Togog

Saking Wikisource
Togog
by Nyoman Manda
36666TogogNyoman Manda
[ 14 ]

TOGOG

1

Wayan Tamba negak di bataran rompoke dangin paone. Toktok toktok ngukir togog, Kayu eben mabungkulan ukuran tengah meter bakalanga apang dadi Sri tunjung. Soroh Sri mula ane liu gaena di desanne. Iteh ia ngukir togog, tual ento mula gaginanne besik. Carik ia sing ngelah. Dadi nogog gaginanne utama. Uling semengan nganti sanja tuah pangotok teken paat dogen ane gisina. Bungkut bungker tundunne noktok kayu eben. Di sampingne ada radio transistor cenik satu ben, Yen ia kenyel mauadan ia ajahan, tur nyiup roko bentul pegat nyambung.

2

Sedek ia ngukir togog teka memenne ngaba kopi misi jaja gina lungsuran. Dipuan odalan di Pura Desa. Memenne suba tua sawetara ada seket tiban. Bapanne dugas jaman repolusi ma ti dadi panyingkiran. Kone memenne dadi janda veteran, nanging sing maan apa kerana ia sing bisa ngurusang. Awak wong desa nyeh macelep ka kantor. Kanggoanga ngridig tulangne noktok kayu eben. Sekat bapanne mati, umahne uug, ia sing nyidaang menain. Jani enu bale dangine duen besik. Sanggahne mekejang uug magladuran Memenne tusing bisa ngalih gae andelanga ia duen. Suud maang kopi memenne nagih pipis beliang baas. Nyiup kopi ia tengkejut, inget teken tusing ngelab pipis. Togog ane sedeng ukira jani suba mapipis siu rupiah. Men Semben ane biasa nyuang togogne tuah nyak mayah pitung bangsit. Lemet limanne ngisi paat,memenne bengong ngantosang.

”Kanggoang nganggeh malu me, sig I Ratine,” masaut ia sambilanga nyenderang bakalan togoge di sakane.

3

Rame pesan di bale banjare, ada jogeg bungbung. Wayan Tamba negak sig dagang kopine, tongos ia biasa nganggeh. Biasane yen subs laku togoge mara bayaha cepokan. Krana ia tuon mayan akuda ja ia nganggeh guguna duen teken Men Toya.

Gamelan jogede suba nabuh liu pesan anake mabalih.Bajang truna membah teka ngebekin bale banjare. Mula tuah seka trunane ane ngupah jogede nyelametin Tahun Baru, Jani adanne [ 15 ]seka pemuda-pemudi. Dugas ane atiban banjar Tonja kelod kauh ane nyelametin Tahun Baru, jani pemuda-pemudine dini tusing nyak kalah hawa, bareng masi ngae karamian nyelametin Tahun Baru, kone pang lebih semangat ngalih gae. Makenyem ia di kenehne jani jaman maju, ngalih duen jalaran apang sida bajang trunane macepuk. Inget teken dewekne telung dasa tiban dadi jlema enu masih krokotan trunane, sing ada nak ngugu.

Rame kedeke sriag-sriag. Truna-trunane pada makelid malaib yen jogede teka nyawat. Bani-bani takut yen jogede joh, mekejang ngaukin nudingang timpalne. Saling tuludang, ia edot teken kenyem manis nanging yen suba paakina ia mlaib. Kaak-Kiik suar-suir. Wayan Tamba ia masi enu negak di dagang kopine, ekoh kenehne maakin joged bungbung, lua ngadep kenyem ngengkog ang bangkiang. Siupa kopine ane suba enyem. Inget ia teken sobeng memenne kuyu ngantosang nagih pipis. Sebet kenehne baan kliwat lacur, Ada anak bajang nyelag teka negak meli teh. Kenyemne manis. Gamelan jogede klempung - klempung. Kenehne suung nrawang - nruwung.

4

Wayan Tamba bangun uling tegakne di dagang kopine. Anak luh ane antosanga suba teka. Wayan Nerti, demenanne. Wayan Nerti baluan manis. Sing ja kalah yen bandingang teken bajang-bajange ane lenan. Muanin Nerti suba mati dugas gestoke. Ia ngelah panak dadua, luh muani enu cenik, ane kelihan mara matuuh dasa tiban. ane cerikan lub matuuh kutus tiban.

” Dadi mara teka Yan, tuni suba ada jogede, ” ia nyagjagin Wayan Nerti ane nandan panakne.

” Ne... I Putu miyegan ajak adinne magarang sandal,” masaut Wayan Nerti bakal ngojog ka bale banjare.

” Beli sing mabalib? ”

” Ngantosang Wayan suba. ”

” Lan bareng, tiang mabalih ajahan, ne I Putu apang mabalih ja. ”

” Kanggo Wayan, ajaban lan, beli masi sing bisa ngibing.”

