiang nitipin surat beli Ketut. Ampurayang Ratu, leman titiang!"
"Nah, da suba lantanganga. Diapin lingang ragane jani, ada sing bakal dunungan len. Ada pasanggrahan keto dini, De?"
I Made jengah.
"Aduh jengahe, adenan idewek benduinida, padaang teken kene melah-melah pangandikanida," sapunika i-

[ 10 ]pun ring ati

"Men, kenken De, supire pang sing makelo ng Jalan san di pasanggrahan, kanggoang mahalan, apa dogen sih, mani Mekel Ketut sing teka suba!"

"Inggih, Dayu, antukan titiang iwang, titiang naurin pasanggrahane.":

"Sing, De sing ada keto. Matapa iraga kakene

Sing! Yang anak liu kaicen bekel ken Ajin Yang!"

"Inggihan asapunika, titiang makada Dayu ngamedalang jinah....."

"Nah, lan te suba, De! Mani itungang! Tawang pire deleh-deleh suba!"

"Inggih, sapuniki sampun Dayu. Ngiring ja pasanggrahan Suranadi. Tis irika, imbangbang iriki pek pisan! Sepalaan sampun ngamedalang jinah inepang irika."

"Joh, De?"

"Tan wenten. Tan langkung. napi ring ajam."

"Nah, kenken ja suba; Made!"

I Made raris ngrawes ring supire. Masubaya "uang makan" tur sewannya kawuwuhin sapatutnya pire cedang paningalannya, usan mledru, deleh-deleh

"Mari, Tuan!'

"Wak, Wak, aturang teken Mekel Ketute, tiang mai"

"Pukul kuda jerone rauh?"

"Nah, batak pukul sia." [ 11 ]

"Inggih! Aturin deriki, ten jerone kayun"
"Nah, tiang mani teka. Kalahin Wak!"
"Margi, margi."
............................................
Wengi sampun. Wenten pukul pitu. Ring Mataram makecan-kecan, ricu. Wenten atengah jam.
Wau rauh motore ring pakarangan pasanggrahan ring Suranadi, mandorenya nyagjag tur nyapa sang wau rauh,
"Tuan, mau menumpang disini?"
"Ada kamar tinggal kosong?"
"Ada tuan kebetulan tadi seorang tamu berangkat, jadi ada kamar kosong sebuah."
"Sebuah?" I Made ngon tur ipun mapapas lihat ring Dayu Priya. Palihatnya sakadi mataken ring ida, "Sapunapiang mangkin?"
"Ya sebuah, kan cukup Tuan dari Nyonyah saja, babu boleh tidur disini sama anak saya perempuan."
Dayu Priya kabilbil pisan swabawanida tur ida mamengos, "Mimi, kadena makurenan iraga." Sapunika ida ring pakayunan.
"Ya, baik! Barang-barang saya, coba turunkanlah!"
"Ye, kenken ja kenehne I Made jani?" nanging ring pakayunan kewanten I Dayu ngrumun.
"Ratu! Ratu sampun irika, mangda I Luh ngiring;

[ 12 ]titiang ne, muani ring dija ngluluk dados. Ri[...] motore sareng supire dados..... Yeh saja yak wenten kenalan titiang iriki asiki dados mantrisar. Lu' Hasan wastanipun na, derika titiang ngi[...] sapunapi? ......... Bayu? Duka Ratu? Titiang naurin pasanggrahane."

"Sing De. Ento sing kobetang Yang. Mimi, [...] ditu! Yang padidian dini?"

"Boya I Sari sampun ngiring Ratu iriki?"

"Dayu Priya bengong Ida. Raris malih ajahanneda ngambres panjeroanida.

"Apa Sari kanengneng? Lamun kenyel awake, kang keriyel."

Luh Sari tan panahan ipun, ngon, ring wae [...] gustinya banggras. Arang pisan Dayu Priya ngra[...] banggras, tuwi sakadi prarainidane, muluh rawes alus tur ngawinang bulun kalung jering, yening rengang wiadin piragiang rawesida. Ida maparab ya, boya ke ayu tegas kruna punika, anut pisan praraine. Graninade munjuk, sakadi pakaryanti [...]gog pradnyan, rambute gelgel tur selem, adeg nyidin antuk langsung lanjare yan rasayang. Yening lektek anut pisan sakadi gaguritane,

"Grana munjuk, kadi ruka becik. Pipi telah upami yen aras.

Maserod untuk balige........." [ 13 ]Sajawakti wimbanida nyurarit, tajep mabengan pantes mambedahang kayun anak lanang.

I Made slegsegan, tan purun matur seantukan Ida ngalah ungkurinipun. "Beh duka pasan Ida," wantah ring manahipun purun mapajar.

"Deh tase, Luh!" Malih sakari biasa pangandikan Ida. "Nah, De, kema suba, dija timpal Madene ditu suba laku. Depang tiang dini ajak I Luh."

"Mimi, nguda Ida matiang; peda nu duka." Asapu-nika I Made ring ati.

"Dayu, Ratuuuuuu. Nguda Ratu duka? Purun ti-tiang muani ngiring I Ratu diriki?...........Ten !

"Nah, kema ja Made. Melahang ja kenehe. Tiang sing kenken apa. Nguda sih Made manjakin tiang ?"

"Dong, Ratu! Sapunapiang titiang mangkin? Ten purun titiang ngiring I Ratu dador akamar........."

"Nah, ye..... kema suba! Tawang ja jani satian Madene."

I Made Sarati bengong malook-loluk, tan pelut untuk ipun nyawis wacanan Ida. I Dayu ngrebet was-tranida mamargi kairing antuk I Sari. Ida tan pisan kayun nolih angan apisan. I Made ngusud-usud sirah-ipun. "Be, sigug malah dayanin anake jegegne." Sapunika ipun ngrumum, sawat paliatnya, sakadi janmane kabancut atma antuk "Batara Dalem".

"......Habis Tuan, makan pukul berapa? Nanti dua kalu sedia makan; lagi sebentar pukul delapan dan </poem> [ 14 ]jam setengah sembilan, boleh Tuan pilih. Mari du Tuan, tulis nama Tuan dan nama Nyoyah....."

"Bangke! awak makurenan sing ajak Ida!" Kent misuh I Made ring ati. Nanging ipun sareng mapant macelep ring pasanggrahan irika.

"Ini buku, Tuan! Nyoyah tak usah tulis nama. Tuan saja boleh tuliskan......"

Malih I Made mamisuh ring manah, "Mandor bang ...... suba orahang sing makurenan, masih Nyonyah, Ny Nyah nesdes!"

"Suruh....e....e...suruh.....ya, sudah, saya sendiri membawakan buku ini kesana."

"Baik, Tuan. Tuan makan jam setengah sembilan sama Nyonyah? Tamu-tamu lain makan jam delapan."

"Tanjung cunguhne, begbeg Nyonyah dog!" Asapunika malih I Made ring atinnya, nanging pun tan purun ngamedalang rawesnya, santukan ip sampun tampek pisan ring jelanan kamarida I Dayu nging jelananne maubetan.

"Ratu, Dayu........"

Sepi

I Made ngamalihin matur.

"Dayu, puniki buku teken dumun."

"Da ko Made ngabaang mai, tiang bisa nyemak kune nyanan. Kema suba ka dunungan Madene. Tiang ni dini ajak dadua!"

"Dayu, titiang ten durus ten mrika, medal aja an dumun. [ 15 ]Pukul setengeh sia iring titiang Dayu ka kamar sima-kan."

Sepi malih ring kamre, nanging I made malih a-jahanne miragi I Dayu pakisi sareng I Sari. Jelanan-ne..... nget...... I Sari medal. I Made salah ahatan.

"Ye, I Dayu nguda Ida?"

"Lamun beli nglawan-lawanan ngiring Ida, da suba, kenten pendikanida!"

"Nah, aturin Ida medal malu, Luh, belu ada tu-nasang buat."

"Ngudiang, De?" Malih alus jati mula pangandikan ida tuwi makrana ulangun yan pireng, piraga punika .

"Sapuniki, Ratu," asapunika atur I Madene. "Ti-tiang ngiring I Ratu iriki dados akamar, nanging i-cen ja I Sari sareng iriki, ten keni antuk; nyen nu-tur ipun dija-dija, sapunapiang titiang. Ratu, istri anom! Titiang bajang....... nyen......"

"Tawang kenehe, keto, De?"

"...... Teeeeennn, bea, Ida nyengguhan berek sampun keneh titiange. Be, bes ajin Ratu, Ida nyerahang Ida ring titiang, Iring I Dayu ka Sasak, Made, lenan ja teken Made, bapa sing ja maang apa ngiringang. Made dong tawang bapa suba. Nah, bapa nyerahang I Dayu teken I Made," ipun mrarian ajahan, raris malih mapajar.

"Uning ring led rawes Ajine? Yening titiang, sa-puniki ngartiang. Made, bapa ngugu Made, bapa ngugu Made, maka apang [ 16 ]Made traengae awanairaga suud makakasihan. sampun ngega titiang, mangkin titiang ngusak kay ida? Mimi. Apa orahang ibane................

-Yawang kenehe! Yaning titiang tan purun nyumakut

-pacang rahayu, purun ja titiang ngiring Ida mariki paturu bajang?"

"Tawang kenehe!"

"Aruh, batak ketoang dogen I Made pedih suba pedih?"

"Pedih! Ngenken" I Made jag sereng mabasa ja nging tan pisan ipun marasa daweg punika ngab in tang Brahmana, samaliha, jabag ping anak istri, Walu ipun eling ring rawesipune "asapunika, gelis, pun minas pangampura..... manis sakadi madu me pajernya.

"!!Aduh, Ratuuuu, sampunang waneh nganggen titi parekan, doong, tan manasa pisan........."

"Nah, De, nah, depang suba. Sajaan Made bisa ngalap, rawes guyu, rawes teleb. Yan amun nian rawes Yang, Taseh kakaden?"

Wiakti guyu led wasananida nanging, I Made Sarat ngung ipun, santukan, I Dayu plih? luka ring in kengin tan mrasidnang ipun mambina yang nawes gu telebadawag punika.

I Dayu raris masiram, wau usan Ida mahias, Ida saking kamare........ Imade bengong ngeton nanging wantah ajahan ipun purun mandereng Ida, [ 17 ]

ling ipun malih ring pajar ipune i keturi. "Yening titiang tan purun nymumakutaang.........." samaliha bawes Ajinida, "Bapa, ngugu Made. Yan lenan ja te-ken Made......." Semalihipun di kapan ipun, janma tanikelen upaminya, pacang purun nunuas kayun anak istri mawangsa luwih?"
Nanging suwe ipun sampun maha ring ati, tan ja sujati ipun makakasihan, tan sujati ipun tulus ma-marekan ring manahnya. Nanging uning ipun ring pangked pawangsan, punika kengin aling-aling sih-ipun ring Ida. Yadiapin sakadi mangkin indike, ipun tresna pisan mawitra ring Ida, ring asapunapi ipun masubaya ring manahnya asapuniki.
"Adenan idewek mati, imbangan teken ngedengang sih, ideweke ring Ida."
Sihipune ring Dayu Priya sekeb ipun becikbecik ring atinnya langkungan ring kalih masa, jantos - mangkin ipun tan nahen matur kemo-kemo lakuna tu-rah bawose ring jaba. Tan purun pisan ipun.
Ipun nyengguhang Dayu Priya tan pisan pawikan ring manah ipune masawitra awor sih nanging ing-gihan ipun tan pisan-pisan nahen matur antuk prin-dikan sihipun ring Ida, Ida, sotaning anak istri luwih, tur suci, ngrasaang pisan sihipune ring her-daya. Punika duaning Ida nyuksmaang pisan kasantep an, kasaratanipun I Made nyekeb sihnya, sering Ida makayun asapunika.

[ 18 ]"Ne mara anak muani sih sujati. Pedas ja nawang iraga irage ngeh teken unduke ya demen ken iraga. Buka rawesne ipida, padaang teken ngajak dademenan mrarat, sukayan ya mati padidi. Nah kanggoang sih sih di ati dogen, De!"

Eling Ida ring pauruk Ajinida, "Dayu, ulaha[...] kasuksman keneh anake. Aji, sing ja mbuatang ku[...] yan suba pada tulus tawang kenehne, yadiapin d[...] kulit iraga, sing ja Aji kobetbuat ento, Yadian[...] ja anak tani kelen keto upamannya, yan suba me[...] pakenehanne, Aji sing ja bakal mariboya Dayu. A[...] iraga dadi wayang Ida Sang Kawi, Widine, Ida na[...] cebang iraga, wenang Ida ngabut wiadin nyiatang raga. Elingang nyen Dayu, pade Aji ninggal Dayu lingang nyen; yadiapin nista adanida teken gumi[...] treh anake alih untengne, yan jejer ia ngagem ma[...], susila melah laksanane, patut ento tulad, kadong puja, Aji ngelah pangancap urip; pakolih jine nggelik ental; ento ingetang Aji, sangkan sing ja membinayang pesan Ida dane nene mai ngr[...] in, parek teken Aji, Nah, ne elingang Dayu, bunti anggon masih pangancan Dayune salantung uri pe!"........... mon sudra tuwi, yan darma ika susil[...] pujaan katwangana juga ika'. Buina Dayu, sing p[...] tes benehne Aji buin mambadahin anake buka Dayu Aji amunapa nepukin sakolahan? Pragat di Bogor, [...]in tusing tutug. Yan tutug sakolahan Ajine, sing dini dadi Sedahan Agung, meh dija to nongo[...] [ 19 ]Dayu Priya, putranida Ida Bagus Kumara, Sedahan Agung ring panagara L, punin duur, yakti ngundang I da nahan masakolah ring Jawi. Pangawit ring Malang JULO kalih tahun, ring Surabaya amasa, usan punika amasa ring Jogja, ngraris amasa ring Bandung, pa-muput malih ring Malang, jantos tutug AMS. Idavpradnyan pisan, sat tan nyaratang Ida mauruk ring genah Ida madunungan.

"Ento nemin, nyanan paca acepok dogen bakat ba-an Yang." Asapunika sering Ida ngrawes ring I Made Sarati dawege ring Bandung. I Dayu wantah amasarring Bandung irika Ida kairing antuk I Made Sarati yanlunga ka kemidian, lunga ka Lembang, ka Batawi. I Made daweg punika sampun ring kelas pamuput ring sako lahan guru HIK. I Made seringan tan ngiring Ida, sa-antukan bes cecel mapermisi ring Tuan Direktur ta-laer ipun kemao, samaliha bekel ipun sering kasatan.

"Ratu, napi ja kirangan? Ida patuutin titiang , meh bukun titiange telas megade." Sering ipun matur asapunika.......................

"Suba ja Yang mayah." Kenten Ida nyaurin.

"Teeen, sampunang Ratu duka, titiang ten ngi-ring, repot titiang."

"Ne mara ja I Made jemet ngatehang, pepesan sing misi pangidihane, ajakin ka Batawi pang telu, tuah acepok Made nyak." I Made ring ati, "Tegarang i dewek sugih, kija Ida kabarengin, jani sing ja kober bayahin anak is[ 20 ]tri luas-luasan. Gagah sepedah ganteng baan angi Dong iraga te mayahin, Ida mayahin. Bik adenan maca, di asrama nongos!"

Sakadi sampun katuturang ring ajeng, Dayu Pri Pradnyan pisan-pisan! Punika awinannya Ida serin lunga; yan ring dunungan Ida mawesin buku mendah Oneng pisan Ida mawesin buku. Malalungan oneng taler, nanging tan seneng pisan Ida ring sport, jabaning malalancaran ke gunung, mamargi Ida u ngraris ka Belanda masekolah parindikan basa, ku masa suwennya, nanging giur jagatem sehe sakadi cang yuda tan durus Ida mamargi. Yan antuk Ajin sampun adung pisan makayuanida, taler mangda p nida tutug mauruk ring Belanda. Sajaba "gajihi king kantor, Ida makueh madue bangket, klapa, ko sawatara sama rupiah asasih mabukti sinamian.

Malih caritaang Ni Dayu Priya. Ida oneng, p mawesin buku buat-buat pisan, roman wiadin surat bar arang pisan antugada. Dawege kantun ja ring LO, sat ngraina telas antukida mawesin buku re asiki. Ida ring Malang miwah Bandung radunungan anak Belanda, ring Surabaya miwah dogja ring Jawi "Mangda sami uningin titiang kraman anake

Sapunika aturinida ring Ajine.

Asapunika indike, mawinan jantoo mangkin be pisan paswitranidane ring I Made Sarati. Nuju se raris, ngripis, Ida nglinggihin sepeda sada gisu ngungsi mangda gelis Ida rauh ring dunungan [ 21 ]rgane belig, samalihipun keh motor, dokar pasa-lindeng; nget wenten dagang lanjaran megat marga malih kedik ipun keni tomplokida, yening tan gelisan Ida ngerem sepeda druwene. Nanging antuk belige tur preren-sepedane nadak pisan, masriut sepeda punika mapangsegan......... malih kedik pisan Ida lilig motor, yan tan I Made Sarati nyaup Ida. I Made sedek membon irika, santukan wau pisan "mukak strikan", nuju ring arepan ipune Ida kasinengkaon. Ida tan pi-san nahen kasaup antuk janma Bali. Ida durung polih "mapinta kasih" yening turah ring entale; Ida kan-tuu mecik-mecik tanganida tengen; pagelangan-ida - Iih, tur pramangkin beseh. Irika Ida ngruruh tur medal rawes mabasa Bali, Aduuh, sakitne."

I Made ipun tangkejut awor kendel miragi rawes-ida tur mapajar nyunyur manis, Jerone sameton sa-king Bali?"

I Dayu tan eling ajahan ring tangane beseh lih, ica Idane raris ngrawes, "Enggih, tiang saking Bali, jerone sure iriki?....... Aduuuh, sakit pesan liman tiange tawang.........."

"Bih, kenkenang tiang sane mangkin, margi san mantok, ring dija sih dunungan jerone?......Sira sih..... jerone.......mangda becik antuk!"

Rawese madukan kasampun, halus kasar.

"Tiang Dayu Putu Priya, derika di Jalan Dago dunungan tiange, jerone dija?" Sapunika pangandikan ida, sambil-ida mecik-mecik tangan. [ 22 ]

Titiang ring asmara guru, margi ja mantuk pun belus sampun Dayu iriki."
"......Jerone sira?" Sapunika pitakenida. Titiang Made Sarati, saking Karangasem. titiange Serai, sampun langkuang ring limang titiang iriki. Beh ngatuju macepuk, Dayu kasin ejoga............"
......Yan ten labuh tiang, yan ten beli nyaup tiang, ten pedel tiang lilig motor? Mimi tore ken ukana nglilig tiang, beli Made."
Niki napi supire jejeh ipun...... be, pul rauh........" "Beli Made, rawesang ja, apang abdi kakandan, nggih? Tiang ngelah pelihe..... Pulisine rauh, raris I Made ngrawes; nangi leh kasuratang indike, inggihan pacang masapsan de tale ngranjing ring repotan, indike kasinenan..........
Asapunika indikidane ngawitin masawitra ri Made Sarati."
"Silahkan nyonyah, disini duduk." Mandore rogang kursi.
"Mandor, sudah mengerti bahasa Bali?" Sapu pitaken I Madene.
"Saya baru disini; jadi belu mengerti bahasa Bali, bahasa Sasak cuma sedikit. Ini nyonyah, sop karoni.............."
Aruh, De, aeng sing naune begbe orahanga

[ 23 ]

yah dogen."
"Kanggeang Dayu! Ratu ten wenten ngicen titiang i motore pules, apang masih deriki iring......Ten adena makurenan titiange...."
"Kadena ja, lamun sing.............."
"Lamun kenten ngudiang ngraosang ten nau, iwau?"
"Be duwegne nyangglak omong I Made, malah daya-nin."
"...Meen! Bantas Ratu, samalih anak istri di-kapan titiang kaon!"
"Da ja, bangga iju-ijuan, De!.... Mimi, jahen sajaan sope...... sing ada nasi kone De? Takonang ja!"
"Nasi ada?"
"Tida tuan; orang tuan datang sudah petang hari tidak ada tempo masak Jawa. Tamu-tamu lain - semua makanan Belanda....."
"titiang miragi gatra, yening anak ayu, jegeg, kocap tan kengin ajum! Daweg Ida ring Bandung .boya ngraina Ratu ngajumang masakan Belanda?"
"Aruh, med tawang De ken masakan Belanda! Buina kudang tiban suba Yang sing taen naar kene-kene. Sap suba asanne."
I Made jag kenyem, eling ipun ring rerawesan ge guyonan sareng timpal-timpalipun guru-gurune ring sakolahan HIS. Ipun nguntuk, kliab. liang mawonipun.
....... I Dayu nelektekang paningalanipune, makliab liang, tur mataken. "De, adi liang pesan ulese, De ?

[ 24 ]Tuturin ja Yang dadi tempil sesekebane, pingit De?"

I Made kedek ipun.

"Bik, kakandan titiang sareng titiang mua ani, purun titiang ngaturang ring Palungguh Ratu

".......Iiiiii I Made Sarati ngangsan misi lungguh jani ngrawes. Apa upahin Yang, De?"

"Sampunang Dayu nakenang kakandan titiange, upah titiange."

"Buh, orahin ja Yang, lamun sing pingit jen Nah, De, nah!"

"Sampunang ka Ratu duka?"

"Crucuh keto? Lamun crucuh buwang?"

"Tan wenten, musti kemanten ten crucuh, masa tiang puruh ngaturang kakandan asapunika ring

"Men, dong mara De."

"Be gasa pesan Ida.......Tabe, tabe titia gi.... Apa, De?"

"Aruh teh juari ngaturan, bendu nyen Dayu ya."

"Da sih Made Sarati nyambat adan Yange. "Ica I Made taler kedek ipun, "Be, Ida dadi.........

Mandore pakisi sareng jongoshe, makalih guhang I Dayu ring I Made pangantenan.

"Min, Min..... delok, delok, guneman ar, ora ngan-mangan! Manten anyar, ayake!"

............................................. [ 25 ]

"Sapuniki Dayu. I tigang rahina timpal titiange karantan-rantan kadung maguyunan indik kruna-kruna basa Bali sane kengin anggen bebaudan."
"Men apa te enggalang>"
"Kenten kocap, Dagang dagingin degeng!"
"Dagingin apa kone?"
"Men tumbasin, dagingin pipis, masa ipun mlaib."
"Buin?...... Jaja apa kone ada, De? Bi, jaja - jahen ulesne to.....! Nah te lantasang tuture!"
"Desak kocap...."
"Nah.........nah!"
"Desek kocap!"
"Mimi, keto-keto dogen paitungan I Madene dadi guru!"
"Men, titiang bajang muani, kramana..........."
"Bih, yan dingeha ken muride, sing kimud, De ? Nah, apa buin ?"
I Made mendep ipun, tan purun ipun ngaturang mangkin, sane sampun di tuktut layahipun.
"Nah, De...... Apa to? Dagang dagingin degeng. Desak desek....... buin apa ?"
"Aruh, ten juari ngaturang! Nyen duka nyen, Ra-tu!"
"Siiiing, kewala da crucuh dogen!"
"Masa nyen titiang purun crucuh..... mara keto amun napi Ratu ten kenal ring titiang!"
"Nah, te, enggal pesane pedih I Made."
"saja, ne !"

[ 26 ]"Aruh, mahal pesan I Made, apa buin........

"Nggih pacang aturang titiang! Da..... Dayu cap dayanin".

"Beee! Pantes-pantes, laus-alus, sela-sela Ingke l Dayu ica. Malih ajahanne.............

"Yang nagih kadayanin oo, De? Sela-sela!" Ida ica. I Made taler kedek. Mandore sareng jo saling singguk.

"Seneng, wong nganden anyar, musti ae."

"Nah, jani, nah, De! Desak desek, Dayu da.....yan Jaba kenkenang?

"I Made slegsegan, tan maha ipun ring pita Ida asapunika pacang medal. Nengil ipun ajahan ris liang kliabipun malih.

...."Nah, De. Nah pesuang kesatianne jani...... Jaba kenkenang?"

"Yan Jaba? Nggih!" I Made Sarati kade ipu raris ipun nguntuk.

I Dayu ngamalihin, Nah, da ja bes mahal

"Nggih, pirengrang, nggih? Yan Jaba...... ca anake."

"Beee, beee, aluuus I Made...... siiing, nyebruin apa, ee!"

Ida nuding I Made sambil Ida ica.