Wayan Nerti makenyem mara keto munyin Wayan [ 16 ]Tambane. Laut ia ka bale banjare, tutuga teken Wayan Tamba uling duri. Kedeke sriag-sriag, jogede galak pesan. Aeng pesan olong jitne. Kerik-kerik nyuriakang anak ngibing.

5

Dongkange ngerok, jangkrike ngering, makire tengah lemeng. Lampu ganjrenge kelik-kelik kuangan lengis. Cicinge ngulun buang, sasih kasanga.

Wayan Tamba nylempang kenyel pules enduk di pelangkane. Wayaa Nerti lemet nengkayak di sampingne.

”Lek atine mekelo kene beli.” ”Beli suba ngrasa peteng-peteng nyelisih mai,” ia ma- kliudan.

”Memen tiange nyambat dipuan, lek atine teken pisagane.” ”Yen pitungan Wayan’ kenken..... yen beli.....” ”Kanggo beli...” Ia bangun negak di samping Wayan Tambane, Laut ia musungang bokne tur menain kamenne. ”Umah beli uug pesan, magladuran mekejang.” ”Kanggoang beli, raga lacur.” Ja bakal ngedenang damare.

”Yen kanggoang Wayan lan suba.” Ia bareng masi bangun. Wayan Nerti makenyem ngedenang damare ane magantung di temboke. Nyaluk baju tur masuluh di mekane.

”Beli bakal mulih nah Yan? ” Wayan Tamba nyaluk bajunne.

”Melahang tengah lemeng kene, enden ja malu masi suba mekejang anake nawang. ”

”Meme pedalem beli jumab padidiana, ” ia masuah tur masuluh di meka cenik ane magantung di temboke.

”Bes tengah lemeng pesan beli,” Wayan Nerti negak di pelangkane teka Wayan Tamba bareng masi negak, ngelut bang kiang gatas pipi, liman ane Juh ngelut baongne muani, madu asih.

”Kanggoang adi... . beli laeur, nanging keneh beline sujati bakal nganggo adi timpal aidupan. ” Wayan Tamba ngelut asi tur ngaras pipi, Wayan Nerti ia makenyem. manis,

”Dadi ento buin orahang beli, tiang suba nyerahang [ 17 ]ukudan,” laut ia ngebahang sirahne sig tangkah Wayan Tambane.

”Kenken I Putu nyak ia ajak bareng ka umah beline?”

”Baan undukne Putu ajak adinne depin suba jumah tiange, jumah masi suung apang ada ajaka makeengan teken dadongne.”

”Keto ja suba pedalem nak cenik kalabin.”

”Panak tiange keduane anak ikut pesan ajak dadongne.”

Wayan Tamba makenyem manis tur buin ngaras pipi ngelut nakep majangkepan saling aras daas-diis ngringis.

6

Damare mati kuangan lengis. Nglier laut peteng dedet. Siape makruyuk ngedas lemahang. Wayan Tamba bangun kepupungan. Ia ngocok tundun demenanne.

”Beli mulih nah Yan,” laut ia nyaluk baju.

”Suba lemah beli? ”

”Suba makire... pules ja malu, beli bakal mulih nah.”

”Nah.... melah-melah di jalan beli.” Wayan Nerti buin ia nengkul nyaputin awakne, pules baan kliwat kenyelne. Wayan Tamba laut maklieng mulih,

7

Matan aine suba tegeh Wayan Tamba enu masi ia nengkul. Memenne suba ngidupang api di paon, bakal ngae yeh anget. Biasa ia semengan ngae yeh anget malu ngaenang pianakne kopi. Suba keto mara ia nyakan.

”Bangun ja Yan, ene suba tengai,” nyerit ia uling paon nundun panakne ane enu pules di bale dangin. Sing ada pasaut uling bale dangin, Wayan Tamba ia enu geris-geris pules. Mingkinanga menekang saputne.

”Yan bangun ja malu, meme suba nyeduh kopi,” buin memenne nyerit, tur ngaba kopinne ka bale dangin

Kijap-kijap ia bangun, kocoka sirahne teken memenne. Enu makalung kamen ia negak di bale dangin nyeder sig sakune.

8

Kijap-kijap ia bangun, kocoka sirabne teken memenne enu makalung kamen ia negak di bale dangin nyender sig sakane. ”Buin pidan Galungane me?”, matakon ia teken memenne.

“Buin telung dasa lemeng miribang meme.” Wayan Tamba nyiup kopinne tur nuunang saputne. [ 18 ]”Ngudiang dadi tumben cai nakonang Galungan?”

”Kene me....,” ngangkreg pasautne gelip ia nyiup Kopi.

”Ah..... kene me..... lacur cange.... cang makita ngalih somah.

”Nyen ento... apang beneh masi ben ngorahin uwan-uwan caine.”

”Ento Nerti.... lad somahne Sudamia. ”

“Nerti....?” Memenne tengkejut.

” Eda meme tengkejut, suba kenehang cang mekejang”

Memenne nengil nguntul sing pesu munyinne. Wayan Tamba mrasa memenne bakal sing setuju, nanging ia nawang solah memenne sing ja nyangetang pesan, apa buin raganne jani suba madan kliwat tua. Mrasa ia teken memenne bakal sing setuju, krana ja nyuang baluan. Suba nyet kenehne, apa ja bakal orahanga ia sing bakal buung, apa buin ia ane ngalih gae, sing ja ngidih teken anak len.

"Yen suba keneh cai, meme tuut dogen,”” memenne laut ka paon, Wayan Tamba inget ia teken kenyemne Wayan Nerti. Japin ja sing ngelah jeg bakal baniang gen endasne. Madukan dadi besik di kenehne. Dugas mlajah nogog pidan masi sing nawang apa. Togoge masi kayu makelengan bakaine. Jeg bakalang duen, togog dadi, jeg paat duen, masi dadi ya majenengan jlema. Mekejang Masawang di kenehne. Laut ia tuun bakal masugi.

9

Rama sedeng nguber kidang emas ane edotanga teken Dewi Sita. Aeng tingkah polahne Patih Marica. Betara Kama ngrangsukin Dewa Rama awanan keto sanget tresnanne teken Dewi Sita mawinan ubere kidang emase. Suba sawatara joh Dewa Rama nguber kindang emase laut teka Rawana nyander Dewi Sita. Makeneh-keneh ia kenkenang ngejang Laksmana ane snidira teken ipahne bana sing nyak ngalih Rama. Kenkenang ngejang Laksmana dugas miyegan ajak Dewi Sita, kadena Laksmana edot teken Dewi Sita. Mekelo pesan ia makeneh bakal ngortenang papan kepelane ane mlantang duang meter tontonan bakal isinang satria Ramayana. Suba uling mekelo ia makeneh mara nyidaang ia nyemak, krana [ 19 ]ada ane bakal saatanga.

10

Wayan Tamba negak bengong di bale dangin, nyender di parbane. Memenne mara pesan suud mabanten, jani tilem kapitu. Betara Siwa tedun ka mercepada kacepuk teken I Lubdaka ane sedeng bengong di punyan kayune. Tukang boros mula geginanne mamati-mati, nanging yen panakne ada anak ngebug, tan kodag pedih basangne. Menusa mula demen di luunge duen, Lubdaka bengong, sing tawanga beten ada lingga, Lubdaka ngentungang don, nunas ica ring Ida Betara Siwa ........

Wayan Tamba inget teken tutur Betara Siwa matriwikrama. Bengong ia mekelo, makesieg kenehne, mekita ia ngae togog mapinda Betara Siwa. Laut ia nyemak damar ganjrenge nglantas ka rompok dangin paone.

11

Ada kayu eben akeleng mlantang ameter, jujukanga tur budang badingina, laut ia anggut-anggut, dadi suba tur cocok amun nyet kenehne. Bakalanga aji kapur malu, corat-coret apang magoba amun nyetne. Nyemak ia timpas teteka bedik anggona pinget ortene. Gati pesan tur cara magesoan ia magae, kene yen pesu reragragan kenehne. Suba rata mapinget laut senderanga bakalan togoge di sakane. Makenyem-kenyem ia, baan kendel kenehne.

12

Memenne ngaba nasi ka bale dangin. Wayan Tamba limanne enu nyorat-nyoret, enu ngrambang togog Betara Siwa matrivikrama, Enu dadi keneh sanget pesan. kenkenang ngadungang tegeh togoge teken lantang kayune.

”Madaar ja malu Yan, kanggoang sing ada jukut.”

”Apa gen yang kanggo, meme suba madaar? ”

”Meme mara pesan di paon.” Wayan Tamba laut nyemak nasi ane mwadah piring sutra totonan. Misi be pindang teken pepel kacang. Apa ja ane sagianga teken memenne ia sing sanget mamidi, kanggo dogen.

”Me..... kenken itungan memene yen yang nyuang I Nerti ? [ 20 ]“Meme suba tua kene, apa ane sangetang meme, nak mekejang kanggo cai, cai ane ngalih cai ane nganggo.” Memenne negak di sakane.

“Keneh yange, suud pegat uakane bakal juang ajak mulih.”

“Meme sing jeg nuut duen keneh caine, kewala tarinin masi uwan-uwan caine, apang beneh sulurang awake manyama, japin ja awak sing ngelah apa-apa.”

“Mula kanggoang ngae biyekaon duen,” memenne buin nyambungin.