"Dados magiet sih Dayu? Titiang ten ngatu Ratu nyeburin titiang......."

"Aruh, duweg saja I Made." [ 27 ]"Desak desek, Dayu dayanin, Jaba ceburin....... emin I Made. Yang ngebah suba, kenyel sajaan Yang awang......"

"Nyonya, kopi saya bawakan ke kamar!"

"Tak usah, Pak!" Kenten Ida.

"De, De.! Kemo suba mo, juari sing Yang yan ka-kene, nesdes orahanga Nyonyah dogen......."

"Dayu, Dayuuuu! Durung arahina Ratu sampun taheling ring rawes......"

"Rawes kenken, De, apa sapin Yang?"

"Men i wau.... sapunapi rawes Ratune? Kadena ja, lamun sing? Jani osah Dayu mara orahanga Nyonyah! "

I Dayu kemad, Ida tan masaur raris nyrengseng ka kamaridane. I Made bengeng ngeton bancangidane, na-nging pabahanipinu gebug ipun antuk gemelan......" Asapunika ipun ring ati. Raris ipun ngaukinNi Sari.

"Luh, Luh, mai ja, aturang beli singgah malu di kakasihan beline dini, nah."

"Da ja makelo nyen, nah beli Made. Tiang tan bani ngiring Ida padidi; tawang tamiune ane di ka-mare di tanggu nika, uling tuni nyeeng I Dayu. Ten leb Lebanga. Jejeh tiang, tawang!"

"Nah, beli akejep dogen. Siiing, sing kenkena - nga apa. Anak jegeg I Dayu, kramana nengnenga te-ken anake muani."

"Aruh, bes keto anek nganengneng, nyep baana . [ 28 ]Salaan kolkola aji mata gustin tiangne."

"Iri jenenga Luh, sing?"

"Iriii, iriii, kadonga......."

"S...... Sing ada I Raka ne, keto Lih?"

"Men, ngenken!"

"Keto suba benehne; jet joh di mata, di ati pang paak masi iiih, mara sati I Luh. Mara Luh wih!"

"Meeen!"

"Nah, suba ya aget ngekah I Raka.... nah a nyen nah, Luh, lamun Ida mataken, nah?"

"Adi beli melid san ja, beli!"

Pukul dasa liwat limos menit, I Made mata ngunsi ka kamar I Dayune. Ipun ukuh alon-alon ngampakang....... sengguhangipun I Dayu sirep Yakti, I Dayu polih sirep sawatara atengah jam nging Ida malih maungu. I Made praya ngambil koper....ipun ukuh tore sareng supire pules. Nanging makancing.

"Be, uda makancing," asapunika ipun ngreng

"Beli Made, Beli Made! Bali Made ento?"

"Oho., Luh, adi makancing teka?"

"Be, enggalang ja mulian beli Made!"

"Nah dong ampakin ane!"

..... Mangkin jumahan sampun I Made.

"Beli Made, aruh, ne mara ja juru ateh dadi gok Yan sing makancing jelanne meh celepina. [ 29 ]Bagbag-begbeg tamiune ane orahang tiang ituni....."

"Men, maan teenina jelanane, Luh?"

"Ten ja maan teenina napi. Kewala, mimi, ada pang dasa bagbag-begbeg. I Dayu masih jejah Ida.

I Dayu jg ngrawes. "Terima kasih, De. Tresnan Madene, De!"

"Mimi, Ratuuu. Sira ja nyenggauhang asapunika po ngah jelmane nika?"

"Beneh makejang, tawang dayan anake? Yan kenken kenkenanga Yang sing pelut baan apa, jabin nyerit!"

I Made ngrengkeng ring ati, "Kene ne bakal da-dine, beneh Ida duka mara idewek nagih nginep di Lu-Hasane."

... Mangkin ipun mireng malih anak mahakang ma-margi, masapatu karet, ..... raris I Made nembles tur ipun nganengneng tamiune punika. Tamiune raris ngun tuk tur ipun....."maslamat malam". I Made taler ma-slamat malam, nanging Ied tembang rawesnya asapuni-ka, "Mainang ibane buin nah, apang tawang iba ka-iuegan kaine main silat."

Sampun setengah solas.

I Made negak ring natah kamare ring tikehe, ngam-biar sareng I Sari. I Dayu ring ranjange, sampun nganggen piyama. I Made tangkejut, tan nahanin pi-san ngeton Ida yen pacang sirep;

"Bik, cara kedituane saja-sajaan Ida. Buin cara lanine saja-sajaan. [ 30 ]I Bayu ngeh ring palihat I Madene.

"Ngon Made, oho, ngon? Yang tuman suba kene, pal Yange ane ajak akamar di Bandung ngaenang Y piyama di Bandung, jani nu masih titip-titipina. Kaden Made kenal teken ya masih?"

"Sira? Corry Alders?"

"Oho, ia suba. Aru Yang onyah orahanga tawa Bani sing nganggon kamen pules..... Bee, I Made talonne silaanga, sing usak, oo?"

"Banggayang benjang titiang masalain."

"Sing ngaba piyama, keto De?"

"Makta, kalih-setel, banggayang sampun ja tiang sapuniki...... meh ten pules napi titiang Jelmane nika usak pesan dabdabanne!"

"Tawanga sing ada anak muani bareng dini, sa kal ia bagbag-begbeg uli tuni, tawang, De. Buina da sing buin tamu lenan!"

"Aruh, gedege!" Madohosan I Made.

........Malih ajahanne I Dayu ica.

"Mara keto I Made alah panjak Yange masila ding beten, mai ja dini bareng negak, mai De!"

Banggayang deriki Tu, aruh, pantes titiang ding Ratu irika?"

"Jele asanne bes timpal beten. Yang nyegir duur padidi."

"Ten pantes kenten Ratu nyegir? Ayu, malih wang......." [ 31 ]

"Makenken buin, dong, da ja Made ngitungang keto-keto. Yang sing ada keneh mipitang ane keto-keto! Ka-den Made suba nawang Ajin Yange: Yang tahen mipit keto? Nang orahang!"
"Mangkin Ratu, ten uning ngalap rawes guyu......naaa, maan milihang....."
"Nah De, utas suba utang Madene. Kereng pesane I Made muntil-muntil rawes "
"Sapunika sampun Ratu,; wenten sameton Ratu Mi-nang, Ratu ten kayun, jani anak jaba nagih ajak ma-sandingan deriki, pangtylah titiang." I Dayu ica, I Sari sareng makebris.
"Pangus Beli Made...... tulah!"
"Sing nulahin apa Yang. Batara keto Yang... Aruh api nyama; lamun sing cumpu Yang! Mangasikiha jang-klekangida, kaling Yang batak mingkalih, mamindon te ken Ida....meh tuah maketelun sing tolih Ida suba."
"Dados Ida Kade.... Ida Kadeanga kemanten, sira sih parah Idane?"
"Ida Made Warmadewa......"
"Bih, luwung parabidane... mangkin sampun akuda Ida madue rabi?"
"Beee, Madeee..... ento suba pamucuk unduke ngo-betin keneh Yange tawang..... akuda nah, tegarang De, akuda nah?"
"...Tawang, anake di Geria madue rabi....patpat?"
"Beee, lebihan teken patpat."

[ 32 ]"Meh, nyen, Luh. Saja Luh?"

"Lebihan sajaan ba, beli Made!"

"Bik, lebihan teken patpat?"

"Sing! Nah buin te, De, bede buin!"

"Aruh, akuda madue rabi Ida? Akutus? Mehm

"pPaak suba, De, nah bin acepok nah!"

"Adasa?"

"Sing! Lebihan jani baan Made, Made."

"Asia, ba!"

"Mimi, bes asiane, Ratuuu, kenkenang IDa k asapunika I Made ngon.

"Aruh, data takonang Made, paturu ba jang rawesang."

Ida kemad pisan tur karang ulune (galenge) abinida arasida, mangda tan sinah kamadidane.

"To suba makrana Yang sing nyak ngiring ka ida........Mimi, yang nyak Yang.........."

".....Ten dados nomer dasa Ratu?" Asapunika de nutugang rawes I Dayune.

"Aruh Made, Nyak sing Yang dadi nomer. Bes nomer. Sing caraanga jelma nyen Yang, dadi nom gen, nomer sepuluh. Api Yang Luh, masih ja apang caraanga jelma. Ngenken Yang kanti ileh ke Jawa masakolah mara teked di Geria masih ka in anak Yang. Len ojoga. Pin ja Yang daha tua

"Meh nyen anake marupa sakadi Ratu ngantos tua!"

"Nah keto upama." [ 33 ]

"Yakti, padalem masih Ratu bes dados nomer dasa nyen, nggih; yening batak patpat, lalima madue rabi Ida, titiang tan pacang pariboya. Anak madue, pantes cara irigane deriki."
"Apa koraang, De? Ibane tan pariboya?....Patpat, laima mainang ragane bani paak?"
"Ba, jabag pesane Idan ngangsan."
"Men, Made juari ja Yang nyabagin."
"Titiang nyen jabag ring Ida, dados?"
"Be, kadena raganne nagasai matata ngrawes. Dadi! Made dogen dadi nyabagin Yang, bes Yang mautang u-rip, to: yan sing Made nyaup Yang, meh dadi jaja, pakes Yang, lilig motor."
"Inggiiih! Punika makrana Ratu dados jabagin titiang?
"Men apa? Idepang Yang mayah utang teken Ma..."
"Sing nampi, sing nampi!"
Ica I Dayu. I Made sareng I Luh taler kedek sami
"Buin ja maikita nglipetin rawese i busan. Made di buka anake cumpu, yan ada anak ngelah rabi, ku-tenan, batak patpat, lalima, adi keto ja Made? Bes ka gumin Badunge Made masekolah jani nu ngaba pai-tungan keto?"
"Mangkin, mangkin te Dayu. Mangkin te, sampun-nang matbat sekolahan titiange. Pirengang atur ti-tiange nggih? Diastu patpat, lelima madue rabi, ku-renan, lamun enteg? Lamun pateh antuka? Punika ta-ler cumpuin titiang!.

[ 34 ]

Samalih Ratu, indike puniki ten ja kengin ical roning limang masa, inggihan ja kalih dasa, alo lon anake; Ratu bes kilit ring Corry Alders, paka an Ratu kengin numbrag sampun, tan eling ring sakadi Belanda. Napi pikenohnya madue rabi asik nyeh sawengi-wengi katinggal? Nyen ngaba gapgapa Iih.........?"
"Aruh, gapgapan pikolih maseneng-seneng, ken te sampun!"
"Nah, Yang ngerti suba.....Ah, Yang adenan tua padaang teken keto masih. Kudu-kudu abesik, Yang kalahina sabilang peteng, iraga dadi pangi jumah nyen; muanine malega-legaan ajak padidina raga dadi penunggun karang. Sontok ja jidatne teka!"
".....Nah, gedenan ja rawase mangkin benja yening sampun marabi keskes Ida."
"Nah,tegarang ja! Yang sing nyak apa dadi meeerr dadi panunggun karang masih sing nyak. patuh-patuh! Paling kenkene anak muani? Anake dogen di Bali tundana tindih teken kurenan, anake ni dadi ngamuk! Apa kone binanne? Apang paturu lawar gerang" anake, paturu dadi cager. Dikenke satia? Yan ane luh luas, da ja mara "madamar le bulanan, kadong kone bulanan, kadong kone "ongo ngol cina malakar kedele" tahunan kalahina, apa muani satia! Ane luh apang keto masih, oo ?

[ 35 ]Apang anake luh dogen "masare cara Ratu" rep? A-nake muani apang dadi "masok gedenan" ngodag-odag! Anake luh apang "nahar uyah aji muncuk jri ji" ngun-tul, anak muani apang dadi "makudatan Bima" ngura-ngada! Anake muani bes sing pesan nyak "makibul da wa" nyikut-nyikutang karaga............"

I Made kedek miragi Ida asapunika, raris ipun mapajar, "Toja ja Ratu" ngambuk mesuang basang "ma-bladbada!"

I day ica ngrikgik, I Sari ngelkel ipun kedek.
"Aruh, kalhanga dogen teken I Made.........."
"Kadong ngrawesang keto; Made nawang ane madan Embok Kade Dimba?"
"Ten wenten, saking dija?"
"Uli Karang Sunantaya, dangin Karang Tegale di ni suba di Sasak. Aduh, padalem Yang Embok Kadek tawang! Sabilang inget kangen baana Yang teken un-duko. Ento mara anak lacur paundukan, Jumahne sing kuangan apa, makurenan nglawan anak magajih gede, nanging lacur. Beli Putu Raga adan kurenanne, kenal Made teken beli Putu?"
"Tan wenten pisan, ring dija kocap makarya?"
"Di Kuta, dadi empoye Kantor dagange disitu, Ento panunggalan sih makurenan. Ane muani bagus, magajih gede, motor gelahanga. Apa sing gelahanga? Apa sing belianga, laada Embok Made..........."
"Dados laada?", asapunika I Made meliwat rawes Idane.

[ 36 ]"Anak ulihanga makejang-kejangne gelah-gela renanne teken Embok Kada. Brocha, sumpel berli kancing, sing pada-pada di Bali, kalung bungk platina mahal manguwer ada buatan aji duang ta piah makejang. Makejang ulihnge teken Embok K[...] Aduh, De, nyag a.....(Ida mararian ngrawes, wan da ngetel) atin Yange sabilang inget teken Embo de Bes timpal Yange makilit gati uli HIS laut kene nemu lacur ia Yang pepes ipidan mlali ku di Kuta. Aduh apanne Yang tuturina, tawang De. bok Kade ngelah pianak-pianak dadua nu cenik-ce mara masekolah. Ento suba tongosina. Kene rawe[...]

"Niki sampun parekan Dayune makekalih cenik nik not-not titiang, yening titiang nglalu. Tit tan ja nuutin bikas beli Putune berek. Api ipun satia ring titiang ten ja matuutin daya ten dad kolkol basang. Sing mledekan anake luh, uber .....ten tahen-tahen jumah, pipis titiang sera atengah gajian sampun saking nem bulan ten ta titiang. Ten kober titiang ring pipis ipune. Dayu, ten nyuryanin pekakas jajane irika? Titi makarya jaja punika anggen matekang basang titi Titiang ten ja matuutin pangarasan anak asapun Yan titiang matuutin ipun, ten sati ring ipun kin sida antuk titiangmaman jak ring anak bajan nak. Mangkin ja ambilanga ja surat Gusti Koman rasane.... Niki, niki, Ratu kenal ring Ida. Sad munan malih amasa napi lepas ring HIS? [ 37 ]Mangkin Ida kengin AIB ring selat; Ida ngirim surat ring titiang." "De, maan Yang maca surat Gusti Komang Susrusa-ne. Nah kene led isin surate." Made, Titiang ngirim surat teken Made, da Made, nyeng-guhang beli metain Made. Dening Made nu makurenan a dana, titiang tan ja dadi ngrawes kemo-kemo lakune. Nanging elingang Made. Made ipidan ngalahin beli marabi aja beli Putu, kayang jani ko nu sih beline teken Made. Yan upama Made ten nyandang nandingin paundukanen ne nah yan kanggo baan Made tiang man-jakin Made,........ tiang kayang jani ko konden ma-kurenan; yan tusing Made ajak beli jele melah, truna tua ko pacang emasin beli sih teken Made."

"Aduh Dayuuuu..... Dados asapunika luih anake lanang punika?"
"Saja De, ento mara anak lanang sih sujati, Yang inget deeee teken raweso ento...." Yan kanggo baan Made, tiang manjakin Made". Nadian nguragada bali Putu, sing masih nyak belas Embok Made satia nongos in ceningne."
"Inggih Ratu, ten palesa surate punika?"
"Palesa! Beneh ngeling dapetang Yang Embok Made. dengina surat palesane. Aduuh, Madeee, ento mara - aling luihin di pakayunan di keneh tawang, De .Mimi, egat basang Yange maca surat palesan Embok Kadene awang. Kene ja ledne.

[ 38 ]Ratu.

Yen antuk sih Ratune pageh, tan obat saim in, titiang nyuksemayang pisan. Mangkin sampun titiang uning pisan ring kageningan pakayunan. Nanging lacur Ratu nganggen titiang panjeroan. ring Ratu malih apalih, kawitin, malihin. Yening mangkin, titiang tan purun memanjak ring Ratu. Sampunang Ratu salit harsa, tan "sampe titiang ngaturing Ratu nyalud malan titiange. sih ring titiang, mangkin titiang aturina suja manah titiange. Titiang ping satus ageng sih tiangne ring Ida....... punika awinan titiang ngiring kayun Ida, Bes sampun mala awak titiang dalem titiang, papa, tulah, yening titiang ma Idane sane gening asapuniki antuk cukul dewek tiange. Inggih dewek titiange tan mamanjak rin gan Ratu, manah titiange, atman titiange, Ratu nang.........Benjangan diastu malih ping pitu tiang numitis, mangda Ratu kewanten nganggen ti panjeroah."

"....Madeeee, dijaungalih anek luh keto lui

I Made bengong ipun, tan maha ring wenten gening asapunika sakadi Gusti Komang Susrusa Ni Kade Dimba.

"Aruh; Dayu; nika wau maluih-luihan atma... tangane, Luh!" I Made taler ngembeng-ngembeng paningalan ipun. [ 39 ]

"Unduk Embok Kadene ento ba anggon Yang meka, De! Aruh, Yang sing ja muatang anak tegeh, anak ngelah, anak kasub, Yang muatang sih seken satia dogen. Yang sing nyak apa caraanga mingsikin Idane, dadi Men Jangklek, tui tuah anggona nomer..............Mimi yan Yang nyak, nomer dasa ukana dadinne, sing mungguh jelma nyen, dadi prabot, anggona ngalurin indria dogen, amedang sing misi tresna-sih.........
Siiiiing, siiing sing sela. Sugih Yang suba ngrasain, sing sih Yang naar mas naar slaka anggon be, sing sih Yang naar inten berlian anggon nasi, patuh sugih tiwas, buka pauruk Ajin Yange, Ida di-Tantrine kone mawesin, "Tan maiwak slaka mas edatan masekul sarwa ratna" masih anake dadi anak tegeh a-nake sugih..........."
Ida marian ajahan.
"Med, tawang, De. Nongos di anake Jawa luih lu-ih suba taen, di anake Belanda luih-luih masih taen suba, api dini di Bali med cakupina lima teken tim-bale nene parek."
Raris kenying Ida mapapas penyingakan Idane ing paliat I Madene......
"tangkilin guru HIS, uli HIK masila tiding ma-antalon......... med suba........"
I Made bangun tur ngadubug mlaib pesu. I Dayu i-a. I Sari kedek ingkel, "To, mara anak sing nawang aguyuan."
I Made malih malipetan, "Baane Dayu ngandikayang

[ 40 ]med tangkilin titiang......."

"Hihihihihi, ngrikgik I Dayu malih ica. " sajaan I Made ajak maguyuan, begbeg polos-polos gen artiange rawes Yange."

"Titiang ndikayang Ratu kalah? Pangus Ida."

"Nah, bin pidan ati-ati, nah? Sing De, aduh Embok Kadene nyen, kudu-kudu ngelah montor, kudu masumpel berlian aji telungatus nabungkung p mahal ngejer, atine satata puret, jemak kasugi beneh suba ulihanga mas-masanne. Apang joh par ane keto. Yan Yang asal satia tur sih anake ma Yang. Kadong kone upama maraab-raab langut um matikeh-tikeh baan buk, magelang-galeng ombak saput-saput angin, sukaan keto teken Embok Kad Mabale ranjang mapir, mara madaar, yeh matane Padalem Embok Kade, aduh, sing bisa Yang nulung.........."

"Aruh..... jering bulune yan kemo ka Kuta.caploka dogen teken beli Putu Raga...... De, D wes ajak amonean dogen, nah? Yang bani sing ke pes jani. Aruh alah manuk nepukin pangin, sen pidne, ebet-ebetine Yang, jejeh baana, tawang!

Sing, Yang sing ja ngulahag pangambiaraan masih satia teken tresna sih anake muani buat Yan Made, juari maseneng-seneng yan kurenane jumah? Liunan sing nyikutang ka raga, oo De o eluhne enjat-enjat ia tundena jumah ngempu, kenehe De?" [ 41 ]

"Uning titiang? Tra taen ngelah kurenan"
"Yan Yang sing nyak apa keto. Musti masumpah -malu, Yang nyak tindih, nyak paturu magehang pati-brata, buka rawes Ajin Yange; nanging yan ada anak ngugu Yang, musti apang ia masih masumpah, apa sa-tia, tindih teken Yang, ngenken kone? Paturu jelma. Mara iraga luh apanga nguntul, apang magehang pati-brata, sati teken kurenan, anake muani jadi enjat-enjat, dadi muwuk patibrata? Sing nyaaaak. Lamun a-da ja anak sih teken Yang, nadian Ida............."
"......dane, ipun?" Kenten I Made nimbal.
"Beee, pantes I Madie."
"Yening ipun upami, sapunapi Dayu?"
"Nadiah ipun japi, lamun ma....." I Dayu jeg sikep, wikan Ida ring raga, bes kalonjok ipun sampun ingrawes...........
"Inggih Ratu, wau liang titiang miragi."
Ida kenying tur Ida ngewerin I Made.
"Nemin ja I Made, oo Luh, Nyai sing kiap, Luh ? Pulesang bane ba! Aruh Made Yang kiap suba..... Be, .... sajad, dijad Made ngebab?"
"Titiang diwang ja sampun?"
"Sing dadi ngalahin........"
"Inggih, ngalahin napi?"
"Bi, ngalih rawes pelih-pelih dogen I Made, pan-tes. Yang kene sih ukana. Sing dadi ngalahin Gusti Nah, ne tuunang kasure abesik, De! Kasur dadua, daajaka I Luh makasur, nyen padeh nyen I Raka."

[ 42 ]"Nyen ten tiang ajak beli Made dadi akasur. beli Made, lan I Raka, oo? Beli Made, oo? Joh di ta paak di ati!

"Goake mamaling buni I Kadasih anggona be tutu Api awake nongos ditu

"Aduh," kenten masuriak I Dayu sareng I made Mara anak istri Tuih I Sari."

"Aruh, I Sari nemin nyen, Yang kiap. Mimi, adi nyut iraga? Tamiune lenan, meh gedeh sabu."

Wenten malih tigang menitnya, sampun engkis kis sirep I Dayune, I Made klesah-klesih kantun bucu , eling kemanten ring rawes Idane ikepunian.

Benjangnya semeng, kantun ruput, I Made enten ipun matatenggung mahakang ring ranjang I ne sirep. Anake istri punika kantun kadalon sir pugling nglelepe kabatek antuk kalesonidane.

Nglepeahg, lambenidane kadi kenyem; yan sabe tan nahen Ida temppuh kaduhkiten sasuenida iriki jagate. Granan Ida nunjuk, kadi jelap kakardi sanggine rangkung pradyan; mimbane wiakti daun intarane; kamanah antuk I Made jantne apti lup mengkeb i dayu intaran yan macunduk ring Ni Priya. Kadi tulis suraritan wimbanida. Carmanid akti wantah selab boya ja kenginida kapupulang [ 43 ]anake istri-istri maparab putih taler tan ja Ida kasambat selem.

"Aduh, ne mara ja luihm anake istri ne! Nyang umedang Ida sing sangsaya teken iraga. Jaeg ica Ida ngega i dewek, ngandikaang i dewek milu dini dadi a-kamar, yan adukange teken Widine, kenken ja dadin Idane. Baana Tuih kayunida, Ida masih nyanggahung - keneh i deweke buka keto jenenga. Sajaan Ajinida ngawasin iraga aji kayun luih. I dewek paraksainida, masa iraga............
Yan ne jani paksa ilangang angase atap orahanga de-weke? Jelma?"
Ipun mahakang raris nyongkok ring tebenan ran-jange, tur patelanan pisan ipun ngedeng koperna.
"Aruh, data nyen kenehang." Asapunika malih nge rumun ipun manahne. "Paingenan buka senggak Anake, maikut ja dongkange, matemu ja iraga. Bes angker saja aling-alinge nambakin sih iragane; api sing no aling-alinge, kukuh baana nguangun teken kramen di Bali. Ya sing ada, ya ada; nget irag di Bali dadi jolma; katut sih masi kakuwab baan krama........... Aruh, buduh ja i dewek, data bakat kencanin......."
Malih ipun matatenggeng nuju jlanane, ngampak - Rang taler telanang ipun pisan-pisan, manahnya mang la-tan matangi I Dayu, nanging ta buncul taler! Dayu Priya saget matangi, kenyem Ida nyingak anake muani bajang punika matatenggeng mangda tan ngijo-ijo si-rep Ida. Nanging angan abuku Ida tan medal pangandi

[ 44 ]ka, gumanti Ida nyingak kewanten tingkahnya ngam jlanan patelanan pisan.