”Keneh yange keto pesan ja,” ia laut ngejang piringe ane suba kedas isinne,

”Mula madan pragat meme demen suba.” Memenne laut nyemak piringe abana ka paon.Wayan Tamba inget teken Nerti.

13

Di Galungane pemuda-pemudine sabarengan mabakti ka Pura Dalem teken ka Pura Desa. Suba dadi sima di desanne ngenem bulan di Galungane para trunane sabarengan mabakti ka Pura. Suud mabakti mekejang suba pada nuju bale krana seka trunane ngae bar. Biasane nganti macekan rame suba di banjar. Pemuda-pemuda banjar lenan pada teka ngebar, saling undang keto mula simane ane suba majalan, nyen ja ane ngae bar pasti pemuda banjar lenan teka mablanja. Wayan Tamba ia masi maan tugas bagian ngalih kursi. Dadi gaen iane aluh, suud nyediaang kursi maan suba ia elah-elah, ingetanga disuudne duen, nguliang, kursine. Suba itunga, maan ia bakal Mragatang togogne. Togog ane ngisinang basangne.

14

Di manis Galungane sedek ia sedeng iteh mragatang togog Betara Siwa matriwikrama, Demen pesan kenehne krana engegal ia nyidaang Mragatang togoge tur luung amun nyet kenebne. Pengotokne terus lancar ngebug paate.

”Masan rainan_ beli magae,” jeg ada nak luh teka uli diwangan uli diwangan

”Dadi Putu duen bareng, Kadek anak Kija ia,” bangun [ 21 ]
- 21 -

ia nyagjagin Wayan Nerti ane mara teka ajak panakne ane kelihan. ”Kadek ajak dadongne jumah.”

”Mai negak ja malu di bale dangin.”

”Di Banjar beli sing maan gae, kaden ada bar?”

”Beli maan bagian ngalih teken nguliang korsi.”

”Dayan beline,” Wayan Nerti makenyem.

” Krana ada saatang beli, kanggoang masan Galungane magae.” Wayan Nerti ia makenyem nguntul tur menekan ka bale dangin nandan panakne. Wayan Tamba nyapuang tikehe, ngisidang tempehe ane mabiayagan di pelangkane, Piring nasine enu masi mura konden makisidan,

”Kene ba sing ada anak ngugu, mekejang magladuran.”

”Memen beli nak kija, dadi suung jumah.”

”Mara nak ngorahang mabanten ka umah dangin.”

”Laut Wayan Tamba nyemak tempehe ane misi jaja lungsuran enjuanga sig panek Wayan Nertine.

”Neh,.... jemak jajane ajak biune Tu!”

”Jemak nake, dadi ngidih dini,” Wayaa Nerti makenyem manis.

”Jemakang ja Yan, Putu lek-Iek ia.” Laut Wayan Nerti nyemakang panakne biu abulih teken jaja gina.

”Ajak ja Putu madaar bedik Yan.”

”Mara pesan ia suba madaar, dugas makire mai.”

"Cicipin ja tum bedik Yan.”

”Binjahan ja beli.”

Wayan Tamba laut ia maakin demenanne tur ngisi limanne. Putu Darsana panakne nolih memenne ane kenyem-kenyem duen.

”Beli.....”

”Yan,.... keneh beline suud pegat uakane. 2

”Dadi enggal beli,” Wayan Nerti ngisi liman Wayan Tambane. Panakne iteh naar jaja gina ajak biu. Sangetanga pesan ngisi liman Nertine, nrugtag kenehne, kebus awakne. Wayan Nerti ia ngidem lemet baan sanget tresnane. Panakne masi enu iteh naar jaja. Cicinge ngongkong. Memenne teka uling diwangan. Wayan

[ 22 ]
- 22 -

Tamba ngejoh negak tur ngurut-urut sirab panak Wayan Nertine. “Mara meme teka uli maturan,” matakon Wayan Nerti.

“Memme mabanten ka umah dangin, sig sanggah pamuger memene. Tuni suba Wayan dini.”

“Mara pesan tiang teka, beli mesenang,” ia nolih Wayan Tamba ane ngurut sirah panakne.

”Ajak ja panake madaar malu ka paon, meme ngae tum.”

”Binjaban ja me.” Wayan Tamba demen kenchne nyak miribang adung memenne bakal memantu ajak Wayan Nerti.

Memenne ka paon nyemakang nasi tur ngaba ka bale dangin.

”Beline masi tonden madaar uling tuni jeg iteh nogog uling semengan.” Wayan Nerti ia kenyem-kenyem duen, nyak suba pada. pakedek-pakenyung.

“Kanggoang tum nangka ajak tum gedang.”

"Masi tum adanne,” laut Wayan Nerti nyemakang panakne nasi tur ia bareng masi madaar, Mekejang liang kenehne.