Saget Ida nyingak I Sari makasur ring beten jangida; panjeroanida kantun bungkut masaput a saput I Madene. Ida macingakan ka bucu ring peca genah I Madene masare, cingakida wantah tikeh mantel kewanten.

"Be, ngudiang ja masilur I Made ajaka I Sari Sapunika Ida ring pakayunan, angingke akikit te selang, tan sumangsaya kayunida, wantah angeb wanten. Nanging ring kawitan indike tan pisan pawikan, katungkul Ida deris-deris kadalon ja semeng sirep, tan meha Ida ring kakencen I Made I Luh Sarine.

Panjeroanida wenten sawatara pukul solas, kebus ipun magagetoran. Ipun tan purun nanginin tinnya, ngringking ipun padewekan tur aduh-aduh nging ke teladan pisan. I Made wau pisan ipun jep, kadi sawat piragin ipun anak nduwuh, raris Iih ipun enten. Wau sinah antuknya Ni Luh Sari wuh, raris nyagjagipun tur mataken makisi-kisi.

"adi! adi, aduh-aduh adi, Luh?"

"Tendas tiange sakit pesan beli Made! Kebus ka awak tiange."

"men kenkenang beli jani, Luh? Beli ngaba ubad, belong sajaan, adi sing mabekel teka ubad? Dayu makta Ida, Luh?" [ 45 ]

"Makta Ida, tiang menpen ubade di koperidane."
"Nah, beli nyemak....... ah, buung supa! Lek a-tine ngebur koperidane, yan tonden Ida lugra....... Nah, anti ajahan dogen, Luh, nah!"
Ipun raris mesuang tur nyorjor ka kamar mandore Ngatuju kantun mampakan jelanan kamarnya, tur kari ipun granggang-grengging sareng timpalnya.
"Pak, pak! Barangkali ada obat sakit kepala, Pak?"
"Siapa? O, Tuan? Obat? Wah, orang jauh dari ko-ta selamanya saya simpan obat. Saya kira tinggal a-da......... Aa, inilah, aspirinn?"
"Ya, jika ada dua biji."
"Sayang, tinggal hanya sebiji......."
"Ya, apa boleh buat....... Ini Pak, pembelinya."
"Sudah, sudah, Tuan! Tak usah Tuan bayar, masak aspirin sebiji saya jual. Nyonya sakit?"
"Terima kasih, Pak."
I Made tan ja nyaurin patakennya, nakenang "Nyonya sakit!" Wau makaon I Made, rupa tan pacang ka-pireng antuk ipun, mandore magegonjakan malih sa-reng timpalipun.
"Gela deke, nganten anyar, sing wedok lara...."
I Made ngambil toya alumur tur ipun ngelus san-dalnya mangda tan matangi I Dayu.
"Ne, Luh, kanggoang abesik!"
"Napi? Ubad napi beli Made? Mimi, pahit nyen ?"
"Nah, te! Da anake keto, Luh, di padesaan. La-wanin anake pang enggal seger!"

[ 46 ]

"Aruh, yan tawangan kene sing milu apa tiang
"Nah, daar malu ubade! Yan tawangan kene... sing I Raka ajak ukana, oo, Luh?"
I Luh ten durus ngembil lumure, jeg kaplaki pahan I Madene.
"Jail, belinMade. Tresna awor jail, suba timpale eda ja kayuna ngulgul."
"Nah, te, Luh dahar malu nyanan alihanga...
"Mimi, beli Made, mai suba aba...... 'kal tiang."
Telas sampun tambane inem ipun.
"Aruh, beli Made, tendas tiange buka empug ne."
"Pecik-pecikang, Luh? Nyak beli. Aruh awak ngel ne gelem."
"Da ja jail! Aduh, makebetan asanne...... nang ja beli Madeeee!"
I Made mecik-mecik sirah I Luh Sarine. ipun kebus beeng.
"Meh, basang tiange, tawang beli Made. I lah-melah polonne........."
"Ye, apa rawesne I Luh, adi mamisuh adi?"
"Men, tiang gelem, beli mecik-mecik tendas ange. I Raka jumah meh mabalih arja, meh di d makenyar-makenyir."
"Be, nguda keto, I Luh! Nengil te! Siep te lengang matahanan dogen. Data ne rembag. Da ny langkang kagelan. Cara dija ento Luh, polonne

[ 47 ]

"Cara dija nyak sing."
"Iiiii, to, banggi, I Luh."
I Luh kedek, I Made sareng kenyem.
"Aruh, da pedih nggih beli Made, buduh baana , sakit pesan teka tendas tiange. Nguda ten melurang ubade?
"Nden anake malu."
Jantos oyog-oyog I Made nehen-nehen sirah I Luhe, wenten malih dasa menitnya pakrining peluhipun I Sari ring jidatnya.
"Nah, jani, nyak pesu peluh, nden te Luh. Saput belina anggon, gemen, Luh?"
"Beli napi kanggen?"
"Ento beli ngaba mantel. Nah, ento kasure Luh suba .nganggon bangunang ragane malu, gosonganga ja. Nah, keto ya..........! Nah ne kasure Luh ja nyare-in, beli medemin tikehe."
"Mimi, ten, beli Made nyak sing tiang kenten ; beli matikeh akebis, tiang......... aduuuuuh."
I Luh ngarang sirahnya, paelenganipune tahen i-pun.
"Nah, te Luh. Melah ja keneh beline makasur; Luh gelem, nyen isepa teken semene."
"Aduh, beli Made, adi tresna pesan ja, beli..."
"Apa? Nyen kalih I Raka katunden mai. Nah, ne-galeng gulinge kanggoang jangkutin........"
"Data rawesang beli, mimi........, peluh tiang. Kraman? Mati teka tiang, sing, beli Made?"

[ 48 ]

"De sih tidong-tidong rawesanga. Nah, dong re, saputina ja."
"I Luh raris ngebah, nyingkrung, tur kasapu antuk I Made.
"Buin tehen-tehen, Luh?"
"Ten, suud ja, beli Made. Idongan nyak mang I Raka melah-melah ja jumah, irage kene dini....
"Dayanin iseng suba..... ortain san ia, Luh
I Luh kedek, "Pin ja tiang bangka, I Raka........"
"Be matantu Luh ajak ia?"
"Ye, beli Made nagih ngalih rusa, kadong tantu nguda.........?"
"Nguda nyen beli madelokan kayange masakapa ajak ia. Nah te, buin pidan kencanang ento, Lu melahan asanne?"
"Peluh tiang makocogan. Mimi, dija ya andu ange? Di kopere cenik ituni nu, kayun beli ngam beli Made?"
"Di kopera cenik ituni, Luh?"
"Nggih........!"
"Ne, ne, Luh, pulesang suba ragane!"
Wenten malih limolas menit I Luh kantun ki jap nyusutin peluhnya makocogan raris ipun ngid ngraris pules.
I Made ngukup luluh di tikehe, kedek ipun, ayu ento di ranjange nadiang i dewek panjak, pan, anake dengel ne nadiang i dewek juru rawat. "Ng

[ 49 ]ipun malih kedek.

Wenten malih atengah jam kelik-kelik paningalan-nya, klesah-klesih ipun, bading kauh tidong, bading kangin boya, irika ipun ring anake istri di ranjange tur ring I Luh Sari, makakalih tis sirep, pules. Pa-muput ngidem ipun tur ngengkis angkihannya.......... jantos benjangnya semeng. Kantun ruput ipun pinih rihina bangun.

I Made nenteng koper, baktan ipun ka kamare ring samping telagane genah anak masileman, irika ipun masalin tur malih ajahannya macebur ipun ring telagane, masileman, nglelangi, macimplungan newek.

"Pagi-pagi sekali, Tuan!" Asapunika piranginipun madore mapajar.
"Ya, Pak. Enak pagi-pagi mandi. Saya harus bayar lagi jika mandi disini?"
"Setali, Tuan! Tarip tetap."

Malih I Made nyilem, krabak-krubuk. Mandore ma-kaon ka dapur pacang ngragiang tamiunipune kopi.

Wau I Made makaon, I Dayu tedun saking ranjang punika, raris nyorjor ring genah I Luh Sarine nying-krung tur cunguhipune pecik-pecik ida; kadung sampun tama Ida asapunika. Yening rihinan Ida matangi ring panjeroanida, jag pecikida cunguh Ni Sarine. Sane sampun-sampun gresiah bangun I Luh yan sampun marasa cunguhipun kapecik. Nanging mangkin tan wenten ipun enten, raris makayun ngamalihin I Dayu sambil Ida i-ca. "Adi tumben ketil I Luh bangun." [ 50 ]Wau ukuh malih Ida mecik, jag anget karasa ida angkihan I sarine, raris gisu IDa neketang dun tanganida ring pipin ipune, anget wiakti.

"Ba, kene ne, beneh begala kasur I Madene I Luh. Mimi iraga engkis-engkis pules ibi sanja das I Made ngencanin I Sari. Dadi baana sing nu.... Ring kayun saapunika Ida ngandika.

Medal Ida raris, ngungsi kamar mandi.

Sampun Ida mahias manut pahias anake rikala meng, ring jaba bantas "mampigan", kantun talenan Sari nyingkrung masaput. Ida raris medal, tur puk ring mandore makta kopi, kagenahang ring ring arepan kamarida.

"Nyonya, sudah sembuh sekarang?"

"Apa, Pak? Sembuh? Saya sehat amat, Pka. mengabarkan saya sakit?"

"Iya, tadi malam Tuan minta obat, saya kira nya yang sakit!"

Ida nguntul saantukan malih neldel Nyonya-nyonya mandor punika, malih kemad pisan Ida ring raga rawesida medal.

"Sekarang........Tuan kemana?"

"Lagi berenang, Nyonya."

"O, berenang. Terima kasih, Pak! Susu cap apa a? "Sapunika pitakenida, sambilang Ida ngecorang punika ring kopine. Ukuh ngayunang kopine kantu kupuk andusnya miwah ngeyudin bonnya, elingida Ni Sari. [ 51 ]Raris ngranjing Ida ka kamar, dapetanga I Sari negak matengkuluk anduk.

"Men, kenken, Luh? Dong, dong di padesaan gelem I Luh!"
"Aruh, Ratuuu! Titiang nyarantain pamargin Ratu mangkin lunga."
"Kebus dogen? Sirahe sakit? Kopi ada diwang, ngidih?"
"Aruh, pelut ten antuk titiang pesu, napi. Enduk ood titiange!"
I Dayu raris ngambil cangkir raris kecorin Ida kopi.
"Luh, sing demen teken susu, da ba jangina susu nah?"
"Ten, ten purun makenten-kentenan. Akedik kemanten ja ican."
"Be, makejang ngayahin I Luh jani. Ibi sanja kudianga teken I Made?"
I Luh tan durus nginem kopinipun mandreng gustinnya, paninggalannya sakadi jengahe.........
"Be, pedih I Sari, salah tampi suba, sontok jidatne ne. Sing, sing keto keneh Yange, kudianga teken I Made, tulungina? Depina?"
Wau I Sari magreos nginem kopi, raris matur, "Ratu, alah kurenan tangkepipune ngencanin titiang. Ratu sirep, titiang ukuh nunas tamba, purun ten tanginin Ratu."
"Sing nyak I Made ne demenin, sing ngelah ku-

[ 52 ]

renan jemet nehen-nehen sirah."
"Ratu ja seneng teken beli Made!"
"Mimi, Luh nunden Yang macebur, oo?"
"Ten cangglaka."
"Aruh tidong-tidong tutur I Sarine. Sangka sing bani nundun? Dundun ja ukana, ngudiang si Men, dija maan ubad?"
"Beli Made ngerereh, manawi jongose numbase
"Ngabad ubad tongosang, meli payu. Pantes I Made!"
"Ratu, titiang nunas lugra ja, icen ja titi ngebah."
"Nah, Luh! Lautang, matapa nyen gelem?"
Raris Ida medal ngungsi pegenahan anake leman. Saking doh sampun I Made ngeton I Dayu sampun mahias akidik, yan sawangang dadari rau king kadituane, macingak ka maracapada. I Made nyir-kenyir ipun, wau tampek I Dayu.
"Adih, seneng, De? Adi kenyem-kenyem teka s semengan?"
I Made ngalangi jujuk ipun, kepras-keprus buhang toya.
"Nggih, dong rarisang ceburin."
"Ye, ye, alus, ooo. Ento ingetang Made, ya kenyem-kenyem. Siiing, Yang sing ja nyeburu pa nyen, belus nyen Yang. Bisa sing Yang ngla sing demen makene-kenean."

[ 53 ]Pradnyan Ida nglidin tatuek atur I Madene, mang-da tan durus kagujegin rawese nyeburin, sakadi dibiwengine. Nanging I Made kedah miserang Ida, mangda tulus Ida ngawecayang Ied kruna macebure punika.

"Iiiiii, Ida ngardi-ngardi. Mapi-mapi ten e-ling ring........ "Jabane ceburin?" Asapunika Ida nimbal. "Sing joh rawes, De?"
"Men sapunapi patutipun, Tu?"
"Nah, jani nah, De. Da pedihan, nah?"
"Inggih, napi? Jaba kenkenang, yan tan ceburin?"
"Nah, De! Dayu dayanin........
"Sa..........." Nimbal I Made.
"Desak, desek................
"Jaba............ jabagin!"
"Ha, ha, haaaa.......! "Asapunika I Made kedek. Bih, ambat, ambat! Dayu Priya kaden enceh. Jaba ja-bagin, kaden jaba ceburin."
"Sela Yang nyeburin Jaba! Jabagin nyak Yang!"
"Iring matekap sampun Widine, Tuuu! Sela nye - burin Jaba! "Uning Ida ring tuduh Widi? Be, da ja Ida bangga ring kayun. Madaak ja pang sela!"
"Be, ne mara timpal melah! Ane jele-jele dogen alihanga timpalne!"
"Jele-jele! Saja jele!"
"Mimi, pedih suba I Made! Da pedih nah, De! Bes Jaba ceburin, nyen kajengklok nyen, lung batis ti-ange."
"Dokter wenten tampek, ring Selong."

[ 54 ]"Apa ja, I Made nemin! I Sari gelem ia, ka ja.........."

"Ye gelem ipun? Napi kocap.........."

"......Tooooo, jani Made ngardi-ngardi. Dij rawes kaketo, De?"

"Bangun ipun sampun, Tu?"

I Made tan nglingungan pamalesida.

"Suba De, nu kebus ia ba!"

"Auh, titiang usan ja, sampun makelo, baiu titiang. Mrika sampun cingakin I sari, Tu! Mal jahan titiang parek.......ka......suargan

"Adi ka suargan, De?"

"Men, dedarine dija mlinggih?"

"Be, keto dogen I Made. Timpal-timpal nyen in."

"Jail, ja jail! Nggih mrika sampun Tu!"

"Enggalang nyen nah, De, ajaka ka Mataram......"

I Made kadek, tur ipun ngewerin I Dayu.

"Adi keto De? Apa salah Yange?

"Tawang kayunidane jani. Ida kemad Nyonyah teken mandore."

"Sing, sing keto!" Ica I Dayu.

"Ada dogen baana. Saja sing, De, I Sari pada ia."

"Sing ngugu, sing ngugu!"

"Nemin I Made, nyem jenenga oo, De? Suud nyem nyen bes kaliwat!" [ 55 ]I Made kedek.

"Ratu dados ten oneng masileman, nglangi? Dawege ring Bandung Ratu, tan nahen nyarengin sawitran Ratu........."
"Aruh, pepes Yang orahanga nyem teken I Corry."
"Nyem sapunapi ja?"
"Men, kone Yang, mara sing nyak milu."
"Be, pangus Ida malah dayanin!" I Made kenyem ipun.
"Aruh, sing nau sing, bes pakrubuk luh muani dadi sing nden baan ngamiluin unduke keto, De! Nah, Yang makiken suba. De, akuda kone sewan........?".
"Ida dogen ja naur, nah. Ati-ati!"
I Dayu ica ngrikgik.
"Kal kudiang Yang, yan Yang mayah sewan kama-re?"
"Puik, da ngrawes."
"Kadong aluh Yang sing tuyuh ngamelmel, nyem nyem!"

Raris Ida makaon saking irika, ngalah ungkurin I Made ring telagane. Palihatipun ngateh Ida mamargi, tan lebleb antuk ipun ngateh Ida antuk palihat, jantos mrasa Ida kapandreng saking ungkur, kandugi Ida nolih....... raris Ida ica. I Made idalem ipun, kadi i corah kadapetan, nanging kadong sampun ka-tangehan, napi pikenohnya malih makelid Droponan ipun mandreng bancangida, meros, lemuh megel palanida inggihan tan ja naraju, nanging ta [ 56 ]keh binannya ring punika, tur gelungida kadi an neme turah mangkin, makonde, mledped sat nglan ring prabunida kabatek antuk samah rambutida.

"katake matindik, dongkange maikut, mara ma Dueg anake di Buleleng ngae sesenggakan. Tetani turu tetani lan De!

Da ja buka kunang-kunange nagih mambarungin sa Asapunika ipun ngamilmil padewekan.

"Aruh pedas suba nyem iraga, bes makelo ng buka rawes Idane."

Ipun raris ngasisiang, tur nglanting ring ngontel, genah anake maceburan. Nungkuk ipun, enterin surya; wau ical gesite, ipun ngungsi pasalinane irika.

I Made sampun ipun mlenyig. Penganggonnya basang bajange iab mangkin, nanging ke wantah losan, Ipun tan ja nglangkungin pabuktian. Pake nyandanganggen ipun. nanging durung ipun mrasi akeh nyisaang jinah, samaliha. Jinahe sane ngasas pinipun kehan makiis ka toko buku ring Bandung, SUrabaya, tan pegat-pegat utangnya ring toko pu Ipun ring, sakolahan mauruk basa "ngendah pelag" turah rawesane ring margane rangkung ring teti pun maurukin basa Eropah. Yening antuk punika adung pisan ring I Dayu, Dening bajang kantun tur tan maotoh seosan ring matetumbasan biki mahal, tur amangkinan bantas dahar kantun pepek [ 57 ]ya mudue, inggihan tan ngawewehin pabuktian pianak ya, sida antukipun nyacelengin pakolihannya akedik kedik; tragianang ipun, gumati mangda ri tepengan rasidaang sakolahnya. Sakolahan genahipun kengin guru, mraraian asasih, saantukan tampek sampun rahi-na Galunganne. Kengin ipun elah ring pakarangan, ngi ring I Dayu mameng-ameng ka Sasak.

Dasinipune madasar batak wayah, madaging tampak dara putih maderek-derek. Sepatunya makenyor mlud - lad ipun ngenyahang iwau antuk sikat.

Sampun ipun malih ring arepan kamar I Dayune, ra un mandore iju, makta jinah panyusuk.

"Apa, Pak? Kamar sewanya sudah dibayar?"
"Saya, Tuan. Harap Tuan suka memberi uang ini pada Nyonyah."
"Payu masih I Dayu naur, mara anak istri pengkung." Mapangenan ipun ring manahnya, raris ipun negak ring kursine ring arepan kamar punika.
"Kriut! I Dayu medal.
"Kopine ulihang Yang, tawang suba.....nyem!Nya-ngetang nyen nyem Madene nginem kopi........nyem !"

I Made nganengneng muncuk sepatunnya, ipun tannyaurin pawecanan anake istri. I Made sigug pisan ipun kasampon tama saking sakolahan, irika boya ke kalinguang kewanten samanahnya antuk murid-murid . Nene mangkin pedih ipun saantukan kamanah antuknya, aseliwegan. I Dayu 'nganggo-kita', 'mamuuk pauruk sang guru!. [ 58 ]"Sangkal keto, De? Made pedih, baane Yang sewan kamare? Liu pesan ngelah pipis, nagih maya Yang? Juari sing Yang keto, kalud Made tuyuh nga Yang ileh-ileh, sewan magenep nyen Made nyakitan Sugih keto De?" Nyunyur medal pawecananida.

"Sugih! Yen sugih wau seneng Ratu" Jag asam ka sauraya.

Kadi anake runtuh mablengek Ida, miarsa atun Madene asapunika, Ida nlektek sebeng anake bajang nike, panyingakanida ngedep, mimbane mapecuk, s lika lambone cukup ajahana.

"Oo, saja Made, mara tawang jani berek Yang Yang anak dong anak Luh, Yang anak lua tawang, jap-ajap anak sugih dogen suba, Yang nawang asan anak sugih, kenken kaden asan anake sugih, sing maan anak sugih, Yang dong sing masomah.... Maklieng Ida ngranjing ka kamar, tembang pawec Ida erang pisan.

Sikian I Madene mabuah-buah. Nembe ipun mi I Dayu ngamedalang pawesana lintang banggras pramangkin pedihipune kadi sapsapin, elingipun padewekannya kalonjok matur.

Ring kamare Ni Sari miragi pagujegan rawese jaba, nanging te tan wenten pepek keni antukipun nuptupang. Wau I Dayu ngranjing nyeluat ipun, r matur.

"Napi, Tu, dados bendu, Tu?"

"Sing!" Bawak Ida nyaurin, raris IDa ka ran [ 59 ]gebah. Galeng-gulinge jangkutinida, tur ngepes na-gis. Erang Ida karangkung, saantukan I Made purun yengguhang Ida mambuatang kasugihan ngrereh rabi . Sari ngon ipun ring I Dayu, adi alah marabi jada ajaka beli Made. Jani mrebat nyanan melah-melah oesan. Raris ipun nglawan-lawanin bangun, ngrepe ka anjange, ring tebenan. Cokor I Dayune usud-usud i-pun.

"Ratuuuu, dados sungsut, Tu?"
"Luh, lan mulih lan? Aduh med Yang dini tawang......... Kaden Yang luwung gumine Sasake?"
I Made ukuh nunas suecanida I Dayu, mangda ka-yun Ida nyinempuraang iwangnya matur iwau.......ja motor wenten makempreng rauh tur kekasihanipun sane nawasta Ketut Gunawan rauh Dane ukuh kadunungin - ing Mataram.
"Be, dini suba I Made dadinne! Sing nyak niti-pang tulisne. Tawang beli Made lakar teka. Adi ada nak istri kone bareng, nyen ento Made? Kuangan I Made mendep-mendep dogen ma..........."
"... kurenan! Pelih bebadean beline. Nyen ngugujelma kakene. Adi teka beli mai?"
"Beh, da Made pedih malu nah! Beli tekain tamuituni, lakan menek ka Jawa mani. Ajaka patpat bin - sada. Be, makalukan jumah suba Dija men ajak beli? Yan Made dogen ja, ingan, ingan baan beli ngenehang Asal kanggoang dogen, dija to. Men ento, dane? Oda?"
"oo, anak menak, beli! Okan Ida Bagus Kumara ."

[ 60 ]".......O, tawang beli, taen Ida iring beli ka Banyuwangi, Makelo suba. Nu Ida mlinggih Seda Agung? Sedahan Agung asana!"

"Nu! Batak bin nem tiban mara ja Ida pansiun

"Be, begak Ida madue, dingeh beli ortane. K idane dogen kone duang palihat! Saja, De?"

"Pang kuda ja suba Ida mlebonang?"

"Pepes irib, yan kene unduke. Oo beli ketut adi ngaben teka ada? Beli suargan idepana!"

"Ah, data rawesang Made Da nyatcadin anggo anggoan iraga. Nyen orahanga tidong anak Bali nyen Kadong jelesan, anggon tulusang. Yan kutang jele sing nyen orahanga iraga anak Bali tulen boyanin tundena suba dadi Belanda. Beli pepes jegang kekencane tidong-tidong karasa baan beli Bapan beline jumah sigug suba ngrawes "Mo, dadi Belanda awake, sing makene-kenean milu " Sing baange nyluat sing baanga majigad beli teken yan ngujegang unduke ne patut salinin. Asal anggo-anggoan kadong sing magutuk ja teken ne iragane jani, apang masih sunggi, nu jangkutin pang nu iraga keket. Pelanan suba daak pesan gu masi nu ngabeeeeen dogen. maongkos liu-liu, mara ngadengi! Nah keto ane ngelah anyeheta, cara iragane di Buleleng, Beli lenan teken ajak bapa beline jumah, sing ja bani masuang rerasan. Jarine gigi dogen, apa men anggon matuhutin timpal [ 61 ]

toanga nyen, iyab muane, awak saja sing ngelah.....Yeh, len ja rawese buin. Unduk Madene ngiring Ida. Men, kenkenang beli men jani? Dija aturin?"
"Saja! Jabin dini iring Ida buin, kenkenang?Ma-kelo tamiun beline bakala?"
"Sing, tu apeteng. Mani kema ja suba iring Ida, yan kangge antuk Ida. Nyen parabidane, De?"
"Dayu Priya."
"Dija maan masekolah? Di Bali dogen?"
"AMS, ba beli Ketut! Be, rapotidane panyuud,ngengonin! Ngutangin karirihan. Sat masambilan Ida ma-suk, buku len-lenan ja pawesinida. Bin ane buatbuat, wayah-wayah. Nang ja beli bin pidan ka grianida a-jak imbok, jani suba ja pada tawang.
Bibliotheekidane, aduh, nyud baan ngenot. Bin ka-tuukan Ida teken Ajinida, yan buat jinah numbas bu-ku. Tahen maguyu-guyuin Ida. "Ratu dados ten nganggen "kedengaluh" beros? Anake istri, luh, lianan saling pagungin pangangge. Ratu kekene nganistaan angga pisan." Kene lantas Ida ngandika, "Made tandruh mara keto. Made dadi adi onyang bekele beliang buku Kadena sing nawang! Made tuah petang stel ngelah pakean, kamen tu dadua! Keneh pada len, De, goba len, kenkenang patuh kenehe. Aruh, yan cara Yang, ada sing gunana pagerneng-gerneng. Yan Yang nyak nunas teken I Aji, dong sida antukida numbas. Siiing, sing perlu Yang, adenan meli buku!"
Nanging I Made tan tegep antuka midartaang pa-

[ 62 ]ngandikan I Dayune, wenten kantun sekepangipun, yu daweg punika asapunika taler guyu medal rawe "Api Yang sing magelang, sing masumpel, bocok Ya Bibliotheek Yange jumah, ento beros Yange, ento lang Yange, dot, dot?"

Lek I Made midartaang pangandikanida ring pengan punika.

"Made caluh suba ka grianida, o, De? Ada..... nyet?"

"His, data rawesang beli. Pang tulah, apa to dane ane keto? Misi langkah..... langkah......

"Alangkahi karang ulu? Nglangkahin galeng ! D De, asupundung adanne. Mipit keto Ajinidane?"

Be, yan beli tahen ka gria parek sing acepo pa dadinne. Pangus Ida; dija ada unduk mipit. kenkene idalem pesan tiang ditu. Nah, tiang tanikelen suba. MasihIda bes ngajinin, Yan Ida yunang, musti pang iring..........."

"Na, tawang dayanne, pedas ada sekepang Made Nah bin pidan apang tuturin ja beli. Dija Ida, matur ja ukana malu, nunas sempurna."

I Made ngetok jlanan kamare.

"Sira diwangan? Beli Made? I Dayu sirep!" Sa nika I Luh.

"Sirep? Buin sirep, mara ajam matangi."

"Nah, De, aturang suba beli nunas ampura Ida, jani sing nyidaang ngaturin Ida jumah!" Sa [ 63 ]nika rawes Ketut Gunawanne.

Ring kamare I Dayu makisi-kisi ngrawes.
"Nyen nto Luh?"
"Tamiu nika, Tu!"
"Tengilang awake. Luh! Orahang ja Yang pules lamun ia matakon buin!"
I Made nyarengin kekisahannya ka arepan.
"Kalahin ba, De."
"Inggih, bin mani tiang batak pukul 9, teked ba ditu."
"Paselidin ja, De. Ajaka ja ka Saksari, Pagutan-mlali. Ida meh tumben mai?"
"Inggih, mani kenken ja, beli Ketut!"
"Nah, yan tengai, dong Emboke nyapa Ida. Kala-hin ba."
I Made manggutan, motore magrung tur masupuk buke ring arepan gedonge. Wantah ajahan, doh sam-pun suaran motore.
I Made mewali malih, raris ipun ka kamar makan. Mandore tan wenten irika. Jongose wenten, itep i-pun ngosot meja.
"Pak, Mandor kemana?"
"Lagi sebentar datang. Tuan pakai apa?"
"Beri tahu, saya dan....... tinggal bermalam lagi sekali disini!"
I Made raris negak ring arepan kamare, maca bu-ku wau medal saking Betawi, parindikan pauruk a-nyar ring murid-muride. Wenten inab limang menit

[ 64 ]

ipun maca irika, raris makriut jlanane I Dayu ma Panyingakane bengul. I Made matur, "Ratu, iwau.
I Dayu nyrengsengang ngungsi kamare ring ping kamar mandine. Abuku Ida tan nyaurin aturin Wau ilid, malih kalih menitnya sawatara I Sari deng bajunipune, raris I Made macelep ka kamare.
"Beli Made, beli Made. I Dayu nyayatang mant Kekenkenang sih Ida ituni?"
"Mantuk, Sajaan......?"
Wau asapunika rawes I Madene, I Dayu jag sam ring obag-obag jlanane; I Made tengkejut tur mem ipun.
"Ngudiang mapaitungan, Luh? Apa kedum? Beli de, napi wenten?" Sapunika Ida ngandika.
Jering bulun kalung I Madene, nembe singgih wecananida ring ipun.
"Ratu, dados........"
"Sing nawang, sing nawang; da masocapan tek anak jele! Ngenkeh Made mai? Suba tawang anak lunu, masih tongosin. Suba ja tawang tiang ngula kasugihan dogen ngalih anak muani, suba tawang nguda........ Made........"
Kabatek antuk erangidane, tan sida antukida putang pawecanane, raris Ida malih nuju ranjang Made jengah ipun aur ngon.
"Sing dadi ajak maguyonan anake istri ne." S nika ipun ring manahnya. Malih ajahannya I Dayu dika ring I Luh Sari.

[ 65 ]

"Luh, orahin anake ento, kamar anak jele ne ngudiang nu ngajongot dini, lalahina nyen, ketoang!"
I Made iring pangandikanida, raris mesuang ipun.......
Wenten kalih jam, Ida tan medal-medal. I Made semengne sampun naur pasewa ring taksine sane muat ibi sore, tur motor punika sampun makaon. I wau wenten surat kekasihanipun saking Mataram, dane kocep pacang mapagin I Made ka Suranadi...........
I Made wenten sampun rangkung ring atengah jam ring sor taru campakane negak, makta bukunnya, na-nging tan pisan seleg mamaca, wantah paridikane wau kewanten kaigun antukipun...........
I Sari jag rauh ipun.
"Aduh, beli Made, ilang kanti gelem tiange ngencanin I Dayu. Bukunidane dadua sabatangida tawang -ka natah kamare, suba mapenpen Ida, ne kone sewan - motor ibi........... Apa sih, beli Made? Tumben I-da, kone? Kekenkenang sih anake?"
"Aduh, beli anak ukuh maguyonan tawang; Ida je-nenga ngalap teleb. Kenkenang beli. Saja ja pelih - beli ngrawes. Nanging led omong beline guyu."
"Data-ne dabdab beli. Jani Ida makayun lunga . Ne sewan motore ibi, jani Ida kone nyewa motore lingihin Ida ka Mataram ka Pasanggrahan; nyanan Ida kone naur sewane mapagin beli mai!"
"Duka pesane Ida, oo, Luh? Saja tumben beli ne-pukin Ida duka buka kene. Aturang bin jinahidane

[ 66 ]

kene baan matur, "Ipun teh nunas jinah kocap, sam ha motore sampun ka Ampenan. Yening Ratu pacang kayang-kayang puik, ipun matur kocap malih apis nlatarang dewek. Aturan masih sing ada sing bakala mai."
Nyrutcut malih Ni Sari ka gedongane raris ma Wau usan Ni Sari matup miwah ngaturang jinahida Iih, I Dayu ngandika.
"Apa kone ada aturanga? Gemes ia nu teken a jele? Sing da baanga....... nah........ tunden ia mai....... apa ada rawesanga I Made."
"Ni Sari kendel ipun, saantukan kamanah antu , purnayan manawi bendun anake istri akidik. Tem pawecanane medal, sampun ngawitin malih nyurnyur kadi sampun tama.
"Luh, kema diwangan laku kema! Yang penungga ngenemin I Made!"
I Made sampun ring kamare, bukunipune tentan pun; plihatipune nuju koperida. Yakti Ida sampun taki-taki. Tan purun ipun nduunin matur, nangine Dayu tan masanggup taler ngrihinin ngendika. wenten atengah menit, anake bajang muani ring ka pateh tetingkahnya kadi i murid sane tanja, kas antuk I Guru pacang kempengin kupingnya. Nyledet Made, swabawanida tonipun rengu, pasuryanida ben malih-malih ipun nganengneng kopere raris matur.
"Ratu............ Dayu!"
"Nah........ beli Made........nguang nika?"

[ 67 ]

I Made malih nyledet ipun, nitikin swabawanida, "aruh nu dogen Ida duka!" Sapunika ring manahanipun ngangsehang ipun matur.
"Ratu, Ratu, usan ja Ratu duka ring titiang, si-sip titiang, Tu! Ledang ja Ratu nyempuraang sisip - titiange, bdaweg pisan!"
"Ada sing pelih beli Madene. Apa men aksamaang tiang? Yan........." Ida jag memegat rawes, Ida nyingak paningalannya ngembeng,
tur nyaratang pisan ipun mangda. tan durus ngetel yeh paningalanipun, bibihnya akses-akesipun.
"Masa, masa, De?" Asapunika I Dayu ring pakayunan.
"Purnaangg ugi, Ratuu, ndaweg titiang ping laksa, Dayuuuu."

I Dayu durung masaur, nanging swabanida sampunpurna; panyingakanida malih manis kadi biasa, aruh, alah madu membah wiakti. Yan sawangang sakadi Ba-tari Uma tedun saking Siwaloka wiadin saking Himalaya, yan ring dija genahida, gumati nyelehin jagate kekaliyugaan, sareng suaminida, praya nambakin rug jagate saantukan kaliput antuk indriane leket ring saananing ana ring jagate. Yan sawangang wiakti, ka-di maurukin Ida i janma, mangda mambuatang ipun pa-ngungsi nene utamaan ring mamupulang pabuktian ke-wanten, tur tan satata mandagingin sarwa kayune ca-mah, sane sinah pacang ngadatin tur manambakin pa-ngungsine ka jagate ne utamaan ring sakala, iriki . [ 68 ]

Doning pakantenannya sakadi iriki. Doning pakant nya sakadi iwang sengguh i janma rikala nutugang ripnya ring jagate puniki, jang tan sewes kapatin antuknya, wantah mamupulang pabuktian anggen ipun kel rikalane werda-lingsir-tua kewanten; tan p mambuatang agregep pabuktian kengin ngutamaang tama. Ida gumati nambakin mangda tan sod pangked gak, janmane, mangda tan malih atap pagenahannya sarwa ne mangkihan-tan-pawiweka, mangda tan kapa i janma malih madados manusa.
Ayu Ida kalintang, rupa tan wenten purun ana tri seosan pongah memada-mada Ida.........kahayu sakadi mawuwuh daweg punika, saantukan lintang kayunida; boya ke Ida pacang nyinempura sang sis sang madosa? Boya ke langkung utama nyinempuraan madosa, imbangang ring mamidanda, mamisisip san sapunika?
Ida kenyem........ I Made nrugtug bayunnya. ukuh sareng kenyem tan pisan purun.......jejep
"Nyen buin Ida duka, kudiang men!"
"Takut puikang, oo De? Da sangkala bes klon ngrawes. Lagut Yange dadi anak luh, kaden anake ni dogen ngelah aji? Anake lun jelma masih, sap De?"
"Ida teleb pisan ngalap atur guyu!"
"Guyuu! Tembang rawes Madene guyu? Nah, bin pok keto, nah? Tulak Geria Sirikane teken pane

[ 69 ]

Madene nyen! Bani ulah uli Geria?"
"Api Ida ngulah, yening sang madrue Geriane su-eca, masih tulus titiang parek ring ajine."
"Api Ajin Yange sueca, lamun Yang sing nampi Made, nyen katunasin teh?"
I Made ngeh ipun ring deweknya ketuut-tuutang antuk Ida............
"Api............" Sapunika Ipun malih.
"Api............ apa, De!"
"Api kebus......"
I Dayu ica ngrikgik.
"Mara suud opak, buin suba tanjal gurune ne, ke-to kasekolahin di Bandung, oo, De?"
"Sekolahan titiange banggaeang anake, Ida nyen batbat titiang!"
Malih ajahannya I Made malih matur.
"Men, Tu? Durus Ida lunga Tu?"
I Dayu kemad ngangkep panyingak ring I Made, Ida masaur, "Suba ja sing ada tegakan, apa men anggon Yang? Daya pesane Made........ motore maluine ngu-lah."
"Napi Tu, daya?"
"Dayaaaa!"
"Mula Dayu dayanin........!"
"Aruh, kalah Yang; Dueg sajaan Made namplak ra-wes!"
"Bes di Bandung titiang masekolah!"
"Da banggam De, da sombong!........Nang kaukin

[ 70 ]I Sari, De!"

I Made raris mesuang; nanging Ni Luh Sari wenten tepukinipun ring jaba.

"Kija lakuna, I Luh?"

"Luh, Luh!"

"Kija lakuna, De?" I Dayu saking kamare ngandika. "Ngrorod ipun, Tu!"

"Nah, I Raka jenenga teka!"

I Made ngrerehin ipun, raris dapetipun I sariring dapur, ngopin pianak Mandore melut kentang

"Adi dini magarapan, Luh?"

"Aruh, lek atine ningeh anak mrebat; buin saking nyen ndas tiange!"

"Kasengan Luh!"

"Mangkin, beli?"

"Ooo, men buin mani!"

Ni Luh Sari sareng I Made mamargi nuju kamaring I Dayu.

Sangkal kalahin, beli ituni, Luh? Be,kaling rang ke Luh! Matilas I Luh!"

"Mimi, data dabdab, Jani mrebat, nyanan pak nyung; yaaak, beli Made. Jani mara tawang! Katagan maselong, oo, beli Made?"

"Adi keto adi, Luh? Masa beli......." Rauh pun makekalih ring arepan kamar I Dayune.

"Kaden Yang ngrorod I Luh! Kenkenang men ke Mataram, De?" [ 71 ]"Yeh, lali titiang matur, amah jejehe. Taksine, sampun makaoti Tu! Beli Ketut Gunawan benjang mendak meriki!"

"Aruh, tuyuh anake; musti I made mapangidihan ! "

"Ten, Tu; Yakti tan wenten, ten kenten!"

"Men jani, buin dini dadi abada iraga ajak telu, oo, Luh?"

"Icen titiang ring kekasihan titiange nginep, sareng kalih Ratu deriki, linggah."

"Nah, kema ja....... lamun beni buin puikang. Lamun gemes ken anak jele dini ragane pulesang, yan sing, da liu-liu rawes. Da nglawang-nglawanin, kober sing Yang ketoanga."

Wenten sawatara pukul setengah kalih, usah I dayu ngayunang; I Made raris ngiring Ida memargi kangin kauh ring samping tlagane. Angine ngendir, mabar rambut ida, selem, gelgel.

"Aduh, De, tis dini! Bin pidan atehang Made I Dayu ileh-ileh?"

I Made kenyem miragi Ida pangus raris palesipun.

"Mali pidan ja I dayu mapekayun, sotaning dados panjak, I Made boya ja ipun pacang tulak ring sapakayun I Dayu!"

"Baang ja keto I Made panteeees! Namplak-namplak rawes cacep san........... Adi ada kurungan dini, De ? Ada anak Bali dini di pasanggrahan?"

"Anak makingsan manawi, Tu! Manahang titiang tukang kebone Bali. Ten mirib ten ipun Sasak. Aduh, Dayuu, [ 72 ]sabilang titiang mangguh kurungan, eling titian ring unduk reraman titiange jumah."

"Kaden prebekel gurune, De?"

"Inggih, Tu, kantun ipun mrebekelin."

"I Meme nu kajak di Beleleng?"

"Kantun, Tu. Ten baang titiang ipun malih rai, ngudiang ngalih racun mrika."

"Sangkal ngalih racun?"

"Ratuuu, ten nyandang aturang titiang pariman titiange jumah. Satata ricuu kewanten! Ida madue Aji, madue rabi tetiga; pekenyung. Agum tetiga. Ten nahen ricu ring Geria, Tu?"

"Sing ja, De! Nah, masebeng-sebengan masa sing tahen. Bes jelma. Nanging majugrag ibun sing taben. Janinne nu pada rep, takut teken I

"Kadi atur titiange dibi sore, yan sampun, pakenong, kadung patpat reraman titiange madusan ngayah, tan maboya. Kadong sampun tama!"

"Langah saja, De. Ngatuju jenenga jumah Yang ibun Yange agum teken ne lenlenan. Yang takuting ba! Yan bani menyan ibun Yange, mara tawanga Priya pasajanne!"

"Suba ja Ratu aget! Jumah titiange? Semeng kenan, sanja pasaran, benjangne malih ricu. titiange mailon ring kurenanipun cerikan."

"Oo, dadua gurun Madene ngelah kurenan?"

"Inggih, Tu, kekalih! Nika sampun satata tenang pasaran! Panjeroan Ratu, Memen titiangen [ 73 ]pelih, keto iwang! Kedik-kedik sane cerikan masatin, reraman titiange breguguan. Gerus-gerus, kenten sampun ring pamuput. Nahaning titiang sekeel ring re-raman titiange. Aduh, jantos mangkin titiang sebet saja ring ipun. Lidune bok titiange, paida raris i-pun, babak belur, Tu................"

I Made masawang sedih, ngembeng; suarannya nge-jer. Wau rauh ring kurungan ayame kekalih ring sor taru sandate, makekalih cange,

I Dayu ngandika.

"Yen kene bulunne, kenken adan siape, De?"

"Indayang yan kantun titiang eling, dawege kan-tun murid, yening nuju mrarian sakolahane, reraman-titiange maurukin titiang, "De, ne wangkas! Ne bang karna, ento dimpil karo, godeg, ne biing adanne." Ngendag pelag, Tu."

"Ayam Uruk, oo De?"

I Made kenyir.

"Inggih, yening sampun Ayam Uruk, prabune di-Jawa, boya wenten sumbungan!"

"Niki uning ten titiang wastanne; lali sampun titiang............ aduh, Dayu, nguda data sekenang titiang mlajahin. Niki sampun racun gumi Baline,Tu. Makada memen titiange matigtig sat nyabran rahina. Dawege wenten kaklecan ring Tenganan, reraman ti-tiange mrika taler. Nuju mrarian Tu! Daweg punika sampun memen titiange mapaid maoros. Telah jinah i[ 74 ]pune kaon, sapunika Widine, nuju wenten anak map surat ring memen titiang, surat saking Anak Agung Punggawa. "Ne, beli cang pepetina surat.............

"Apa, orahang ba? Tawang ba kai kalah? Bes nan.........." Jag endepinipun memen ti ange; bah Tuh! Raris bokipun lidune, paida ipun saka! ........... Titiang mlaib daweg punika, ten titiang makaon, masiat titiang sareng rerama yang mangkin kantun atin titiange. Iju kemanten men titiange nyelang jinah, anggena numbasang gung. Yah ten polih nyelang, sageta bantas mun ipun polih."

"Aduh padalem memen Madene."

"Sangkal Anak Agung Punggawa nyakolahang ka BAndung?"

"Sampun ja telas tegal reraman titiange amah ji, sa masanda. Yening tan Anak Agung Punggawa ca ring titiang, masa titiang uning ring Bandung ......"

"Masa Yang nu idup, oo De?"

"Dados kentan, Tu?"

"Men, yan sing Made nyaup Yang, ugas Yange buh..........."

"Banggayang ja sane sampun ibi!"

"Saja, o, De? kudiang ngalih ane ibi! Len ja wese, De. Suba ortain Yang duk..........."

"Arin Ratu? Dayu Kade?" [ 75 ]"Oo, De. Men kenken yan Made minahin? Lepas I Kade?"......

I Made Sarati tan purun masaur, ipun jejep pra-mangkin ngamedalang rerasannya.

"Nah, De, pesuang sujatinne!"

"Inggih, sapunika ja kayun Ratu, piarsayang, mangkin titiang tan wenten uning ring pakencan arin Ra-tu, nanging yening sane uningin titiang, tan patut pamargin Ida i ari ten tindih Ida ring wacana."

"Buin kenken, De?"

".... Napi aturang malih, sampun teh tindih Ida ring.......... wacana."

"Nah, kal kanggong baos, De. Toja wecana, Prabu sing Yang."

"Sampun aturang titiang, yening ring manah ti-tiang, arin Ratu..........."

"Mitiawacana?"

"Napi nika, Tu?"

"Sing tindih, linyok, long teken rawes.Keto,De?" I Made manggutan.

"Be, Made ne keto, kaling anake lenan sing keto Tonden maan nitikin peteng lemahne, suba, geblug, mu putang rawes. Mara ada anak istri, mbuungin tetagon, kagelan, anake suba ngelah salahe........apa, De , edi bujuh...........?"

"Yan anake muani.........?"

"......... Ngutang pepacangan, oo, De? Musti anake muani salah." [ 76 ]

"Beeee, pantes! Yening sapunika anake lenang ani, pinih kaon, nggih Tu?"
"Jele tutlus saja, jele, yan melah..........
"Ratu ten mrabi sampun?"
"Sing ja keto, De. Pepesan lepas anake muani Nah tuturina jar unduk I Dayune jumah. Yang anak teken Ida."Dayu" ketoang Yang Ida, mara Ida ma nangan, "sangkal Dayu wanen san nagih mrabian ri Ida Ketut Gotra? Ida suba tetelu madue rabi." lantas rawes Ida, "Embek Ayu, aruh padalem titian Ida, nyabran ngirimin titiang surat, sampun matane Ida. Yan kayun Dayu, beli ten ja pacang ngalih Iih anak istri seosan, ameng-ameng ten. Embok Ayu idep titiang Ni Diah Tantri ngubadin Ida, mangda nglijah Ida malih. Padalem. titiang rabinidane m telu ten linguangida, begbeg mameng-ameng keman Ida."
"Keto rasa rawesida tawang, De!"
"Men, dados ten durus mangkin?"
"Anak Ida, ane lanang sing satia teken rawas Suba nyak I Kade, Ida buin madue ameng-ameng, matantu buin madue......... yan keto pelih Yange."
"Yening asapunika, udal titiange atur titiange Tu; nyandang Ida i ari duka!" ...........
"Bih, ngon Yang teken I Kade, ba, De. Ada si rawesida leteh, jag; surat-surat, kiriman, tengkal lakar klambi, kabaya, jag dadianga apanarak.

[ 77 ]"Ne, aturang teken Gustin Ketute." Ketoangida pa-rakanida. Cepung......... Nyanan petenge I Kade nginep, Yang tumben inepine. Sedu-sedu, "Embok Ayu, tan pangrasa anake lanang nika karangkung; titiang bajang, nyagjagin madu teteluan nyak, taler tan wenten tindih Ida teken rawes..........." Aruh, De, milu Yang ngeling ugas ento."

"Dayu, lian ja atur titiange, dados tan wenten ka Jawa polih Ida?" "Pe, melah sing repotanne De; tungel sajaan I da!" "Ratu ne loba ngambil karirihin.............." "....... Kapradnyanan, keto anake, De! Anak Me nak sing dadi orahang ririh." "Nggih kapradnyanan.............." Ica I Dayu, I Made sarong kedek. "Aruh, De, yan makejang jumah ririh.........." "Inggih sapunapi?" "Telah jinah Ajin Yange aba ka Jawa." "Ratu kemanten ja mangda nelasang ongkos jang-kayan." "Makutang keto jinah Ajin Yange.............." "Makutang! Janten makutang. "Adi keto adi, De?" "Yening sampun mrabi, napi kapupu antuk Ajin Ratu."