15

Rame pesan disamping rompoke, Wayan Tamba nguun timpalne ngidih tulung orahina ngerot pandilne ajak togog Betara Siwa. Apang enggalan pragat ia ngidih tulung teken timpalne ngamplasin togoge krana suba Pragat, keto masi pandile.

”Tumben abra pesan gegaen caine,” timpalne makeengan.

”Asane tumben amun nyet kenehe magae,” masaut Wayan Tamba.

”Pandil awake tumben luung pesan, Dewa Rama asane saja-saja cara anak nguber kidang.”

”Mulane anak nguber kidang.” ”Sing........ sehe mlaib nyak cara sujatinne, sing liu nake ngae togog, patutne anak mleib naging ngenahne cara naak majujug kekeh jungkeh,” maasut timpalne laut nyederang togoge ka sakane apang ngenah agem limanne. ”Mula luung pagaen caine jani.” ”Dumadak apang enggal laku, awak tukang togog, sing bisa namping luung bea makelo, basange sing ajak maadengan.”

[ 23 ]
- 23 -

Mekejang kedek masem baan lacure, gepe ungkat-ungkit teka anake ngelah pipis, Art Shop ane gede, mekejang wadana, payune dadi mudah-mudah mekejang. Togog....kayu tabasin aji keneh, aji saat .....apa duen nyidaang mapinda ...... nanging lacure mekejang mapipis.

16

Kuyu sebengne Wayan Tamba pesu uling Art Shop ” Supraba.” Enduk pajalanne nyandang togog Betara Siwa matriwikrama. Patuhanga ajin togogne, ane gaena kodian. Tuah ja siman anak meli ngelah pipis, bes molas tali tupiah tagiha. Tuyuhe ngae abulan tengah, sing ja mulih pamelin nasine, apa buin ongkos ngae. Mawinan ia ngaba togoge ka Art Shop Supraba, bana Ida Bagus Sueca ane ngelahang Art Shope suba kasub pesan, baan kaluungan tur pilihan barangne. Bes ngencot yen kene goban togoge, juari nagih molas tali cara togog kodian. Kene suba senine jani, seni kaukur aji pipis. Ban kenyel tur gedeg sebet kenehne, mreren ia ajahan di batan warune di samping Art Shope. Togoge janga di batan warune. Ja nyongkok sambilanga ngisi togoge. Ada sawetara dasa montor sedane, mreren di aap Art Shope, buin lantas teka montor mickrobus, rame tamu Jepang tuun. Bengong ia ngantenang, kene ganti nake ngelah. Tamune pagrunyung sig tongos anake nunun, gaide kepras-kepris ngomong Inggris apa kaden orahanga, limanne tudang tuding, supir sedane suba ada maakin, cara ngaturin punggawa, tundena ka kamar cenik di samping Art Shope, mekejang kenyem-kenyem. Ditu suba sedia Seven Up, bir, roko Gudang Garam, 555 ada masi ane ngaba Dunhill. Ebuh supire,ebuh gaide, ecbuh ane ngelahang Art Shope.............. bangka tukang togoge.

Tamune suba menek ka montor buse, supire enu masi ngorta ajak peladen Art Shop ane bajang, kedek-kedek manis masumpang bunga cempaka. Supire kedek-kedek, teka gaide nyubitlimanne. Togoge ngranaang anake demen, kedek-kedek .......kemyem ..... Suba telah tamiune mekejang menek, gaide nolihkipak-kipek, supire masi keto, laut teka anak ngaba amplop ....... misi pipis.......tip... telung dasa, ada masi ane

[ 24 ]
- 24 -

petang dasa persen. Ebuh mekejang........ bungker-bungker tukang togoge.

17

Wayan Tamba enu masi nyongkek di batan warune ngisi togog. Bengong ia ngantenang kamelahan anake, aget anake idup. Awak lacur maan daah-duuh duen. Inget ia teken munyin timplane, eda bes sanget nolih menek, mentas batu cenik sing tepuk katanjung batise, matatu payu ja awake sakit padidian. Mara ia ukana nyandang togoge, laut ada montor honda mreren di sampingne. Toris mabok gading mreren, gede landung batisne lantang.

“Hello .....” torise ngorahang heloo ia manggutan makenyem.

“Heloo ....” bisa masi ia ngorahang heloo.

“What is that?” torise ngomong nakonang togogne, mesti ia nakonang unduk togogne, baan limanne nudingang togog.

“Stecu ... Sir.” Ja taen ningeh cerik-cerike ngorahang stecu yen ngancung-ngancungang togog sig torise ane liwat, togog kone statue bahasa Inggrisne, Torise laut tuun tur nongkrak montorne terus nuju sig togogne.