"Nyen nyak nangkidang anak cengkal. De! Yan ta wanga, uningin cengkal Yange, ada sing anak kume- </poem> [ 78 ]

risin teken Yang."
"Ida Kade.............."
"Ooo, apang Yang dadiangida nomor dasa? Bukune ja jangkutin. Depang san masanggah tebu Yang !"
"Papa Ratu, yan tan mrabi!"
"Sangkal papa?"
"Ratu pradnyan, utama, yan tan ica ring anak.....
"Nah, nah, De, anak apa.........."
"Anak muani, Tu!"
"Siiing! Anak lanang, tawang, tawang De. Nyak sing Yang teken anak muani!"
"Yakti Tu?" I Made mandreng I Dayu.
"Saja, ba, De. Anak lanang ba; anak muani? Si kober........"
"Suba ja mas ategen!"
"Maan! Ngenken Yang macebur! Anak lanang ba De dot, dot! Sugih pesane ba De, ngudiang Yang nga anak muani? Pantes anake muani nyanding anak istri
I Made kedek, raris nganggar gemelan; emeng tuk ipun ngamanahang, tan dangan antuknya mambina pangandikanida ring tepengan punika, wiakti "apu punge ring pamore."
I Made jag ngangkreg ipun ngeton sanggare ulun tlegane.
"Pedih, De? Melahang sangkala..........."
"........ Ngebag I Ratu, apang seneng anake nang punika bin pidan? Kenten, Dayu? Titiang gi tuyuh, iju ngencanin Ratu, maan tuyuh-tuyuhne,

[ 79 ]

anang punika seneng-senengne. Inggih, sapala ti-tiang mamanjak, tuna nyen baktin titiange ring Ida....."
"Keto ba patutne, De, mara anak muani lanang a-anne!"
"Napi, Tu? Mangkin Ida, nyem jenenga!"
"Saja, De, Made nglalahin Yang."
"Sapunapi daging pabesene buat ring....... napi-e punika, lali titiang.........? Yan makarya, yan bakti, sampunang mambuatang pala, sampunang nyadia -ing polih pangewales?"
"Kenten Tu?"
"Made sing nawang arah-arahan; kene ko De......"
"Saja, kenken too? Nden, De!"
"Banyol gurune sap ring pauruk!"
"Made sing taen sap teken ne patut pesuang di sekolahan? Yan ngarepin muride di sekolahan makejang ingetang?"
Sawat panyingakida tur latihida ytakup; sapunika lasa Ida, yening, duka wiadin makayunan parindikan - ene sarat. Yening sawangang, sakadi Ida nyasab ring eroan prabunida genah pauruk sane ukuh medalangida.
"Inggih, Tu, Dayu guruu suken anake titiang pa-arah, pawisik............"
"Sangkal sing nengil, De! Yang nu nginget inget-ng! Lan ditu negak De, di bangkune ento!"
"Tungkul nganti titiang, uban sampun titiang man an polih pauruk.......pawisik-warah sang guru.

[ 80 ]

Mula yan anak ayu ten uning ten dados guru!"
I Dayu tan pasaur. Ida mlinggih sampung ring kune ring sor taru sandate, Ida tan pisan ngling aturipun I Made.
Anake bajang muani puniki sampun macegleh ring pingida, tur praya malih ngludin Ida antuk rawes yu; wau ipun enggang ukuh ngawit malih ngrawes, sa Ida mawecana asapuniki.
"Bebed aji sasadtangan, De, cangkeme, De, sing ngamilmil. Yan Yang dadi guru Madene, di bu suba katunden majujuk, salah sing ningehang rawes Nah, jani nah De, kene ko, De.
'Kagunane ne tuwi utama, sing ja gumana nyam apang pakardine karasaang (baan gumine wiadin ngawengku rat). Nah, ento makrana sajaan buat kagunane ento. Yan ada kagunan (jelmane) satata ratang apang karasaang, ento madan kagunan tuna ih.' Bakat baan ngrangsukang, De?"
"Sira nika, Tu?"
"Sing tawang Made? Pauruk uli di Cina!"
"Lao Tse? Taler pateh suksema tutur punika sane aturang titiang i wau, "Ne ne patut kencana di, tuah ja pakardine dogen, da pesan ngulahang la".......... Sira adianga? Sira ngadiang, Tu? anggen titiang nebusin cacinpedane i wau. I Dayu ngenyudin! Ngardi, mundun ulangun, nundunin pusa wiakti icanida. Sang mireng, inggihan tan nyine warnanida, janten sampun asapunika ring pakayu

[ 81 ]

"Pedas anak ayu ngelah kedeke ento!"
"Beee yan Yang sing nawang ento, idong-idong Yang lekadan Geria Sirikan, sing sirikan Geria Si-rikane, De!"
"Nggih medalang kesaktian Ratune, Sira adianga?"
"Ane adianga? Gudakesa, De!"
"Sira ngadiang?"
"Gowinda, De!"
"Pauruk saking dija, Tu?"
"Uli, Hindu, di Bismaparwane, De!"
"Be, gedege! Dados kene keni antukida?"
"Dijane Geria Sirikane lakar masirik, De? Sing sirikan. Sirikane tawang!"
I Made saget mendep ipun; sebengne sedih karang kung, tur ipun mamengos mangda Ida ta nyingak pani ngalanne ngembeng, Eling ipun ring lacur parindik-an, sue antuknya nandangin sakit...........pingit! Rupa kadi katuduh ipun; meled, kedeh praya maman - jak ring anake istri ring sampingnya, nanging bas kukuh aling-alinge nylatin sihipune ring Ida. Rasa asat sagarane, rupa rihinan langite gapul ring per tiwine, durung taler pacang prasida patitisipun de mangkin sumingkin ipun sedih ring manahnya asa puniki ipun mandulane, "Aduh, Dayuu, yan Ida tan iring pucuk gununge kalinggihang antuk kramane ring jagate, titiang purun dados juru sasad cokor I Da-yune. Aduh, dija ngalih pradnyan kakaput baan ayu, buka Dayu Priya?" Nanging tan wenten ja saking a-

[ 82 ]

ling-aling pawangsane nambakin tresnan I Madene da kengin sida macampuh ring sihida, wantah sa kapagehan ajinida ring sengketa rihin. Asapuniki rindikane punika.
Daweg Ida Dayu Priya kantun alit, rupa wau tahun yusanida, sungkan Ida rahat. Jejep sadagin ria Sirikane sadaweg punika, lingsir anem sareng ngen ring Ida, doaning Ida kabanggayang "pinaka naning" Geria Sirikane, satata Ida ngardi ledang miwah aji, miwah pasametonida makasami. Panjeroa panjeroanida taler sareng sedih jejepe karangkun Santukan sampun matilas tamban dane tuan dokter, nan mangkin swabawan ajine sungkan, adam antuk kayune; sirep Ida tan lintangan ring kalih jam, ludin tan kayun ngayunang, kabatek antuk kaduh tan sapira......
Sakadi sampun katur i wau, tamoan dane tuan ter sampun matilas, kengin kaplek kayunida Ida Kumara, mangkin rabinida kapitelas antukida mitu ang putrane ring Bali.
"Nah, Ida suba ngitungin I Dayu jani; beli itungane suba. Madak ada balian Bali, sida anake alit!"
Raris matur rahanida, nguninga, "Ratu, yeni sapunika, linggihin ugi atur titiange, indayan jin I Ngurahe, badauh, ring Geria Sunia aturini beli tan nglinguang pemungu, taler mangda dokter

[ 83 ]

tukang!"
"Nah, aturin suba Ida, apang Ida nulung I Dayu , Nyen ja cumpuin Dayu, ento suba lautang tekaang!"
Ida Ketut Sraya, ring Geria Sunia, daweg punika sedek sandi pisan-pisan matetambaan. Seringan Ida tan jenek asasih mlinggih ring Geria, santukan bes sering katurun mitulungin anak sungkan wiadin anak sakit. sane doh magenah saking gerianida. Rabin -ida kantun pernah mamingtiga ring Ida Bagus Kumara. Anake Istri punika, sampun lintangan ring pitung rahina ring Geria Sirikan, sareng gisu ngandayang nene pa-tut kamarginin, mangda gelis pinungkan anake alit katempur antuk tamba. Ida Ketut Sraya gelis rauh ring Geria Sirikan, nanging pramanaida sang pacang namban-in rasa telas, ninggal sariranida, antuk kasobidane nyingak prarain anake alit sungkan.
"Sapunapi beli?"
Patelanan ajin anake alit sungkan mataken, kantun rasa wenten ican Ida Sang Hiang Widi, yan asapuniki kan beline?"
"Inggih, adi, sesida-sidaan antuk beli! Boya ja beli, ngodag jiwan anake alit, taler Widine.........Dayu Biang, indayang pahekang, anget-anget, masuwi,......pabayonin beli dumun anake."
Raris Ida manunggalang kayun manjaga ring dulun Anake alit sungkan, raris siwadwarane katepak ping tiga. Swabawan sang sungkan, kantun acum, akikit ru-pa tan mintulin pabayone.

[ 84 ]

"Beli, mangkin ring pamrajan ngredana. Dayu rehang beli beras pitung gemel; nikaang ngalih barak nguda pitung katih, kepikan dapdap pitung dang."
Sarauh saranane sane kekarsayang, sami bakta ka pamrajan; irika Ida ngredana.
Rupa wenten tengah wengi medal Ika, makta ne madasar sarana sarwa pepitu punika, raris tam nika kaurapang ring taneng, anake alit. Cendet, sueca Ida Hiang Kawi, benjang semengane gening panyingakan anake alit, ngangseg pramanahe ical sida antuk Ida matur ring ibune, "Pisang, Ibu! gendar, Ibu!"
Wau adasa rahina tamban Ida Ketut Sraya mem sampun mrasidaang mlinggih Dayu Priya. Wenten sahud wacana adinida ring Ida Ketut Sraya.
"Beli, saratang mangda okan beli tulus dados jati mula; idep titiang nunas urip I Dayune ring gan beli, yening sampun kadisan antuk, yening bepungkur kayun beli ngarsaang I Dayu mangda ngaya kan beline I Ngurah, titiang tan panjang , nangiru kangge antuka ring I Ngurah."
"Buat punika, Aji, beli pramasuksema ring adi. Nggih, masa I Ngurah tulak ring pangidih benjang pungkur, yan sampun sami nyandang." Sue da Sang Hiang Kawi ring Geri Sirikan, twi tan santul, nrisdis Dayu Priya; angganida sajeronina sih malih pulih. Jantos mangkin, ring kuda-kuda

[ 85 ]wenten panglamar saking sameton ida ring salembar - jagat Bali, taler tan katur wiadin tan kapaica, san-tukan Ida Bagus Kumara satia krangkung ring wacanane sampun runtuh rihin, tur Ida Kade Ngurah, santana Geria Sunia punika mangken-nangken mrarian asasih sa-king Jawi (Ida ring MOSVIA, paurukanida ring Jogja) seringan Ida jenek mlinggih ring Geria Sirikan tur............ boya dugi wenten anak lanang muani si-da pageh tan kadudut ring pakayunan, ring manah antuk mahayoninida Dayu Priya "Sang pinaka ratnaning Sirikan".

"Putran Ida Ketut Sraya, sane pinih duur, kantun alit Ida seda; mangkin Ida Kade Ngurah pacang nyejerang kawangsanida ring Sunia. Anake anem lanang pu-nika, rupa petang tahun duuran ring Dayu Priya, nyanlang nyanding nyandat carman miwah kahayomida sane aparab 'Manike ring Geria Sirikan'.

Angganida lanjar, carma sedeng becik, tan wenten bisan Ida kengin kaparabin kuning mele, rambute so-loh, praraine tepong sakadi gegambaran sira Panji A-alat Kung, putranida Prabu Jenggala sakadi kaalem Sing Malate. Yan Ida makekalihan nuju turah mangkine, memargi maalon-alon, sinah Ida dane nene sering ma-wesin pralambang kekawin, nyengguhang swargane ketu-runang ring marcapada, doaning Ida Dewi Ratih masa-rengan memargi ring rakanida Batara Smara ring ja-gate, wawengkon i manusa. Ida dane sinah tan pisan- </poem> [ 86 ]

pisan pacang kasob, yening Ida makekalih pacang rabi, 'doning manise menyanding gula, lenyahe mab dungin lenyih', dikapan pacang wenten nane ka son
I Made wenten sampun limang masa uning ring rindikane sakadi katur ring arep; gumanti Ajinida yu Priya nelatarang indike ring ipun, kayunida mada I Made, yen pade kumur manahnya masuwitra. man tan tulus ipun ngamargiang manahnya tan patut. ning I Made Sarati sakadi wastannya Sarati, kusir manginah sida antukipun ngereh, ngodag, ngedetin dane ne nawasta indria', satata ipun matitis utamaan ring mandagingin kalegan manahnya ajaham sladeten tatit) sakadi slokane 'ngisinan legane dogan'. purun ipun kantun sering parek ka Geris rikan.
Nene mangkin patitisipun, saking manah nirma nyawita, nyokor, ngempi Ida I Dayu, mangda sampun da ngawinang Ajinida tan wenten tindik ring pasu ketane rihin.
Nanging......... yan wantah asapunika atur ngardi satua punika, tan tutlus jati aturnya. I hang I Made Sarati mangkinan, sida antunya mekek (kudane nene mawasta ulangun!) 'ring sawitranipu maparab 'Manike ring Sirikan', sotaning sikian - manusa kapara, wenten taler pakarangan manahnya ngun ri tepengan enduk bayunnya ngentengan 'lisne' ri tepengan i kusir luyu, santukan bas

[ 87 ]nanggalin kawisesan 'kudane' punika.

Nanging ke gelisan ipun eling malih ring sikian. Ring sampune ipun ngeling, ngepes ipun ngeling mawinan asapunika jengah ipun ring dewek, dening tan sida satata antuknya mekek sihnya ring anake istri punika. Boyake sampun kadrue antuk Geria Sunia angganida IDayu Priya. "I Dewek trang-trangan sat ndikaangida ngempu, sapunika ipun ngrumun, "eling ipun ring wacanan A jinida daweg ipun pacang ka Jawi pinih pungkur" Made, mah keto suba ipun pacang ka Jawi pinih pungkur Made, mah keto suba undukne; I Ngurah uli di Geria Sunia suba ada kayuna, Made suba tahu! sabilang mreren, di ni jenek umah bapane, sat sing taen di Sunia sirep.

Bapa nyuksemaang pesan tresnan Madene teken I Dayu, teken bapa; yan sing Made nyaun I Dayu dugase di Bandung, pedas sing nu tingalin bapa I Priya, Nah jani tulusang tresnan Madene, bapa nyerahang cening bapane teken Made, anggon Ida kekasihan buka ne suba, tulung bapa; barengin makeling Ida ngamong raga, apang sida bapak tindih teken sangketa" Daweg punika, I Made kadi tan paatma miragi wacanan Ida Bagus Kumara asapunika, dening sinah antuknya, imbang an ring pacang murug aling-alinge nene alus, kekardi antuk rawese ring arep;...... Barengin makeling Ida apang sing obah Ida ngamong raga, apang sida bapa tindih teken sangketa!"

Adianan ipun ngenyat angkihannya sapisan. Inggihan mangkin, ipun ngiring Ida macanda-candaan ring rawes, satata ipun doh kantun ring wates, satata i[ 88 ]pun jejep, mangda tan ngawinang rusak kirtinida Geria Sirikan, ipun tan nahan matur ring I Dayu dik ipunne sampun uning ring parindikane rihin Sirikan. Ring ati ipun buduh paling ring anake isin punika, nanging bring manah, uning ipun ring kek laksanannya, yening pade ipun purung ngulurin sihnya, pu nunas kayun I Dayune pacang ngiring Ida tiwas jaba.

"Punika awinannya ring asapunapine (yening sam tan ugi antuknya nandangin pegatik atinnya marep ring manahnya) ipun ngepes ngeling. Ring ati ipun duh paling! Ring manah ipun mituturin deweknya, Made di Da pasan ngusak kirtin Ajinida! Buina, saja Made gening tresna ring Ida, empu Ida, barem makardi apang Ida bagia tulus mrabi ring Ida Ngurah."

Nu mangkin malih ipun nandangin sakit, sawin malah ngawitin magatik atinnya ring manahnya, pun awanannya ipun mamengos tur ngembeng yeh paningah......

I Dayu mataken, "De! Sangkal keto, De? Pedas sedihang Made! Sangkal sing taen Made ngidih rer Yange? Suba ja Yang jugul kene, bilih belur Yang nulungin kekasihan. Made, sedih, sing taen ta teken Yang! Apa men anggon Yang nungkulang sedih Madene? Sesakit-sakit Yange jumah, Made milu nan in yan Yang sing dadi nulungin Made? Kenapa De? nget teken unduk i memene jumah?" [ 89 ]Wau ipun miragi tatarkan Idane iwang, kedek i pun.

"Anya, Ratu aturin titiang! Teen, ten ja ngaturin Ida beberekan, sarwa nene banges apa! Sapala titiang bakti ring Ida, bunga, sarin bunga aturang titiang! Nguda ngaturang endut! Yan wenten ja bagian titiang, wau Ida aturin titiang, mangda sareng-sareng mambuktiang!"

"Ba, lepas yan keto Made, tawang! Yan saja Made tresna makekasihan teken Yang, suka duka, bagia lacur, musti bareng-bareng; nah, apang bantas tawang Yang!"

I Made kenyem, "Ida taler mengkeban ring titiang; Ida taler nandang kaduhkitan sampun........

"Nah, De......... kudang tiban?"

"Aget, Ratu, yan aturin titiang.........Ida mengkeban, titiang mapulih-pulihan mangkin. Beeee, dayanne, raga ayu ne kenten!"

"Apa, De? Nang ja orahin Yang..................!"

"Aruh, Tu! Margi ja ka pasanggrahan, data takenang Ratu. Madem titiang, wau katur rusian titianga Rusia makada jele aturang! Yan makada melah je, sampunang Ratu ngrumpregin titiang, aturin titiang!"

"Be, mara tawang I Made, sing tulus Made makeka sihan teken Yang, sing ada dini ada ditu! Makelidan apa salah Yange."

"Sing ada dini ada ditu? Nggih Ida kewanten sampun makanda praragaan, Goban titiange berek. ne[ 90 ]rus ring pakenehan bocak, kenten Tu?"

"Mimi, pedih suba, Made? Ooo, de!"

"Menang Idane aji mataken kewanten, pedih Dee oo Deee!"

Sapunika I Made ngujahang Ida mawacana. Ida Dayu, I made kenyem sareng.................

"Lan suba, De. Yang maca malu. Made ngaba buku Yang dadua ngaba, nyilih, De?"

"Napi Tu, Roman?"

"Roman abesik, De! Dot?"

"Sing ja dot, titiang sampun tua; len Ida, sekare mengpeng kembang!"

"Da ja papak sambata! Api Yang bocok, taen Yan nunden Made ngabaang bocok goban Yange........ Bepangus.......... suba tua! Tuaan teken rare, oo De

I Made kedek ipun, "Margi Tu! Ida arip, nggih Nyaru makayun maca! Ngesan ken bulun meng! Titiang mapamit nyen ajahan, titiang ring Lu' Aline mali apisan."

"Naaa! Musti ngelah adi bajang Lu' Ali, oo De Seleh, oo De, dengel, bangkit, oo De? Yan sing seleh, masa yan ibi suba singgah, jani buin singgah!

"Maan,! Ida dogen nyen gebag! Tetani paturu tetani, nggih Tu?"

"Yan tetani matimpal pangina kenken, De?"

"Ten gotola teken panginane tetanine!"

"Ha, haaaaa......... ye gede kedek Yange, De

"I Made sareng kenyem, raris ipun ngiring Id[...] [ 91 ]ngamunggahang ka pasanggrahan.

Wenten rupa pukul setengah lima, nyoreang;mando- re rauh saking Ampenän, tur ipun ngrawes ring I Made, midartaang wenten gapgapan saking rabin dane Ketut Gunawan, madaging surat. I Made ngambilin surate tur kelingan antuknya tetulisan dane Ni Putu Sawitri. Lega sebengnya wau ipun ngupak surat punika,

"Made,

Ne embok mapetin Made jaja, anggon pasilih kale- pasan beline teken pelih emboke, tusing nyadang Ma-de jumah, ane ibi sanja. Da ryen pedih, De! Ragane masih pelih, adi sing nyak nitipang tulis teken beli ne?"

Ane makaput dluang taluh, panembahan Madene atur in, sing misi be sampi; be siap misi! Nah, mani nu- tur De, mendep-mendep I Made!

Embok

Putu Sawitri."

Kenyir I Made, lega manahnya, ngon ipun ring anake istri puniki. Tindih saking kantun sareng masekolah ring Denpasar. Yening ring dane Ni Putu Sawitri sering ipun masadu, parindikan kakewehannya, sering taler I Made mapikolih ngidih timbangan ring ke kasihannya 'Punika.

"Embok Putu masih ngaden i -dewek mademenan ajak anake istri; sing tawanga apa buka anake di Beleleng

nyenggakan 'Matindik katake'. Kenyir ipun, sambil ipun [ 92 ]

ngadekin sesanganane ipun kapapag antuk wacana "I Made, mara ia. Nyen mapetin, De? Adinne Lu' Ali? ngel, De? Seleh, De? Pedas manis ento, oo De!"
Swabawinada kadi 'egar-egaran belane'. Icanida or erang.
"Ba, napi Tu?" I Made nampekang, tur nyambung cunuhnya antuk jerijinipun ring tengan kebat.
".........Ba, pangus Ida! Data sengguhan makirin ring tetani. Sira nyen kayun nangkidang tetani Tu Tetanine ngamahin kewanten sira purun nuduk tetani Kalinke makiriman ring titiang....... Niki atur saking Mataram. Mandore i wau makta. Puniki sane m kaput dluang taluh, Ida radue. Niki napi surat emb Putune." Ipun ngaturang Ida surate saking Mataram
"Kebaang Yang maca, De?"
"Suba ja aturin; ewer pesane Ida!" Ida raris wesin surate.
"Apa artinne........?" Mendep I Made, "De?"
"Aruh sami nyengguhang titiang aget, baane ng ring Ida. Mandore ngaden titiang Tuan, Ida 'Nyonya titiange."
"Gagah sepedah,
Ganteng baan angin,
Tangkah titiange bedah,
Tulus masih dingin."
"Apa ja rawesanga I Made, "ngrikgik Ida ica....
"Nang cicipin dik, De!"
I Made ngaturin Ida, Ida ngambil sesanganane

[ 93 ]siki.............raris ayunangida.

"Aruh, jahen sajaane, De !"

"Luh, Luh! Ne aba ka kamar!"

"Made konden kayeh? Yang ka kamar mandi malu!De, De, da ja Yang kalahina nah? Buin Yang ceeng-ceenga, teken tamiune ibi sanja tawang."

"Inggih, Tu. Titiang tan doh napi. Ida madue iwange. Nang mriki...............!"

"Siiiiing, sing sela, cungik. Apa anggon Yang nge werin Made!" Raris Ida ngewerin ipun.......I Made Kedek tur nganggar gemelan.

Rupa wenten pukul pitu langkung, tamiune sewesan asan madahar, wau I Dayu ka yun ngayunang, kairing an uk I Made.

"Pak, ingat Pak? Bukan daging sapi?"

"Bukan, Tuan! Memang menu sekarang lain.Ini Tuan, silahkan! Baca sendiri..............!

"Pawesin ja Tu! Basa Perancis, sangkal uning i- un nulis menu mabasa Perancis? Be, ganteng pesane, andore, ring Suranadi uning menu cara Perancis."

I Dayu ngambil karcise, sane madaging wastan sop, iwah saruntutannya.... . . . .

"Beh, sop be penyu, De !"

"Usan punika?"

"Selada misi ketimun, misi be siap goreng.... be, ajanne bulung, De!"

"Pudding, Tu?"

"Ngundap Yang nyanan, yan onyang nahar dedaharan [ 94 ]ne ne!"

"Anak ayu, dadi sing liu ngayunang. Nyari kewan ten!"

"Sajaa, apang Made ngonyang? Pangus I Made!"

"Pak, Pak! Mengapa dalam bahasa Perancis tertulis menu ini? Dimana pernah bekerja, Pak?"

Saya lama pernah di kapal, turut jongos dan turut masak, jadi kenal sedikit kan namanya!"

"Oo, begitu? Sudah, Pak, tinggal saja, Pak! Ka berdua makan pelahan-pelahan. Bapak boleh mengurus kan pekerjaan lain."

"Terima kasih, Tuan. Kebetulan ada yang saya perlukan sekarang,"

"Kebetulan! Sudah, Pak, silahkan! Rarisang Tu sladane!"

"Nah, lautang Made suba malu."

"Ratu, pantes panjake dumunan ngambil? Masih suranida tunas titiang!"

"Aruh, suud ja, De! Megulgulan dogen gegaenna

I Dayu sawat penyingakida. Sakadi tan iteh ngu nang, sakadi tan mambuatang Ida ngayunang aturan dor pasanggrahan becik.

"De, De! Yang ada takonang buat, musti apang de ngisinin pangidih Yange........ nah De?"

I Made mlegerang; ipun nganengneng garpu tiuknya ring piringe putih ngempor, kasundarin dan gasolin.

"Sangkal nengil, Made?" [ 95 ]

I Made Sarati tan masahut. Pliatipun magatik ring panyingak Ida, nanging ipun sakadi munas ledang ka-yunida, mangda sampunang ugi Ida durus mataken.
Ipun maha ring patakenida......... jejep ipun tan sapira.
"Nah, De, jani edengang tulus tresnan Madene. Ma-de sing taen tulus ngortain Yang. Ajak ja nandingin kaduhkitan Yange, nyak De, rasa Made nikul sabahat-bahatne, nimbalin Yang, apang gigisan Yang nandang-in sedih, pakeweh. Yan Yang nagih ngawales, nulungin nyuun............"
"Apa karawesang?" asapunika I Made megat wecanah ida.
"Lamun Ida kedek nyuun nene abot, nyanan aturina batu, nika tikul!"
"Sing, De! Yang sing guyu sing ngrawes!"
"Titiang teleh matur ring Ida. Nyanan rerehanga batu, nika suun; makayun bocok, apang pedel prabun - idane..........?"
I Made kedek, nanging anake ayu panyingakane ngedep, tur latihe cakup.......... Ida mandreng I Made, jantos ipun nguntul.
"Yan Made sing nyak ngaku, Yang diwang pules a-jak I Luh. Pin pangsangkola Yang teken tamiune ento apang adepa, kita ja patutne. Melah baan ningalinyan keto?"
I Made maklatang deweknya malih apisan.

[ 96 ]

"Sampun titiang tan pacang ngaturang pakencan banges, Ida marikedeh titiang!"
"Nah, De......lamun keto nahhhhhh! Yang nyanan wang, ditu dibangkune pules ajak I Luh. Made melah melah ja di kamare, suba ja Yang jele, sing pantes. Made ngugu Yang; yan pantes Yang gugun Made, sina ngorta Made!"
Teleb tambang wacananida medal. I Made nguntul
"Napi pikenohnya, Tu?"
"Da liu-liu rawes, Cendetang, De!"
"Kopi, Nyonya? Tuan juga?" Saget asapunika atur mandore. I Made makesiar bayunnya, aget kaselag rindikane teleb tur kikuk antuk i mandor, nakenang kopi.
"Cuma sebentar, Pak?"
"Saya! Untunglah beres urusan saya!"
"Selamat, Pak!"
"Saya, terima kasih, Tuan!"
"Langkungan ring tigang menit I Dayu tan pawed na.
"Apa kangkat? Yan konden Made ngortain Yang, sim kangkat tawang!"
"Aruh, Ratu..... Inggih, titiang aturina sam nyanan. Ida ngrereh pinungkan? Yan icen ja titiange wanten nadangin?"
"O..... Yang kaden sing.........."
"Suba tawang! Aruh, Ratu, sampurna Tu! Sangkal

[ 97 ]run titiang: jabag matur ring Ida?"

"Da sih len-lenanga! Nyak? Nyak ngortain?"

I Made tan masahur nanging manggutan..

"Nah, nyanan sing dogen .ja. Ati-ati!"

"Api titiang tani kelen, uning titiang taler tindih ring munyi!"

"Nah, De, buktiang nyanan!"

"Inggih, nyanan masa ngapung pakayunida! Pak, susu ada? Untuk Nyonya!"

"Selalu sedia, Tuan! Apa lagi kalau ada tamu banyak."

"Banyak untung, Pak?"

"Saya Tuan, adalah sedikit."

"Sudah-sudah cukup, Pak !"

"Nyonya, silahkan!". Raris makaon Mandore ka dapur.

"Ten duka Ida neldel Nyonyahanga?"

"Lacur Yang tua, sing Nyonyahanga!"

"Teen, ten ja santukan Ida lingsir ring prarai. Kadenipun titiang memarekan ring Ida. Gagah sepedah titiang, nggih, Tu?"

"Ganteng baan angin, De!"

"Tangkah titiange bedah, Tu!"

"Nyak, sing nglanturang, ye, ye.........kabilbil I Made!" I Made kedek, wiakti kabilbil ipun.

"Ngiring Tu, kangkat!"

"Lan, De, aruh ngundap Yang bin sep.".

"Madak apang arip, dong buung Ida mataken

data - data!" kenten ipun ring manahnya. [ 98 ]

"Babu saya sudah dibawakan makan, Pak? asapuni I Dayu mawacana ring Mandere.
"Sudah, Nyonya, Anak saya membawak dia ke kam
Raris ngadeg Ida, tur njujur ka kamar Ida. Kam pianak Mandore ring kamar, mapaomongan sareng I Sari.
"Siapa namamu, dik?"
"Yasminah, Nyonya!"
"Sudah kenal baik pada gadis itu, Ni Sari?"
"Kenal, Nyonya. Permisi Nyonya."
"Nanti dulu dik! Sibuk di dapur? Seneng diam di sini?"
"Sunyi Nyonya. Tidak kerasan saya disini!"
Raris kairing Ida antuk Siti Yasminah mareran bani kangin tani kauh. I Made makelid, tur ical ip mesuang! Ipun njujur genahipun Lu' Ali, praya ngu rawesnya; ipun ukuh nginep ring mantri pasare punik mumpung sami uning, nanging ne mangkin janten wenten durus, santuaakan ipun sampun pasti masengk ring I Dayu, ipun pacang nelatarang dewek. Wau matulah saking pagenahan I Lu' Ali punika, kadi batonin jinah domas sepatunipune, tambis tan s antuknya pacang rauh ring kamar anake istri. Ipun ragi I Dayu mawacana ring panjeroanida asapuniki, dini suba malu Yang ngetis malu diwang, kebus, keh pesane dini. I Made kija sangkal sing ada, ki ya Luh?"
"Sisip, Tu! I wau Ratu iringangipun saking kam

[ 99 ]makan!!!

"Ada sing ia jani, ne jaja patitip uli Materam nu, sing onyanga teken I. Made! "

"Sasihe rebreb, tan purun ipun ngalangin jagate; jejep ipun ring I Kala Rau. Doning gulemę kaampeh - ang angin beneng kangin, pakatonannya i sasih kadi ngudiding ipun mlaib ngawangang. Kenging I Kala Rau rauh mirib saking kangin, tur mambuatang mangda sida antuknya neda sasihe, nene sakadi ngadampal ngauhang, mlaib tulung-tulung ring i gulem, nene olas nyungkemin ipun, mangda ilid tur mangda tan durus ipun kapangan antuk mesehnya.

Prawani, Ring rainane benjang purnama; sinah para darane masucian nene benjang pagarenyeng rauh ka Suranadi (boya ke tukad para dewata teges kruna Suranadi punika) rauhe mąsucian ring Suranadi mạngda "kalalahin' swabawane wiadin rupane antuk para dewata kengin mangda muntab, luih kadi epsari.

I Mađe iteh nutug i bulan antuk palihat........ saget piragi ipun wenten jadma narikang gending dang dang. Angeb ipun ring santer suaran jadma punika; santer, miwah' ageng goloh pepesonnya. Kamanah antuk I Made, jadma punika kaduk mekerem ring pancorane, nene tampek ring genah pengonongane ring pasanggra han. Wiakti ngulangunin suaran anake narik punika; I Made bengong ipun, raris ipun nyujur bangkune nene tegakinipun i ketuni sareng I Dayu.

Gendinge sampun memada, ngalup-alup, ri kenjekan [ 100 ]Ida Sang SIti Sundari mapamit ring rakane Sang Uta Inggih Ratu Embok Ayu Utari, Pamit titiang! Kari embok pang melah, Titiang nutug kadarmane, Mambelanin beli bagus, Ring Payudan IDa ngemasin,.................

Wau I Made makipekan, saget I Dayu ton ipun ng deg ring tanggun bangkune, nanging Ida meneng tan wacana

"Raris, Tu! Jaga napi IDa ngadeg sesue-sesuennya

"Dadi Yang bareng dini, De?"

"Nguda ten? Titiang ten madue bangkune!"

"Bih, I Made, nguda ngambul? Nah, Yang magedi ba, Yang nyeh nglikad-likadin Made dini!"

"Mandeg Tu, Sampunang Tu! Nunas icaaaaaaaaa pi keti. Margi talatarang indike, sangkan Ida iwang se guh manahang titiang?"

"Nah, apa De, dong lemahang jani, apa De? Yang matakon ja......"

"Meneng Tu, pitengang punika.........."

"Oo, De! Yang ma...................."

".............Meneng, Tu! Pirengang kewanten! Aduh Sinom Tu; aduh joh goloh suaran anake punika. Demu sajaane titiang miragi Tu........"

Sang magending sampun rauh ring lengkarane neng pining pungkura ring Sinome........ [ 101 ]Cening ayu,

Pireng dewe, piarsaang!

"Luung pesane, De, aduh saja gede.goloh munyin anake ento. To De, buin jani....."

"Raris sajewakti kapireng malih.antukida penemben Sinom, nyaritaang 'oka istri. kapituturin antuk Ajinne.............."

Aduh Ratu, Dewan titiang,
Samuscayaning Ayu lewih,
Satia wacana pagehang,
Satunanya kadi manggis,
Selem ring jaba, nging putih,
Ring jero, kenten Atu. Ayu!
Yen sida, mase ngaput: mas.
Nika, Ratu, pining. becik,
Putih taluh,
Kuning ring jero biana melah.

"Na, na, Dayu, napi. punika?. Sira nyandang nerima pauruk anake punika, Tuu........."

I Dayu ica, "Data rawesanga I.Made,yan........"

"Meneng, meneng, Tu!"

Malih ngawitin anake makerem magending..........
Aduh Ratu Dewan titiang,
pambubugan sarwa bangkit
Jiwan 'Atu jua otohang,
Satia Ratu, sampun sirik!
Renteh wacana mesin,
Kenten warah Ida Sang Guru,

[ 102 ]

na malingga ring Himawan,
Atu' ngendahang ring Bali
Ayu mulus
Yan mase makaput baan mas!
..........................
"Apa artine to, De?"
"Sisip titiang. Ida ngardi-ngardi tan pawikan. Made kekaput baan mas, mangda sapahut jaba-jero. Ma da 'tan sadu ring jaba, dusta ring jero'. Mangda t sakadi taluhe di sisi putih, di tengah kuning, na kegunaannya asapunika........... Yan bocok jaring oa, sakadi manggise, selem ring jaba, nanging puti manis ring jero."
"Aruh, yan Yang 'mas makaput mas' ja kademenin Siing, sing ja meli manggis! Manggise aji.....kuda De?"
"Mang ise Tu? Aji tigang bidaung polih numba ma gis!"
"Sangkal mudah sajaane?"
Raris Ida megat wacana; Idang mireng anak alit ng lurin timpalnya, "Beliiii! Beliiii! Beli Gede, sampun makerem............ jatahe sampun rauh!"
"Enden Made, anti bin ajahan."
I Made kedek ipun, "Bah, bekal ngajeng jatah ne nake punika, beneh makarem........
"Demung, De! Demng, De, mendep anake..........
Ratih Saraswatine tunggalang,
Atu Pradnyane gapul

[ 103 ]teteg, Atu, tutug

pantes tatas tur patitis!

Ring angen encepang

Luihe jaba-jero nulus.

Pakincitan Dewa,

sakalane kirangin;

nirguna kahayune tuah

yan jaba-jero tan sapahut...........

I dayu begong, meneng Ida! I Made taler tan purun ngawitin atur punapa-punapi. Sami kantun ulangan ring gendinge i wau, suarane yakti becik pisan...............

"De, De! Sangkal pradnyan pesane anake dini mapus-apusan, De!"

"Nyadang Tu. Titiang nahen ngiring. Ajinatu mawesin....... Aruh, napi wastan gagurotann punika taler wangunan iriki,...........lali titiang. Aduh, ngulangunin Tu........ Ne pireng Ida i wau kantun kingulangunin Tu........ Ne pireng Ida i wau kantun kiku, imbangang ring sane polih pawesin Ajinatu. Ida kadudut antuk suarane ageng, goloh, santer, gendinge yakti ngulangunin, nanging pangawine tuna, Tu!"

"Tiiiih, da ja tan pangrasa, De! Suba tungkulanga aji Sinom, Demung pada, maricadcad Made!"

"Ne pantes sumbungang, alem, Tu. Ne nyandang serutin, wiadin gentosin, gentosin! Lagute irang madue kramane, kaon-kaon taler sumbungang! Malih pidan iraga uning ring raga?"

"Be, be, pantes I Made dadi guru, makejang pelihanga." [ 104 ]

"Sapunapi i wau Tu, sane madagin tatas tetes?"
"oo, ento luung to, De! 'Tatas........tatas trr patitis rasa' rasa keto, De?"
"Inggih, sapunika rasa, Tu! Eling titiang ring apus-apusan sedaran beli Ketutu Gunawan, kari ring HBS mangkin Tu, Made Yanti!"
"........Made Yanti? Nu daha, De?"
"Sinah! Aduh, Ida satata mapi-mapi. Nu daha! Bes kantun ring HBS ten kantun daha......"
Raris kapegat aturnya antuk I Dayu, "Naaaa, be-neh Made melah pesan makekasihan ajak Guru Ketut Gunawan......... ada ulahange na' seleh, oo De?"
"Seleh, ririh! Ntuda-Ratu!" tembang aturnya ngambul...........
"Be, sangkal pedih, De sing dadi gulgul?"
"DIiuni Ida ngulgulin. Ituni adinne Lu! Adli ; ngelah sing ja adi, masih Ida mataken, dengel,jegeg? Ring sane sajaan, demenin titiang, tan Ida pawikan, data-data sengguhan Ratu, ngies!!!!
Tu apurina, ja mangkin, demung apus Ni Ma de Yanti; Ida mawesin. Mangkin bandungang pradnyan Ratu ring anake daha punika, kantun ring HBS."
"Cari Bali,De? Nah, suba Yang ngorahang sing sirikan Sirikane........Nang De, pesuang!"
"Mangkin Tu.........kanggeang tan patembang. Kidung, Tu?"
"Suba tawang Yang, Made sing bisa magending, sing idalem dadi guru sing bisa magending, ngles !!!"

[ 105 ]I Made kedek ngrikgik, wau Ida ngojahang ipun

kadi i ketuni.

"Nggih Tu, pireng Tu!

Tusta atisatia Ksitisuta Sita."

"Be, saja pradnyan Made Yanti, De! Nang buin De jumunin!"

"Pih, brag majumu kewanten.

Tusta atisatia Ksitisuta Sita,

ring wana wani tumut

patibrata tuhu

yeka pwa utamaning istri....."

"Nah, lanturang anake............De !"

"Paosin te dumun.............Ida bangga ring Geria Sirikan, nggih Tu."

"De, Yang matakon ja, De ! Sangkal Ni Made Yanti demen mapus-apusan cara prah anak suba suud maseko lah, De? Luung masi, api nu mauruk di Jawa nu rungu gaguritan Bali. Aduh sa jaan pradnyan kekasihan Made ne... Nang De, sesida-sadiaan baan Yang negesin nah De."

"Tusta......"

"Inggih ledang!"

"Atisatia....."

"Tindih Ida karangkung."

"Ksitisuta Sita."

"Ida, ne medal saking pratiwi, maparab Dewi Sita!.

"Be, ngedegin I Dayu..... Sangkal keni antuk?" [ 106 ]"Anak jugul makejang[...]isin Sirikane, tawang!"

"Nggih Tu, niki malih!"

"Ring wana wuni tumut."

"Puru Ida nyarengin (rabinida) ring alase!"

"Patibara tuhu."

"Jati Ida, satia ring rabi.......!"

"Yeka pwa utamaning stri......"

"Inggih punika reke kawastani sarin anake [...] ..... Nyak mesib, De?"

"Dija! Mirib ten legu; liunan don! Kadi wit [...] dange, yaning bas akehan do boya dugi pacang mawa[...]"

"Kanggoan, De, Yang jugul anggon made kekasih don gedange dadi baang kuct!"

"Biiiih, Dayu Priya duka, duka inggih Tu?"

Ida meneng. I Made nrutug bayunnya. Jejep [...] ring wacanane sane pacang medal mangkin. Ipun [...]ang, mangkih pecang medal patakenida sane klidinia saking rihin.

"De, De Yang payu matakon. Yang ngidih tresn[...] Made tulus, apang ngaku ja Made; da data sekepa[...]

I Made mendep......

"Kenken De? Sangkal nengil?"

"....Napi tu? Aruh, malih pidan ja Tu!"

I Made masang daya, yan sida antuknya, mangda lurus Ida mataken, nakenang indike sane sampun sekepang ipun; rasa rangkungan ring limang masa-

Sepi; I Dayu meneng! Ring padasan, doh rupa [...] kalih pal, ake basonge tarik macakal.......... [ 107 ]

nawi sang madue umah karauhan tamiu, nene durung ca luh mrika, dening basonge sami manjarag. Tan ugi an-tuk I Made mandangin indike 'nyepi' daweg punika, I Dayu jag meneng kewanten. Ipun ngindarang murnaang - duhkitanida, pepeson rawesnya sada guyu.
"Mangkin Ida kantun eling ring tutur, ring gegu-ritan, benjang pungkur............ yan............."
"...Yan kenken, De?" sapunika Ida megat rawes - nya.
I Made 'nyepi' telas dayannya, tan medal rawes-nya malih.
"Oo, yan Yang dadi kutun paon? Saja, yan suba da di kutun paon sela sing bakala matutur-tuturan, ma-geguritan, tungkul nangal sepit dogen bakal."
"....Ten..Tu! Ida tan dados kutun paon, ten paon, ten..........."
"Men... apa, De?"
"Pawaregan, Tu."
"Patelanan I Made ngonek kecak kruna punika. Pa-wa-re-gan!"
"Sangkal pawaregan, De?" I Dayu maha mangkin, tur jejep Ida ring pakayunan, "Dong tawanga i dewek suba kadrue baana teken beli Ngurah."
I Made bengong tan pasaur.
"Sangkal sing paon, De?"
"Suba ja mas ategen, Tu. Ratih sanding Smara. Ma-nis pada gula. Ane lanang pambugbugan baguse, ane istri samuscayaning ayune............."

[ 108 ]

Aag dadan anake ayu punika, mangkin sinah sampu I Made tuwi saking gening manahnya bakti-tresna, ri Ida. Yadiapin uning ipun ring parindikanida sam manue pepacangan, taler ipun kantun tresna; sinah pun tan mambuatang pala, bakti, tan nyaratang pan wales. Sungsut kadi katuek, kanin rahat Ida ring ngen; kangen. Ida makayunin tresnan anake muani punika, tuwi gening tan mangulah pala; waspane nretcet rang ring angge, kabugbugin tresnan jantos bekbekan da.
"...Bin apa, De? Lantasang, De, matiang san Yang De? Sangkal nengil, De; adi suudang?"
Nangas Ida ngepes; jag seret medal pawacananida Sungsut idane karangkung, yening wenten makeling Ida indikidane sakadi 'katarimenang' ring Ida Kade Ngum pernah mingsikidan-ida.
"Aduh, De! Yang....... Yang adianan ukuh dadi paon, tawang! Med dadi kutun pawaregan. Sangkal wang, De, nyan ngorahin Made? Amonto baan Yang nye sangkal masih Made nawang? Suba tawang Made, Yang kal dadi kutun pawaregah, sing........ sing.........
Malih jantos seret wacananida, kabatek antuk di kitanida; sleguk-sleguk Ida nangis.
"Sing...... ja bakal dadi kutun paon! Suba tawa Made Yang bakal dadi kutun pawaregan, sangkal nu, bu ne malu, sing tuna, sing wahwah tresnan Madene?"
I Made masahur kedek awor sedih, "Kagunane ne tuwi..............."

[ 109 ]

"Aduh, Madeeeee, magedi! Mo! Made, sangkal sing Made gedeg ken Yang? Kene Yang tan pangrasa. Yang tuwi mrabotang dogen Made, sajaan Made iju, tuyuh, gisu, ngecanin Yang............. Anak lanang bakal makatang Yang. Pantes sing Yang bugbugin Made trena buka kene, makada Yang keweh ngrasaang....... adenan Yang........ suud...........mangkin........"
"Ratu, ndaweg sampunang ugi Ratu sapunika. Jati, yan sida antuk titiang ngregepang tuture ne ndikaang Ratu i wau ambat luihipun! Nanging sotaning titiang jadma......... aduh, Ratuuuuu........ usan ja, usan ngrawesang indike puniki. Napi pikenohnya? I Ratu nyungkaning angga, titiang nyakitin sikian. Mde, Tu! Titiang kadi geguritane, kudang tahun magelang ga-leng yeh mata? Nasine mampo mrasi nasi, mampo mrasa batu. Mangkin ko wau titiang purun matur. Yan tan palungguh Ratu......... ngan ..........."
"Made, puikin buin ooo? Palungguh, keto buin ce-pok! De da ajum batak teken Yang!"
"Iwang titiang Tu, sampura Tu.......!"
Anake istri tan pasahur, I Made bengong. Wenten rupa amenit Ida tan pangandika.
"Malih pidan, Tu?"
"Apa malih pidan, De......Oo, Yang lakar ambil-ida? Bin pidan ja Ajin Yange ngandikaang Yang maman-jak ka Geria Sunia. Yang ngasen dewek luh, apa ajin anake luh di Bali, oo De? Yang sing bani langgia te ken Ajin Yange. Aduh, De, sapalaan Yang dadi jelma

[ 110 ]Lacur di paundukan. Nasi ada gamgam, pipis ada gamgam, paundukane nyitsit ati. pupusuh Yang satata b kalempos, De! Yang ukuh sing nyak, tawang De! Ukan Yang macebur suli kapale, ugase ajak Made apa? Uga Yang sing maan kamar apa, makasur di deg....... mak Made ngebag Yang. Mara ibine Yang pakilingida.

"Dayu, ipuan ada atura I Ngurah teken Aji. Sang kal Made sing las ngalain Yang dugas ento? Sang ngintu Made dugas ento, De?"

"Ajinida ngandikaang titiang ngebag Ida!"

"Made!" Jag malih nangis I Dayu. "Mimi, Made Dong uli limang tiban Made nawang Yang bakal....... bakal ambilida?"

Ida manteg pupu. I Made tan sida antuka masahum Wantah manggutan kewanten. Saget, geblag-geblag. Day Priya nigtig dadanida. I Made sahasa ngambil tangan Ida, gisinipun makekalih tur ipun taler ngeling.

"Dayu, lisanang Tu! Jaga napi mangkin Ratu malih nyungkaning kayun? Napi pikenohaya? Icen titiang ku wanten nandingin sungsut (Idane), usan Tu; sampun Ratu tulak ring pituduh Widi. Api Ratu tan pacang manjakang titiang, masa wah pacanga sih titiange? pun wau ngelesang tanganida.

"Sampura Tu, tan eling titiang ring sikian purun titiang ngambil tangan Ratu."

"Sing De! Yang sing ngitungang keto! "Bih........ pidan ja Made buin maan ngisi liman Yange? asapunika Ida nrugtugang wacanida ring kayun. [ 111 ]

"Sampunang Ratu nyelsel angga; Tu. Pituduh Kawi sapunika. Yan Ida tan ngiring kayun Ajinina........napi to, rawesang Ida i ketuni..........? Mitiawaca-na Ajanida. Ida ngawinang Ida mitiawacana."
"Lacur sajaan i raga dadi jelma luh di Bali, oo, De! Anggabna gagendingin sangkala, sangkal lacur dadi jalema luh. I meme nyayangang..... i bapa medpedang mati.........!"
"Aruh, Tu! Gagendingan nika ne dabdab. Yakti Tu, masa Ratu tan wenten pawikan, dumun, dumunan ring dumun, ilu, ring Hindu taler asapunika. Anake istri tan paaji irika. Atap pangked anake istri irika yadi api Brahmana istri, Satria istri ring sane Hindi ma-wesin weda, kalingke mayoga, matitis muksa kengin!"
"Saja, De......"
Sebeng I Madene getar. Lega manahnya saantukan sida antuknya ipun nglipurang wiadin nyapuh kaduhki-tanida antuk tutur........... ajahan...............!
"Sangkal kenyem, De. Seneng, oo De? "
"seneeeeng, biiiih, mluab seneng titiange, Tu. Tanjain ? Niki Tu, numbas seneng. Kanti ngadepin I Made Sarati seneng!"
"Aduh De, Da je keto, De! Ituni Made ngasihin Yang, jani Made keto!"
"Da sangkala Ida nyengguhang titiang seneng! Usan ja Ida ngrawesang indike punike. Kangkat Tu, sakit titange, Tu!"
"Aduh, Deeee! Nguda kene iraga ?"