“Good. ...,” torise ngomong padidiana,

“You will sell... how much the price,” torise nudingang togoge. Ia kipak-kipek sing nawang apa, apa kaden ane omonganga teken torise Ia inget anggul-anggut duen, telah peluhne pesu miriban seken pesan keneh torise ene bakal meli togoge, melahang pesan mriksa, tur buin uling joh tlektekina buin paakina laut buin ia ngomong ane cara mara tunian orahanga, apa kaden artinne, kepras-kepris duen dingeha. Torise dot pesan ia bakal mej ( keto kenehne ulih sebeng torise ane Sanget pesan nlektekang togoge ).

“How much,” torise buin anggut-anggut. Ia nengil telah pesu peluhne, Laut teka pelayan Art Shop ngajak torise apang masuk ke tokone, nagung torise sing nyak, ia enu neneng togog Betara Siwa Matriwikrama. Buin Torise nolih wayan Tamba cara anak nyekenagn sebengne. Made Gita Pelayan Art Shop ngomong kepras-keprus ajak torise limane tudang-tuding, miribang nyatuaang arting togoge, mingkinang torise bengong tur dot pesan.

[ 25 ]
- 25 -

” Aji kuda bakal adep beli togoge ene, tamiune dot pesan.”

” Ene togog gagemet beline pesan.”

” Tuah ja luung aji kuda bakal adep beli.” Torise be ngong nolih ia ngomong ajak Made Gita. Kileng-kileng cara siap sambehin injin, patuh cara ia ningeh torise ngomong Inggris.

” Nah kuda bakal adep beli?” Len pesan cara token Art Shop Suprabane nagih nawah barangne tuah molas tali. Ia makeneh-keneh, ia ningeh yen togog cara ane gaena janicne paling bedik bisa laku satus tali,

” Keneh beli ngadep satus tali.”

” Dadi tegeh pesan ajinne?” Made Gita nletekang

togoge.

” Tolih nake togog beline,” masaut buin ia. Laut Made Gita ngomong ajak torise. Torise tengkejut, tur ngomong buin kep- tas-kepris ajak Made Gita. Liman Made Gitane tudang-tuding miribang nuturang buin baan pindan togoge. Saling gatik omongne. Torise sehne dot pesan. Sebengne cara anak matetawahan, krana ia ningeh munyin ngorabang dolar.

” Orahin tiang karobelah tali, ia sing nyak.” Torise be ngong nolih tur madingehang Made Gita ngomong.

” Ja nyak ja satus tali rupiah, nanging tiang sing maan apa, yen payu monto, tiang baang selae tali,” Made Gita nyeken ang. Maplengek Wayan Tamba ningch omongue peladen Art Shope.

” Ne untung sep tiange ada tamiu, yen sing keto ulaha beli uli dini.”

” Ulehang anake apang nyidaang laku amun nyet keneh beline! ” Buin Made Gita ngomong ajak torise. Torise kituk-kituk muanne. Aget pesan anake nawang basa Inggris, apakpakan base ngalih gae maan selae tali, ragane gepe-gepe bungker pada asilne.

” Nah yen suba keto, baang suba,” sada sebet Wayan Tamba ngomong. Laut Made Gite buin cuas-cuis ajak torise, tur torise ento makenyem anggut-angeut.

” Mula, abaang togoge ka losmen Nirmala di Ubud, tongos ia nginep, ditu beli nampi pipisne, mula nyanan di suba nampine ingetang nyen pipis tiange!”

[ 26 ]
- 26 -

Aluh pesan anak ngalih gae yen bisa basa Inggris, Made Gita buin ngomong ajak torise, tur ngorahin ia ae ngaba jani togoge ka Ubud. Torise Jaut ngidupang montorne lantas ma cuet ka Ubud, Wayan Tamba nyetop bemo bakal ka Ubud.

18

Rame torise di Hotel Nirmala, Mara ia macelep ka otele suba jajagina teken tuane totonan.

"Come on......,” torise ngaukin, laut ia nutug ka kamarae, Tuane nyemak togoge demen pesan kenehne.

Please sit down,” ia rasane orahina negak, krana limanne nudingang kursi, ia laut negak tuane kendel kedek mereken, Laut teane mesuang pipis satus tali Jaut baanga ia. Baanga masi ia ngidih dolar dadua. Tuane ngisi limanne ngorahang terima kasih. Laut teka pelayan otele ngaba minuman maang tuane. Inget ia te ken ngelab-pandil besik enu jumah mirihang tuane nyak meli. la ngorahin pelayan nyak miribang tuane meli pandil Ramayana buin besik. Pelayam otele ngomong sig tuane. Tuane kenyem - kenyem demen tur anggut - angput.

” Coba kone aba mai, bakal toliha teken tuane.”

” Dadi lingsirane aba tiang mai,” Pelayane buin nakon ang tuane, tur tuane: buin anggut-anggut, Enggal-enggal ia ngorah- ang bakal mulih, bakal nyemak pandile,

Teked ia jumah, suba dapetanga Made Gita di bale dangin ngorta ajak memenne,

” Dadi mekelo pesan beli ditu?”

” Tuane anak enu ada tamiunne,” masaut ia, nanging

suba gedeg pesan basangne. Lagute bakal ngalih pipis sing dadi endenang,

” Akuda Made bakal ngalih?”

” Patutne tang maan telung dasa,”

” Kanggoang Ja duang dasg duen.”

” Negudiang keto beli, curu ngalih gae.”

” Aluh pesan Made ngalih pac, belj bungkut - bungkut tundune sing maan nan amun apa,” Wayan Tamba sada sebet sebengne.

[ 27 ]
- 27 -

” Nah pang enggalan beli, selac kanggoang tiang.”

Wayan Tamba krana ia bakal enggal-enggal buin, jeg baanga pipise selae tali.

” Mani puan saget ada nyen suecan Kawi buin, sing tiang nyen ngaba tamiu mai, yen suba liu nak nawang pagaen beline luung.”” Makenyem masi Wayan Tamba sambilanga ngen juhang pipise anyar enu dempet-dempet, enu kekeh-kekeh mara teka uling Bang. Made laut pesu kendel kenehne agretekan maan ngalih gae selae tali, Wayan Tamba laut maang sisan pipise apang melah ang ngejang teken memenne krana ia bakal enggal ka Ubud buin sig tuane ngaba pandile. Kaputa pandile aji koran apang sing daki kena ebuk bes mara dibi semira. Abra pesan seh Ramane ane se deng nguber kidang emas.

19

Mara tuane nepukang pandile tur baanga satuane teken pelayan otele, demen pesan kenebne, Jaut ia ngomong teken pe layane aji kuda ajinne.

” Aji kuda bakal adep beli,” pelayane matakon tcken ia. Inget ia teken Wayan Gianti ane bareng menehin pandile. Pelayan otele patuh ba bakal igel-igelanne cara Made Gita.

” Kenkenang ja apang maan tiang pipis scket!” Buin pelayan otele ngomong teken torise. Tuane nganggut.

” Mula baang tiang dasa tali, tuane sing nyak lebiban teken scket tali. ”

Nah apang enggalan,” Wayan Tamba ja ngamaang suba apang enggalan, inget ia dugas petengne majanji suud pegat vakane ajak Wayan Nerti. Tuane makenyem tur mabesen buin tiban ia bakal mai yen ada togog luung apang tuananga duen, ia ma- besen apang gaenang togog Rama ane luung. Ia ningeh pabesen tuane uling sig pelayan otele ane nampi Taos tuane.

” Antosang tiang di aap otele beli!”

Pelayane prajani mabeli teken ia, mara tuane maang pls teket tali. Laut ia mulih tekedi.di aap otele baanga pelayan otele pis dasa tali. Mekejang makenyem masemu manis. Laut Wayan Tamba nyetop bemo mulih ka desa Lodtungkang.

[ 28 ]
- 28 -

20

Memenne gati ngaukin nyama-nyamanne, krana panakne tan pawangsit ngajak anak luh mulib. Tan panahen sajan memenne, kadena Wayan Tamba bakal nyatuaang mal ajak uwan - uwanne, mara mapiguman bakal nyuang Wayan Netti. Bincuh inguh keneh memenne krana pajalan panakne kliwat gangsar. Kenkenang jani krana mekejang suba pragat, Wayan Nerti jani jumahne I Tamba ia anggona somah.

21

Wayan Tamba mrasa pelih dadi plaibang panak anake, kaden awake suba biasa ditu nginep, jani jeg plaibang jleman anake tan pawangsit, cara nyemak kucit bas kadodoan. Uwan-uwanne pada teka, kenkenang bet ngitungang jani kadung suba dini panak anake. Laut nyama-nyamanne mapiguman, nyen ane bakal nyedek ang kemu, Mekejang makelid, krana anak luh uling jumah bakat plaibang apa buin ia suba biasa ditu, peteng-petengne suba biasa nginep. Suba pada ingkup paigumane laut orahina I Tomblos ajak I Grudug bakal nyedekang ka umahne Wayan Nerti. Wayan Tamba ia bengong negak di bale dangin, Nerti ia masi bengong kenken kaden baka! pedih memenne. Apa buin ia ngalahin panak dadua. Memenne padidiana jumahne, bapanne suba mati duang tiban ane suba liwat. Ada misanne ane Sanget pesan kenehne teken ia, krana konden apa-apa pidan suud gestoke ia suba nagih ngadep carik te tamian odahne. Ia suba sanget pesan bakal matiang muaninne pidan, muaninne nak sing nawang apa-zpa, gaenne tuah ka carik, nanging duges gumine magrudugan ia bareng ajak timpal-timpalne asubakan milu partai soroh barak.