[ 112 ]Tan medal pewacananida malih. Latinida cakup suryane sawat, membah waspanida. Sasad tangane lego...... wonten rasa langkungan ring kalih menit I meneng. I Made taler bengong, atmannya yan, sawang makebur sampun. Kubun inan-limanipun sisilipun, ny nahang manahnya paling, tan sida antukipun nuptipan I Dayu rarais ngandika.

"Nah, De jani.........suba........Yang n lahang keneh ngeling. Dong madaaaak, ja apang a anak mati ngeliiiiiiiiing. Bakal ulurin Yang keneh Y nge mepes yeh mata jani. Nyak buta apa Yang, ba ngeling, bagianang Yang."

"Ratu. Usan ja Ratuuu, nadian Ida nyelsel angga Ratu..... masa ajinida pacang masirik? Tales wenten! Samaliha kadung sampun runtuh wacananida, k di pangandikanida ring titiang, ne sampun limang sa mangkan. Inggih Tu, pagehang angganatu, pakardj mangda sida Ajinatu sakadi Prabu Dasarata. Boya Ida sat mundung putranida Sang Rama, mangda ka ala IDa Sang Rama yadiapi kalemesin antuk arine, Sa Brata, taler tan kayun Ida mawali...... pisarat ba ke mangda tan wenten i putra ngardinin kekaonan L ji? Kaden Ida ngicen titiang nyelang buku, be man ging satuan Prabu sane maparab Hariscandra? Eling tiang ring pemungun prami suaranida daweg Ida Prabu gunjih, tambihan tulus tindih ring wacana asapunika Tu, "Sampun Ratu Beli Agung, usanang ma yunin. Tindihin wacanan Ratu! Sapasira ugi nene [ 113 ]

tindih ring wacana, kengin kaupamaang kadi pagehahan sawa, papulan banges, nyandang impasin. Sane encen patut kadarmane kautamaang pisan antuk i janma. Beli Agun? Taler nindihin (tuwong ring) wacana runtuh. Yan tan madagin wacanane (tan tuwon ring wacana), ni-guna pacang bebantene luih (inggihan ja luih sakadi-agnihotra), nirguna manguncarang suaran dagin pus-takane luih-luij, nirguna laksanane dana. Sapunapi - wacanan Bagawan Wiswamitra ring Prabu Hariscandra?
Yan Ida nimbangin (wacana) jati (tuwone ring wacana), ring pangargan bantene luih, sakadi aswameda, katur-ang ainggihan ping siu, janten kantun lintang pangar-gan wacanane jati." Men, Tu, Ida pacang ngardinin - karahayon Geria Sirikane......... sampunang langgia, Tu.......!"

Ida anake ayu meneng tan pawacana, nanging Ida sigsigan. I Made taler tan purun ngrawes. Nanging , wenten rupa malih amenitne, ipun matur malih.

"Napi ngawinang Ida sungsut, Tu? Napi rupa ki-rang? Ayu Ida, alah Batari Ratih! Pradnyan Ida, alah Batari Saraswati! Ring Geria napi kirang Ida? Sira purun mamada-mada keh arta-branan Ajin Ratu? Samali-ha ne pacang maminang Ida, boya ke Batara Smara ma-ngindarat, yan turah ring lontare? Adeg agung, carma ngenyudin, Tu! Prarai tulen Smara yening ring suar-gan. Sira Panji yening ring Malate, Sang Parta ye-ning ring Pandawa........."

Saget I Dayu megat rawesnya.

[ 114 ]"Buin kenken, De? Made med pesane miribne matimpal ken Yang! Oo, Made ngajum I ngurah, apang Yang enggal nyak ngadirdir ka Sunia? Da ko Made nundungin Yang, tawang! Da kone Made joari...... pongah keto ngrawes.....kanti.....nundungin Made.........

"Ida iwang sengguh, Tu! Ajinida, yening antuk mastiang sasihe pacang pawiwahan Ratu, Ida tan pisan kayun, taler Ratu kapitelas mastiang!"

"Aduh, Deeeee, makejang-kejangne tawang Made! Ija maan sutra tukel-tukelan kadut Made, Deeeeeee! Aruh sing jani-janian sing, De. Yang nu jugul kene. Made ngagen apang Yang dadi kutun pawaregan? Kema ja Madu maluan mabuncing...... Yang ekananga ja,......"

"Yakti Tu, ten uning ten Ida ring dedemenan titiange! Sugih, Tu, dengel Tu, nanging joh, nanging pahek!"

Ida tan masahur.

"Napi Tu? Napi kobetang Ida marabi ring Ida Kade?"

"Ada sing kobetang Yang! Saking Yang nu mlajahang dewek. Ngaru sing nden bisa, ngae basa sing nden tawang Yang; begbeg ngamasak gen, dija gamgam pipis!......De!" Jag meneng Ida.

"Napi Tu Rarisang Ratu! Ida nyengguhang titiang kantun idup? Majelegan yakti titiang. Titiang sampun sue madem, Tu. Sawa, titiang majalan! Napi Tu, pikenohnya kari mangkihan yening tan wenten pa[ 115 ]

cang matitis malih?"
Saget nampekang I Dayu, madesek Ida mlinggih.
"De, Yang besenina teken dedemenan Madene," wa-cananida makisi-kisi.
"Inggih, Tu!" I Made nrugtag ring ati.
".....De, kene kone De! Suus kone demenina ana-ke luh to; anak suba mati, mati sajaane."
"Dipidan, Tu?"
Ida ta kayun masahur. I Made misereng Ida......
"Aduh, Tu, ndawegggg; ndikaang Tu, dipidan de-demenan titiange.......... seda?"
Ida kantun meneng.
"Inggih, Tu, dipidan?"
".....I.....tu.....ni!" Ne mangkin Ida pate-lenan tur terang ngonek kruna punika, tur seret pa-wecanane. I Made mangkin ngepes ipun, ngeling.
"Doooong, titiang sampun madem, ngudiang dede - menan titiange taler........ seda?........... Ratu dados sareng seda........... dedemenan tiange, Tu?"
"Tuduh.....Mede.....Paican Widi, De! Dadi sing tulak! Made tan mituturin Yang ituni keto Dedemen-an Madene nutug kedarman, De, api bedah kone tangkah dedemenan Madene, nyak sing kone ia bakal masirik nyak sing bakal ngelong janji!"
Ida ngedohang mlinggih, I Made bengong; liang ipun akikit, santukan ne mangkin sinah sampun antuk nya pacang prasida, yening turah rawese ring margi

[ 116 ]negakin munyi Ajinida.

Saget malih anake cenik i wau nggelurin sang kerem.

"Beliiiiiiii, usan sampun, Beliiiiiiii!"

"Agianang suba Madeeeee! Nah buin akejep suud ba!"

Raris malih ngrieng sang makarem, kadi suaran tambulilingan sareng akeh manyitip-nyitipin sarin kar.

"De, ento seneng pesane anake ento, oo, De! Ya iri sajaane. Apa ya kobetanga? Makerem, nganteg jerone napet jatah, sajeng rateng......."

"Data rawesang Ida, Tu, margi ka pasanggrahan Tu!"

"Lan De, aduh, bangkune ne liu pesane ngisi sian iragane, oo, De?"

Wau ukuh ngadeg Ida, kairing antuk I Made, sa malih narikang Dangdang sang mekerem i wau, raris da malih mlinggih. I Made kantun majujuk ring pu kur bangkune...............

"Duh adi ayu, Siti Sundari!
Margi Dewa;
Durus apang melah;
ajegang jua kadarmane
ring Sang Abimayu,
mangda gapul Ida ring Adi
Embok sedih maguyang
nyen pacang ngrumrum!

[ 117 ]

Yan Ida sampun ring suargan,
Duh tunasang,
mangda Ida biana lali
ring embok sedih uyang......
Engkal-engkannya yakti dahat ngulangunin. Malih pra nyan sang narikang gendinge nudut kayun sang miragi, jentos I Dayu nangis eling ring angga, kadi katiban siming mangda Ida ngajengang jua kadarmanida.
"Aduh De, onyangan anake ngogkang Yang! Made nundungin. Anake totonan sing uning apa teken raga ne mlagpag Yang baan sesimbing."
"Ratu, mengengan Tu! Margi munggahan ngiring Tu!"
I Dayu patelanan ngelesang tanganida, tan ngega Ida ring angga, pejelejeh angganida wau I Made ban-tas ngambil tanganida; I Made pisaratnya mangda ge-lis Ida kayun makaon saking bangku punika, bangkune nene keh mangkin ngekes, nympen, rusia buat - buat. Mau mrasa antuknya, pajelejeh angganida, kabatak an-tuk jejep idane, gelis ipun ngelebin anake ayu, aje-rih ipun taler ring sikian, yan pade tan eling ipun ring dewek boya ke mapowara kaon indike asapunika ?
Sasuen Ida kiring antuk I Made, wau wengine nangkin ipun miragi 'pabesan' dedemenannya, samaliha 'pabesen' punika katerima antuknya ri sampune 'seda' sang mabesen.
Sasampune Ida rauh ring kamar, I Made raris ma-

[ 118 ]pamit, aturnya banban, misadia wantah ajebos mapan saantukan kantun wenten 'takenang' ipun ring kekas annya. Nanging sujatin manahnya mangda tan pakadi bi sore ipun ngiring Ida sasue-suennya mabawesan, s tukan paling karangkung manahnya, tan dugi antuk pun nuptupang.

I Luh, wau ngeton gustinnya sungsut, pasuryani ne bengul barak, tan purun ipun matur punapa-punapa I Dayu raris ka pameremanida tur merem-mereman, nging Ida tan pawacana, langit-langit ranjang puni Karandreng antukida, rupa irika wenten tulis nene pamungu ring Ida, mangda murnaang sungsut kayun-ida Waspane mecat, banggayangida, sasad tangane ne lecig i wau kantun ring mejane, san magenah ring so cermin.

"Ratu, malih sungsut! Ndikayang Tu ring panjeroan Ratu, bilih belur antuk titiang murnaang akikit

"Ida kituk-kituk meneng tan pawecana; swabawan da karangkung asum, waspa tan pegat nuut pangrasan da, pangrasane nene belig nyalang, nene kantun su mulus, bantas wau nenen kaaras antuk angin miwah eng teran surya miwah enteran sasih kewanten.

"Tu, indayang dauhang wacanan Ratu ring titiang Ratuuuuuu, tan kalugra titiang sareng ngiring Ida nang dangin duhkitanida? Ri asapunapine titiang kengi kawastanin satia kengin wang jero?"

Taler kantun Ida meneng, tan pisan-pisan kayu masaur. [ 119 ] Pinah wenten adasa menit sepi ring kamar, wau I Dayu mawacana. Ni Luh ngusud-ngusud cokor anake ayu tur sareng ipun ngeling; sedih ipun ngeton Gustinnya bekut nangis.

"Luuh, jelap Yang ke gumin Sasake ngisidang sedih; jumah di Sirikan rupa sing ada tongos sedih........"

Ida megat wacana wantah akejep, raris malih ngawitin.

"Tawang I Aji ngendikain I Made sakadi-kadin unduke. Aduh Luuuh, limang tiban I Made nyekeb rusia, pelut baana sekep ken Yang, kenken jag ledoh atinne? Gisu ngempuang Yang, api suba tahu teken paundukan Yange bakal memanjak ka Sunia. Anak muani sedeng tulad laksanane ento; dija ngalih anak muani luihan teken kakene satiane?"

... Nyat waspane, nanging panyingakanida barak, inab puun, Kabatek antuk duhkitanida. Ni Luh Sari tan pisan ipun purun matur, ipun wantah ngusud-usud cokor anake ayu punika.

Wenten pinahan malih 'apakrakan base', Ida Dayu ngandika ring panjeroanida, "Ugas I Madene si dori ka Jawa beneh satata ngintu. Sing lalis ya ngalahin Yang, bantas amenit idepne sing nyak ia ningal Yang; saja Luh! Ugas ento Yang mara ipuanne nawang ayu bakala Yang katur ka Sunia, kaden Yang guyu-guyu, kaden Yang ngulgulin Ida! Aruh bes am-</noinclude> [ 120 ]

bul manyama sodet Yang teken beli Ngurah, bes ngajak gradag-grudug di Sirikan, ......... api b..... lamun sing............"
"Aruh, Ratu..... menengang ja sampun; daweg iringipun duk punika, yakti Ratu ring deg sirep,
"Saja Luh! Bek pesane di kamar kelas dua, ul kasar suba bek pesane; tumben Yang di deg maan ngos, nanging Yang baanga kasur. Alah orbor ke Yange dugas ento. Meh-mehan makasur ombak; tuh pa ngalan Yange, telah yehne nabiok..........I Made lalis sing ngalahin Yang. Liu sajaane rawesne t kangin tani kauh, mara jani Yang nawang, ia mapasin Yang usag ento. Ia ngesal di deg yan luas. Yang baga........ aduh matogor anake; pules sing ia ap teng. Tunden Yang bareng dadi akasur; takut Yang gase ento masi, ada Tambi ajaka dadua; aruh jeg n eng dogen, jejeh Yang. I Made lantas katunder ban di samping Yange ngebah, maselat galeng guling ajak I Made....... apang kadena manyama Yang ken nake nyeeng Yang."
"Mimi, Tu! Yan anak moani sewesan, masa ajeg be keneh daweg punika!"
I Dayu masahur, "Ipidan Yang sing angob, Luh; baan tekbekan tangkah Yange ugas ento; nanging mara inget-ingetang, aruh dija ngalih anak moani ka kene? Ajeg sing da gunjih nden!"
Tulus jati pawacananida asapunika. Inggihan punikan ayun anake istri kadamping antuk I Made

[ 121 ]wengi, wantah maselat antuk galeng guling kewanten, taler tan makripitan ipun. Samaliha kasur punika te peng ring petenge kagenahang antuk jongose.

"Aduh, Luuuh! Dong jelma jenengan I Made tawang, totona mara nirmala bakti, sejati hormat teken anak luh. Bani sing grunyam! Jani mara Yang nawang sejatine. Ipidan tungkul Yang ngenehang sedih Yange, inget sing nganteg kemo makenehan!"

"Ratu, Ratu, wusan Ratu sungsut! Kadung sampun renteh pangandikanida I Aji, wusan Tu sungsut. Sampura Tu, purun titiang langgia matur pamungu ring anggan Ratu; yadiapi seda Atu pacanga, pakardinin-mangda mrasidaang satia Ida I Aji ring pasobaya. Ratu sampun lintang wikan, taler purun titiang mapamungu, inggih pongah titiang, sakadi sesonggan ida dane ring Buleleng, (Beli Made Sarati majarin titiang......) Apa toooo? Aruh lali titiang....mangkin Tu....... Nah ngadep colok ka Pabean, ngadep paku ka gunung, yening turah iraga ring Karangasem, boya ka mawasta 'nasikin segara'. Inggih purun titiang-pongah nasikin segara, nanging sinempuraang ugi Tu. Titiang mangkin ngaturang tutur yening turah ring jaba tutur tuturang titiang; inggih ring Buleleng kocap ring banjar Sekartaji, wenten wau nem sasih sane langkung, wenten wikara. Puniki Beli made Sarati nuturin titiang.

Luh, Luh, di Beleleng beli ningeh orta, timpal [ 122 ]Beline nuturin beli. Aduh, Luh! Ento ja pantes ada in anak luh utama, luih tawang; anake nyuang anake luh ento suba nuturin beli. Ne moani Nyoman Arka a ne, ne luh Ni Ketut Rijasa, uli Banjar Sekartaji. Ketut Rijasa tinggal meme uli cenik Gurunne I Ga Gasa ngulak-ulak, matetajen, majangkrikan, yan di kapo maan pipis; ada dogen kone anggona ngetohin ap. Nu belingan kalahina mabinder ngalih siap, nya jah desa di Tengah. Tahen kone ia mulih, dapetanga pianakne teka uli di Blitar, lepas suba masekolah ru kone. Ento bapa Gede Gasa teka mara inget tek pianak, mara tepukina. Ni Ketut Rijasa saleh tur rih, lepasan Blitar. Mara ada pajatin I Nyoman Arka ne kema, jag teka ia macelig, tur nagih ngarep suang paitungan. Adin bapa Gasane, bapa Nengah Ude dadi ngekoh, sing ja nyak di arepan pajati tungka teken nyama, dadi pisaraanga kaponakanne, baane su cara pianak baana ngarupaka tangkepne mapianak.

La, bapa Nengah, ukuh makidihang; baane ada pa besen Ni Ketut Rijasa ne pidan, "Guru ngedenang ang, inggih, tiang nyuksemaang pisan buat legan gun ne, nanging tiang nunas ica; yen pade benjangan tued nabluk, keni bapa kayun matari ring tiang dun mangda sampun nyen guru jag ngadep di mani puane, sa nyen Guru ten unint ring pamargi; inggih doaning tiang masih maukudan jelma, mangda Guru ten saha jag ngadep tiang, ten prangtariah!" [ 123 ]Pabesene ento tekek pesan baana muntil teken bapa Nengah Udep; nanging bapa Gede Gasa, buka adanne sajaan gasa pasane; ojog nagih mategenin. Ngrawes lantas adinne teken pajatine, "Mangkin-mangkin bapa, beli makekalih! Sampunang rauhanga dumun rawes belin tiange ring gurun dane I Nyoman Arka. Cendek bakal tekaang tiang sampun sane benjang pianak tiange; dane I Nyoman Arka taler mangda sareng!"

Keto kone Bapa Nengah Udep mutusang; beh ngapak Bapa Gede Gasa teken nyamanne. "Pah, cai I Udep..!" Mara keto dingeha teken pajatine ngencongang kone ia pada macebur, saling maluin pesu; mamuk-amukan-nyen ajaka nyamane, sing randang-rundung milu.

Bin maninne kema lantas Ni Ketut Rijasa ajaka I Nyoman Arka, liu pada anake nututin. Konden napak negak, suba tudinga kone teken Bapa Gasa pianakne, "Nah, edengang nyet nyaine jani! Saja nyai nagih pakidihang? Adi lancang reraman nyaine nagih makidihang?"

Lantas timbala kone rawesne, teken Bapa Nengah. "Enden, beli; nguda ngapak-apak masih beli payu? Ibi sanja masanggup dabdab ngrawes......."

Napi, sautina lantas teken Ni Ketut Rijasa.

"Ooo, dong nika pisarat bapanne nekaang tiang jani? Oo ? Bapa jani nagih ngodag ukudan tiange ? mrasa bapa tahen ngentungin baas agemel, sanun tiange jumah? Mrasa bapa tahen nitipang tiang pipis daweg...... tiange di Blitar masekolah? Tiang ten [ 124 ]ngasen mautang simbuh teken bapa! Bapa ngrupaka t ang, saja ! Nangin uli nu belingan adin bapane ng canin tiang! I meme ninggal tiang; niki meme Ma anggon tiang meme jani! Adi joari bapa mangkin nag ngodag ukudan tiange? Petek malu di ati! Pangkuda pa Nengah ngadeang carik anggona nitipang tiang p pis, tawang bapa? Da ja bapa mara ngrupaka doge yadiapi bapa ngedenang tiang, ngedenang ukudan tia e, yan bapa tiang jani dibenengan tiang ngalih ang muani, siang tiang bakal cumpu teken paitungan bapa ne"

"Bih, I Ketut Rijasa, yan keto, bapa bakal nu nasang rawes! BAwak baan bapa makeneh........."

"Neden-enden beli; yan dadi baan tiang. Jalan dini dogen paragatang. Pakidihan suba pianak beli da adepa, Kanggoang anake nyet pianak beline. Kadang krama suba dini? Iraga apang matari malu teken pi nak, nyak yan sing bakel ia ngadep! I Ketut suba sim pesan nyak, jani beli kedeh na........"

"Da suba cai liu-liu rawes. Yan Kertane matutam cai kone pantes ngodag pianak beline, neh beli sn milu-milu makanda, Sara cai; yan konden ada putusan Kerta beli sing pesan lega!"

I Luh Sari mreren ipun nutur; I Dayu tan pangan dika Rupa langkungan ring amenit sepi ring kaman anake ayu ngandika.

"aduh, Luh, sangkal kasar pesane rawes bapa Gas [ 125 ]ne ento?"

"Kenten kocap kasar rawes ipun, Tu. Pantes jadmane punika kasar!"

Malih akejepne malih I Dayu ngandika, semu kenying, "Men, Luh, apa kone kautaman anake luh totona?"

"Mimi, Ratuuu. Yan deriki beli Made, meh pedih ipun ring Ratu. Dumun daweg beli Madene nuturang indike punika, wau titiang mejarang....... ia I Ketut Rijasa jag kesengen, pedih ipun. 'Da, Luh ia teken Ni Ketut Rijasa : pantes sing ketoang anake! Tawang anak istri utama ento; orahina ja kautamanne, nah, Luh! Baana satia, tindih teken anak tiwas Ni Ketut Rijasa. Luh, Luh, tawang I Nyoman Arka ugase di-Jember maan jejeh pesane. Paturu masekolah guru. Ada orta, buruna dogen kone I Ketut Rijasa teken guru mara lepas, di sekolah Belandane ditu. Gurune ento kone okan Patih ditu. Sugih ngreped; bagus genjing.

Kirimina surat kone lantas Ni Ketut Rijasa teken I Nyoman Arka. Beli tuturina, baanga maca mara pidan surate ento kayang jani, api suba mapumahan nu masimpen, kene munyine Luh! Nah sing ja patuh sake-kecap dong suksemane.

"Beli Nyoman, beli pantes jejeh teken unduk tiange. TIang keweh masih baana; jani tiang di Gurune istri nongos, aturang tiang unduke; jaga-jagana. Nanging da ja jejeh, sing saja apa tiang sap teken unduk iragane saling pabuntilin munyi, di Bangkiang Sidem. Yan nyak tiang teken okan Patihe dadi Raden [ 126 ]

Ayu tiang, oo? Mimi, sing nawang-nawang umah buin yan nyakang ibane. Sing nau apa, sing maan-maan ma marep nyen, ngae banten, nuruhin kucit, mabalih S pik, eruh munyin tiang suba labuh milu negen tiwa beline sakayang-kayang; api dadi mantun Pati damu sing di Bali. Mimi, bes di Jawa! Sing nepukin ana mabanten, sing nepukin anak makiis, anak ngaben.. singggggg........! Buina beli Nyoman, napi tohan dadi jelma? Anake jegeg, ayu, kajegegan, kaayon sumbungnida, sumbungan dane; anake sugih, masmisa ne sumbunganga, anggona bebanggan; tiang lacur bo cok, apang bantas keneh tiange sedeng sumbungan
Asapunika kocap kautaman anake luh punika, Tu !
"Saja, Luh, buka munyin Yange ibi sanja; api s gah masih ja sing mebe inten, sing manasi mirah berlian. Saja utama-pesane Ni Ketut Rijasa. Ooo, Lu matinget Yang, apang Yang satia, tindih masih? Nah Luh saja ja Geria Sirikane sing tindih teken ser keta! Sing idalem apa Luh nganggon Yang gusti."
"Kenten sampun, Tu, becik Tu. Satiane punika ngan anake dados janma, kenten Tu?"
"Aruh, Luh, nengil suba; Yang maca malu!"
Nanging ngapung pakayunanida mawesin buku, elir kewanten Ida ring indike i ketuni, daweg Ida mante dadanida, tun tangan Ida polih kagamel antuk I Made...........

[ 127 ]
MATARAM

Pasare sayan sue sayan umung antuk janmane lanang-istri, luh-moani, gama Tirta miwah Sasak madolan wiadin matetumbasan.

Ring bucu kaler kangin, dane Mekel Putu Sawitri, kairing antuk anak alit makta woh-wohan, miwah nenteng ayam tigang siki.

"Sarda!", asapunika dane ngenken anake alit. "Kema ditu meli bulung. Pilihin malahang! Gencangin majalan, ngrered sajaane."

Sampun tegep tatumbasanne raris Mekel Sawitri makaon saking pasar kairing antuk I Sarda, nenteng ayam miwah nyangkol bulung, jejanganan miwah saluirnya. Wau rauh ring jero, Wak Ali gelis ngambilin mekelnya, raris ipun matur.

"Mekel lanang, saking iketuni ngrerehin konci lemari, tan panggihin dane........!"

"Aruh pelih baan tiang, beli, bakat aban tiang ka peken serege."

"Beli ukuh ngalih dasi, uling tuni bindeng alih serege. Kaden cerik-cerike ngengkebang!.....Putu, dija I Dayu katurin sirep nyanan?"

"Dija? Sangkal dija?"

"Men? Anak anom, sing di kamar tamiune Ida aturin; sing keto, Tu?"

"Merika sih beli, papagin tamiune sampun, gagaen anak luh ekanang beli." [ 128 ]"Bih, duka, 'nyonyah Rumah', sing dadi ajahin?

"Beli, yan midenin sekolahan tahen ajahina teken 'Nyonyah Rumah'"

"Tahen!"

"Ipidan tiang tahen ngajahib beli meriksa sakolahan? Merika ja papagin gelisin!"

"Dasi, konden maseetan! Saja Tu! I Made aing ngaku mademenan, ba! Irib saja, sing. Yan saja masa ajinida ngicen Ida mai mairingan.......... dedemenan, ketoang te melu nyambatang.......... kancing manseta ija, Tu!"

"Ibi derika! Di bupete si kanginne napi?"

"Bih, saja, ne apa!..... Saja, Putu! I Made samah serai ngalah panyamaan. Ditu di Prasi brayane, seleh seleh pesan, saja ja, liunan sing masekolah; adi degeng kayang jani sing ngelah pangayah!"

"Napi, beli? Sing ngelah pangayah?...... Be, raga suba tahen ka Jawa ne, masih nagih timpal apa, adanina. Suba ngelah timpal? Beli ne masih kenten ngrawes !"

"......Ketoang te malu nyambatang!"

"Begbeg, 'ketoang te malu nyambatang' dogen;nya lab suba tiang ningehang."

"Putu, indang ja Putu ngrawes ajak I Made. Adi buka sedihe pesan I Made, nglawang-nglawanin! PEda ada sedihanga. Indaang Putu ja ngrawes, padalem ia......Ken beli, sing nyak telahanga isin basangne, [ 129 ]syak nutur; ada nu sekepanga."

"Nggih tiang nyanan nakonin ia. Bali ten makta cuti?"

"Sing! PErlune ditu ja merikas sekolahan. Kadong skema papagin masih I Made........ supire suba aliha, su?"

"Nika napi teka!"

"Nah, beli majalan suba!"

"Nggih, margi beli!"

Nanging wenten raris anak alit ngedeng tanggung-as Mekel Lanange, tur kadetdet, "Ija apa'e mangkin? Ten otong-otongane? Payu apa'e numbasang otong-otong n?"

"Payu nika, De! Bapak ka kantor malu, nyanan beliange nyen, nggih. Da uyut nika, nggih? Nyanan ada Lamiu, da uyut, nggih De? akuda nika Bapak numbasang otong-otongan?"

Masahur anake alit, "Pitu"

"Beh, begak; Ten telah gaji Bapke anggon meli otong-otongan, De!"

Mekel Putu Sawitri kenying, wau asapunika ngandika rabine.

Wenten rasa malih kalih jamne ngrudug motore rawah. Mekel Putu Sawitri magebles saking kamar, raris mendak tamiune rauh.

"Wau rauh, Ratu?"

"Inggih, tiang wau, Embok!" [ 130 ]"Raris munggahan, Ratu! De, apa nu kalihin di m tore?"

"Tekep pangambaran tiange, ija ulung? Ituni nu.....; bah, ne apa..... Beli mangkin terus ka K tor, beli?"

"Sing! Sing enden malu. Apang mategtegan ma tamiune!"

"Iiih, tiang daid tamiu jani?" kenten I Made ng gil Guru Ketut Gunawan.

Raris I Dayu ngandika, "De, De, I Luh buin ngen tah; meh angine jenenga makada. Ajak ja ka doktere suba, De!"

"Aruh mit, Tu!" Kenten I Luh Sari matur, tur je jeh ipun.

"Titiang ten purun."

"Embok Putu; ngobetin sampun tiang meriki ngaja anak gelem."

"Menengang, Ratu. Sira ngrereh pinungkan, sakit Banggaang titiang ngrencanin I Luh. Mai Luh.........!

Wenten rupa malih apkpakan base Mekel Putu Sawitri rauh, okane makekalih sareng marento.

"Mimi, mokoh-mokohane! Wau kekalih wenten, Embok Putu?"

"Inggih, Ratu; wau kekalih! Aruh, yan titiang m tur 'sampun kekalih' pedih nyen gurunne. Akuda ja i cen Widine amunika tumas titiang."

"Sami deriki wenten, Embok?"

"Tan wenten, Tu! Ring Denpasar punika sane keli [ 131 ]kelian. Puniki ja sane Madenan iriki!"

"Nyen adane, ning?" Asapunika I Dayu ring anake alit.

"Titiang Putu Gupta, dong keto anake ning!", asapunika sahur Mekel Sawitri.

"Punika Made Srada! Kual-kual pisan, Tu!"

"Ten, kramana Embok! Yan ten kual kocap gelis sakit, yakti kenten?"

"Amangkinan ipun makekalih durung nahenin sakit rahat-rahat napi! Ratu, napi kayunang Ratu? Ten kasatan Ratu, sampun pukul dasa puniki. Doh nglinggihin motor."

"De, apa gaenang Embok?"

"Ida oneng yeh juuk; ten asapunika Tu?"

"Napi ja wenten, Embok!" asapunika ipun masahur.

Raris Mekel Putu ungkur, iju meres juuk, kasarengin antuk I Sarda. Wenten rasa malih limang menitnya malih dane ka muka, raris I Dayu katuran toya jeruk.

"Ratu, dagingin titiang es, Tu, ring toya jeruke?"

"Sampunang Embok, ten bani ten tiang ring es!"

"Men Made, sing bani masih ken es, De?"

Mekel Putu Sawitri kenyem ring I Made, mateges ngulgul.

"Lamun Made tresna teken dedemenan, sing demen dedemenane ken es, Made da anake demen, mara tresna mulus!" [ 132 ]Nanging I Made tan nglinguang kenye sawitranni, i pun mamengos tur saru-saru ipun ngabin anake ali I Made Srada.

"I Made, Made Srada! Ibune nakal sajaane, da ajal nyak!"

"Nakal ibun Yange, nggih Guru Made?"

"Nakal nggih De? Takoni ja Gurune!"

"Da guguna De; Ibu sing nakal. nggih De?" Geli[...] pasahur Makel Sawitri medal.

"Ah, ibu nakal!" sapunika anake alit nglawan. Rasis Makel lanang ngrawes.

"Ratu kanggeang iriki, napi sida antuk titiang ngaturi Ratu, kewanten ampuraang. Titiang jugul sareng kakalih."

"Aruh, Guru ketut; taler ja kayun I Emboke; kayu[...] Gurunne; yadian Guru ngencongang tiang, selid sanja, wenten masakan ngulani rasa, yening kayune tan susrusu........."

"Inggih Rati, kweanten sampura, Tu!"

Raris I Dayu malih ngandika, "Menengang, Guru! [...]mah tiange ring Sirikan napi nyen dahar tiang? Talen[...] sawenta."

Makel istri ngaturin Ida nyingak kamar pameremen ida; Makel Lanang mapamit, raris ngrawes ring I Made to apa ditu. Lamun payu luas ka Cakra. motore suba anggon!" [ 133 ]I Made nyuksemaang pisan legan sawitrannya, raris ipun ngateh dane jantos ka jabaan ring margine ageng Mangkin maarep-arepan I Made sareng sawitrannya. Guru Ketut Gunawan mandreng anake bajang ring arep dane, nanging dane tan ngrawes, kasimpen panarkandane!

Motor ageng madaging pantun, wenten petang siki ngrudug, ngudiding ngauhang plaibnya. Pertiwine jantos ngejer antuknya, tambis sakadi ringgung-ringgung pacanga jagate, antuk gredegan motore abot mondong-tatedayan pabrik. Made Sarati majujuk sareng kagejerang antuk motor punika, kenyem ipun.

"Batis iragane gejerang motor; atin iragane gejerang unduke ibi sanja."

Eling ipun ring unduke ibi sore, sinah ipun sane mangkin uning ring pamencanan Ida Sanghiang Widi.

Legan atinnya mawor duhkita. Nene cen ngawinang lega? Saantukan sawitrannya I Dayu Priya tulus utama sakadi rupanida. Sahaput wiakti rupa ring kayun; Ida pacang ngiring ngajengang kagunan Geria Sirikan punika; inggihan ring kayun Ida tan cumpu ring Ida Kade Ngurah, nanging mumpung sampun renteh wacanan Ajinida riin punika sane mangkin kertiangida mangda prasida tan mitia Ajinida ring wacana.

Napi awinannya duhkita? Pagatik manah ring atinya. Kadi atur sang ngardi satua ring ajeng, ring manah ipun misadia susrusa mamanjak ring Ida, sareng ipun ngupadi, nunasang, mangda Ida satata kaicen suka ring kayun. Nanging atinya buat pisan taler [ 134 ]

nawehin upah, mangda taler kengin ipun nuukin gihan atirya'. Punika rahat natonin atmannya, punik ngardi urip ipun naraka. I Manah ring I Ati magati sami-sami sewes tatujonnya.
I Made ngrimik, nuwus manahnya ka bibih, 'Apa nan janmane hidup? Apa pikenoh iragane makelo idup Apang makelo nandang sedih, makeloan muponin kasuk Dadi kasukane di mrecapada aba ka kadituane? Yan si saja ada kabuatan iragane dadi janma, yan sing sa Widine ngardi i janma apang mabiyanan teken buron sangkal i janma icen Ida pakenehan? Pakenehane ar gon mikpik, anggon nitenin saluiring ne ada di gum ne. I Buron rasa sing kaicen pakenehan, sing ja pa tut salahang ia, yan nu ia jugul, jantos sagede-ge ne kekalahang baan i manusa.
Nanging yan saja iraga kabinaang antuk Widine, encen patut kayasin baan janma? Apang i janma uta maan teken i manusa? Yan iraga sing nden nawang, was pada teken patitis i janma dini di marcapada, sin ke ngapung unduk iragane tibanan mangkihan? Di tepe ngan apane ada binana janmane teken burune? I Buro rasa sing matetagihan sajaba amah, gedogan, anggo-na tayubun ukudanne muah muponin kalangennya ngajak lua na wiadin ngajak moanina. Nanging jani janma patuh laksanana buka keto.....? Aruh, iraga masih sing na wang patitis janmane! Ye, sangkal iraga ngumik dini di margane? Meh orahanga buduh suba iraga!"
Nanging sujatinnya I Made paling ring manah; data

[ 135 ]kandaang ipun tan purun ipun rariangkan ring padewe kan kantun buduh paling ring Ida anake ayu, sane pacang kengin 'kutun-pawaregan' ring Geria Sunia. Saru-sarun ipun netesin 'patitis' i janma nanging sujatinnya, ipun netesin paridikanipune 'idup-idupan merasa padem'. Ipun nyisil kukun jarijinnya, punika nyinahang manahnya paling, yening turah ring segara, ocak, tan degdeg; sane mangranaang, tan lian ring pagatik manah miwah atinnya.

Motore pasliwer, wenten mondong minyak, wenten mondong bias, wenten taler gepe mondong pantun saking kangin. Pengina wenten sareng pianaknya samben, katempuh antuk angin-anginan motor punika; wenten pitik pinih alit, sep makelid, kalilig antuk ban motore mokoh, dekdek remuk kadi ulig tendas miwah awaknya. Sepeda tambangan mroda tetiga, wenten madaging janma kekalih, nanging kalintang mokoh - mokoh sang nglinggihin punika; jantos tan kengin antuka-ngukih, nyorog, ring janmane bajang nambang. Biok-biok peluhnya, taler adeng pamargin sepeda punika.

I Made kede ngeton indike punika.

"Kadena aluh anake dadi janma? Jerone di sepedane manjus aji peluh, tiang di sekolahanne ngawai ngarepin murid, selae, telung dasa; pukul satu mara suud ngajahin; meh nikelin kenyel tiange padaang ken jerone. Makejang ngedotang gagaen gurune tulen di praine dogen tinggalina. Yan ngatemel iraga ping dasa, ping solas di sekolahane, masih sing bakat [ 136 ]

baana ken muride, kanti piseng atine dadi guru.Kade sing pepes jenenga iraga mapengenan. Saking iraga jugul dadi guru, yan ririh ngurukang murid ane ada ajahin, bantas dadua pedas bakatanga. Yan ping ping telu ajahin, bakat lantas baana mara seneng k nehne.
Len mapangenan, baan jugul kaliwat rasa deweke len kenyel, ngurukang, ento ja dotanga teken anake! M ra prai saja aluh. Indayang bungkut meriksa tulisan kekarangan, patuh-patuh. Ne priksa, patuh, ping dua dasa maca karangan patuh munyinne, kanti nyelab mac ditu ja kapok ngedotang gegaen guru. Ye, baduh irag pakpak, data, bakat kenehang, asapunika I Made ngr min di ati.
Ipun ngraris ngranjing ka jeroan Mekel Ketut Gun wan punika. Tonipun sawitrannya istri-istri makekali sampun sayaga, usan makire jaga lunga.
I Dayu pisereng mangda pawikan ring Mayura, peca bale panglipur Ida Anake Agung riin jumeneng ring Cakra.
"Kocap Cakra punika riin mawasta Karangasem - Singasari". Asapunika I Made midartaang ring dane Putu Sawitri.
"Mimi, Embok makelo suba dini, mara tawang Embok jani unduke ento! Oo, Karangasem-Singasari adanne i pidan?"
"Nggih, Embok! Dumun Karangasem wastanne; ring a-sapunapine ring lontar-lontare taler kawastanin Amla-

[ 137 ]

agari, Amlapura!"
"Apa artin kruna Amla-ne, De?" sapunika pitaken Ida I Dayu.
"I Made nyaurin pitakenida, taler antuk pitaken, Nyandang manik Geria Sirikanne mataken ring janma sakadi titiang?"
I Dayu mandreng sawitranida, sane teleb wor guyu matur ring Ida; pasuryanida irib nyelsel atur I Made ne asapunika; miban wacanida ngendas ring pasuryan Ida asapuniki, "Ooo, Made, ngade Yang seneg pesane? Api Yang bakal mamanjak teken Beli Made Ngurah, alah Smara, buka rawes Madene, atin Yange, keneh Yange , atman Yange, nyen ja ngelahang? Made sedih duhkita ? Yang nikelin sedih Yange, jani Made ngulgulin Yang? Keto perah anake cinta sejati?"
I Made nguntuk wau asapunika tonipun pasuryanida, irib Ida ngidih olas I Madene, mangda usal ngulgulin kade ne i wau. Pradnyan I Dayu nyaruan kabilbil I-Madene antuk pataken sakadi ne i ketuni.
"Apa to artin kruna Amla-ne, De?"
"Punika Embok Putu takenin, masa dane ten uning!"
Raris manis nyunyur Mekel Putu Sawitri ngamedal-ang bawes, "Mimi, Made, da ja buka rawes Melayune 'mempermalukan' timpal kuda? Aturang ja raga-raga, ma-sa Made sing nawang artin kruna Amlane!"
"Ha, ha ha!" Jag asapunika I Dayu ica; wiakti mampung atin sang mireng, sang miragi; sayewakti ngenyudin ican anake ayu punika.

[ 138 ]

"Pangus inggih, Embok Putu!"
"Nemin nika I Made; demen sajaane I Made ngul!" "Ida taler oneng ngulgul, nyugjugin titiang!" sapunika gelis I Made masaur.
"Masa Ida tan wenten pawikan ring teges kruna nika!"
"Saja, De, Yang nyugjugin kapradnyanan Madene
"Kenten anake terang-terangan! Aruh, Ratu; nang tutur-tuturang. Tungkul titiang ngarepin murid ri sekolah ring dija ngrereh sela maurukin kekawin! Be ke asem, lunak teges Amla punika? Embok, deriki na wastan Amia punika?"
Masaur Mekel Putu, "Cara dini bagel' adan lunak De!"
"Be, saja De, Amlapura, Karangasem! Kaukin na supire, De......!"
Raris I Made ngrereh supire, janma Sasak; ip nyuksukin, turah mangkine 'maltuin' I Wayan Pasek, ne ngriksain motor Mekel Ketute.
"Sira adan supire niki, Embok?"
"I Wayan, makelo sampun ka Beleleng?"
"Makelo suba, De. Bapa Ketut reramanne masangi gegeden kone, ada suba dasa dina jumah kauh! Ent teka Lu' Gani!"
"Uli dija Gani?", asapunika Mekel Istri mataken
"Tiang wau usan nunas ring pasar, Mekel Istri!
Raris I Made midartaang ring Lu! Gani, indik Mekel Istri ngiring I Dayu pacang ka Cakra. Sampu

[ 139 ]para istrine munggah ring motore di pungkur, raris I Made ring samping supire macegleh; motore magerung, malih ajepne sampun ngudiding manganginang. I Dayu angeb ring linggah margane, imbangang ring Bali; Ida nyingak purane alit ring delod marga.

Made ngaturang indike ne sampun, daweg yuda kumpenine marep ring anake Agung Bali ring Sasak; ipun midartaang indik suradadune keh makelid ring pura punika. Nanging taler irika akeh kanin, keni mimis.

Ring Cakra dangin pasare, jag nyelag kacingak antuk I Dayu pura Merune; kasuter antuk tembok bata barak, mapinti-pinti turah riin, kengin atep pisan mapinti, tan kaseletan antuk luluh wiadin semen; aken tur asri pakatonannya, merune nyeleg, kadi manyaksiang agung kabakten karatuan Baline riin ring Ida Batara. Dajan marga, inang kanten saking margane, wenten bale kambang, kangin-kauh pagenahannya. I Dayu eling ring satuane ring kamandakane, duk dane Sang Patih osek ring pakayunan 'aguling' ring bale kambang dane, doaning tambis telas arumjagate ring panagara Patali sampun katur ring Sang Prabu. Nangken raina mangda katur sarin dahane asiki-asiki.

Motore mrarian, raris gelis I Made tedun ngampakin para istrine jalanan motor punika.

Kenyem sawitrannya istri-istri makekalih; IDayu miwah Mekel Putu Sawitri rupa kadi 'mapinta kasih'. [ 140 ]

antuk rungun I Madene ngulanin sawitra istri.
"Anti dini, Gani!" asapunika Mekel Putu ring pire. I Made sareng ngranjing; wit manggise maja daunnya babar angin, sakadi mangulapin sang wau
Toyane ring telaga, maombakan tempuh angin; nging doh alit ombaknya imbangang ring sagara.
Sampun I Made kalugrain antuk sang Yogia, pa napak kabale kambang punika.
"Tis dini, oo, De? Sangkal ada kursi, dini De
"Iriki genah kerta, Tu!; genah kertane mutus wicara."
"Ngiring, Tu; iriki mlinggih!"
"Aruh, Embok, sampunang ja, Embok! Ring motor sampun titiang med negak....... Sering Mekel Putu riki?"
"Aruh, sampunang ja 'Mekel Putu' Tu! 'Embok' cik sampun. Titiang tan wenten mambuatang asapuni....... De, De, Made ngaturin Ida ngentosin 'Emb aji 'Mekel Putu'; nakal I Made, sing kajak ban ngiring Ida nyanan........"
I Made kenyem, nanging tan purun masaur.
"Enggih Embok," asapunika I Dayu mawacana. "U nang sampun. I Made ten ngurukang tiang......; oo sing oo?"
"Kadong ngrawesang Kerta, De! Ipidan Made nut in I Luh Sari unduk I Ketut Rijasane di Sekartaji kenken pamuputne, De?"

[ 141 ]Mekel Putu mataken, "Napi, Tu" Sira punika Ketut Rijasa?"

I Made raris midartaang indik punika, sakadi sampun kasatuaang antuk Nia Luh Sari ring Suranadi jibi wengine. Wau usan ipun masatua, raris istri-istri makekalih sinarengan mataken ring I Made.

"Men kenken pamuptne, De?"

"Tan katur antuk titiang, durung titiang polih mataken ring I Arka; yakti, Embok, yan tatasang nyandang ngrumun Ida dane anake istri, anake luh Bali. Rasa tan nyeneng tengah kramane marep ring anake istri iriki ring Bali.

Punuki sampun sakadi parindikan Ni Ketut Rijasa-ne, yan asapunika pamutus rawese, durung titiang polih nakenang ring timpal titiange. Sukil sayewakti punika."

"Saja, oo De, agamane, nah, yan turah janine wete totona, yan talektek bantas nambakin i janma, apang sing malaksana corah, jele! Sing keto, Den?"

Raris Mekel Putu masaur, "Sayewakti Tu! Yan kamanah antuk titiang tambet, i janma kekalih patut nggamel agama. Pamucuk : agama (krama) sane tuwi medal saking kayun, manah, sane ngupadi ngawentenang, wiadin nggihang laksanane becik. Kengin saking pakardin i janma padewekan saking 'tengahing angen' i janma ngupadi becik. Inggih upaminnya : I Tampul ubuh ipun ludin ten madue nyama. Engkak-engkak ipun gelem, [ 142 ]makudang-kudang rahina. Pisagannya, I Sendi madal "ipun, kandugi iju ipun mretenin I Tampul, nyimbuh pun, wiadin ngrerehang balian jantos ipun I Tam seger sakadi waluya jati.

Manahang titiang durung wenten munggah ring agama parindikan punika.

"Yan I Tampul sakit, wenang I sendi mretenin p sagannya; yan tan asapunika danda pati ipun. Manah titiang, durung wenten munggah kayogiane asapunika ring tulis. Nanging kayogiane punika janten samp wenten, nanging manut 'agama kamanusan'. Inggih T wet punika artiang titiang agama dumun. Agama kama san punika sakadi kalaksanang antuk I Sendi mar ring I Tampul i wau, punika kamanah antuk titian kengin kawastanin, agama makadi becik.

Nanging agamane sane ketah sampun matulis ring lontar wiadin ring buku, boya ke wantah anggen mi langin, mangda i janma tan malaksana corah.

Upamipun Ratu! Yening ring pempatane wenten I Ta pul, katambakin mangda tan tulus ipun memargi nga nginang, boya ke durung janten ipun pacang mawal ngauhang? Manawi ipun mlaib kelod, manawi kaler, ya asapunapi, ngempi ipun, mambelogang ring tengah!

Kengin yan i janma tan malaksana corah, punika durung janten mateges malaksana becik.

Beneh keto, De? Nang ja De, i janma soang-soang ngraksa Raksasa teken Dewa. Yan upama I Sendi ngul rin I Raksasa, manuukin tetagihan I Raksasane dogen [ 143 ] [ 144 ]

"Di pidan wenten murid titiange dapet titiang ngeling ring kamare padidiinipun. Titiang nakenin pun."
Raris I Made nyatua, "Kenapa Gede; kenapa
ngeling?" Raris i murid midartaang, "Guru, me
titiange sane ipuan mrangkat nika! Aturanga te bapan titiange nika!"
Titiang megat tutur ipun, "Yo beneh, sing atu nga memene, kalihin ne kurenane mrangkat!"
"Guru! Memen titiange sampung d u a n g d a bulan ten runguanga ken bapan titiange; kalihina mondok ring Benyah, mondokin.........."
"Nah, nah, Gede! Guru ngerti suba; mondokin gang kul? Nah, lautang Gede!"
"Nggih, ten taen titipina jinah; I Meme ping da-kuda sampun mabesen. mangda nitipang jinah, angg naur sakolahan taler ten wenten patitip!"
"Men nyen mayahin Gede?"
"Yen ten polih i meme madolan, kamen sandaanga nika. Ipuan mrangkat memen titiange, raris aturang nika!"
"Mimi, Dee! Keto keweh anake makurenan, oo De? Ah, De Yang buung! Keto nyen Yang. Yang buung na De! Nah, De?"
I Made kabilbil ipun ring ati, "Pedas Embol Putu nyegguhang iraga matunangan suba!"

[ 145 ]

Ipun raris kenyem matur, "Buung ja Ida, Lamun joari!

Sapuniki kaayonida joari matungkalikan tanggal, ngelong janji..............?"

I Dayu sareng Mekel Putu sinarengan ica, "Eeee, liu bladbadan I Madene, nemin I Made.............!"

Raris Mekel Putu nutungang, "Sangkal matungkalikan tanggal De? Makresnapaksa cara Bali, keto nake!"