22

I Tomblos teka mageson uling diwangan, angkihanne daas-diis. Teka lantas I Grudug. buka adana ia magrudugan teka, patuh cara I Tomblos angkihanne daas-diis, buka ada anak nguber.

“Apa cang das gampoka ditu, mara cang macelep mulihan“

“Misan Nerti paling sanget pedih, nagih ngampok,“ ngrucuh munyinne I Tomblos.

“Yen sing engeslan ajak fang mulib, meh grejega icang

[ 29 ]
- 29 -

ditu,” I Grudug masi ngaeuh munyinne, sing karuan mabesikan.

”Mekejang nyamanne pedih.”

” Pedih patut mula pedih, dong suba kasedekang ban I Nerti dini, apang sing nyen ibukanga panakne,” memen Wayan Tambane matakon, laut raganne negak di bataran bale dangin.

” Nah yen suba keto, kanggoang jani mula jumah ma dan pragat,” memenne buin nyambungin tur ngidih pitungan teken uwan-uwanne.

” Suba ja kadung kene, luung masi buka pitungan nyai ne, apang mula madan pragat,” uwanne ane paling keliha masaut.

” Nah... yen keto pitungan beli, tiang ngidih tulurg ja teken beli, kema ja nangkil ka gria buin pidan dadi pragatang kewala kanggoang bayuan beten duen,” memenne buin masaut.

Baan unduk ketone, beli ja ka gria.” Mekejang pada angkep teken paitungane keto.

23

Suba dasa lemeng Wayan Tamba masakapan. Matuanne gedeg pssan. Pejatine sing tampina, tuding batbata anak ane ngaba pejati. Ngudiang jlema ubuhan abang pejati, eda ngaba pasemuan ubuhan mai. Liu pesan munyinne ane sing dadi padingehang baan kuping. Mlipetan bantene. mulih nyrutcut tan papamit. Wayan Nerti ia sebet pesan, inget teken panakne. Ia makeneh-keneh yen Memenne sing ja patut keto pesan pedihne, krana Wayan Tamba anak suba biasa baanga nginep ditu, ne miribang sanget pagaen misanne, I Danta ane sanget dotne teken paukudan iane. Wayan Nerti ia sing nyak, kenkenang men ngenyakin ilema bebotoh, botoh tajen, munyah. Pidan mara-mara muaninne mati, ia teka nagih nyilih carik anggona boreh di bang. Sanget pesan sebet kenehne Wayan Nerti, ia inget teken pianakne. Mekelo pesan ja negak bengong di bale dangin. Teka muaninne alus nyambat :

” Nah suud suba sebet Yan, menck-menek Jan plajahin bareng suba kadung pelih paialane,” muaninne ngusap-usap sirabne.

Wayan Nerti ngisi liman muaninne makenyem manis.

24

Tengah lemeng peteng dedet, cicinge ngaung. Wayan

[ 30 ]
- 30 -

Nerti makenyem manis maplisahan di samping muaninne. Laut ja makita ngenceh makliudan ia bangun, menahin kamben bakal pesu

uling bale dangin.

Bakal kija Yan?” muaninne makliudan matakon.

” Neenceh bedik beli.”

” Melahang nyen ada lipan, lipi, née sentere aba!”

Wayan Nerti laut pesu nuju samping tompoke dangin Eaone: Wayan Tamba mabading nengku! ban kenyelne. Mara Wayan Nerti teked dangin paone, makesieng bulun kalongne. Peteng dedet ma kesiab, ada munyi maglebug cara nyuh ulung, Mangkregan ia me litang kamene ada munyi makresekan di temboke, Ia nolih jeg du ur temboke ada tendas cluluk ileg-ileg kedek ngrekek. Ngejer awak ms mara ja ukana mabading, kamenne ambisa teken liman bojog mabulu, batisne limpuka teken nyuh pompongan ngliling tur di du ur temboke gulang nyenter ada bulan amun ngiune matinggah samping tendas cluluke, Liman cluluke kepar gregeh-gregeh. Di samping bulane duur temboke liu pesan api masliwer makeber. Wayan Nerti nyerit gigian. Aduh ..... aduh..... aduh..... aduh........aduh....... aduhhh. Wayan Tamba ngrepak bangun makecos ka natahe, dapetanga Juhne ma kipu di tanahe, ngejer aduh-aduh, nyerit tudang-tuding, geleh... ..

” Ada apa Yan,” ia nyangkol luhne ane maguyang.

” hhbhbbh....... whhhh...” luhne sing masaut.

Memenne teka bangun bokne Magambahan, matapih tak entud.

” Ubbhhhhbh...., abbhhh ....iihhhh....” memenne

nyerit tan patakon ngojog ka temboke, ngenjel tembok, raab somi ne sengeh, ada api masliet Bojog mlaib: ngrekeh,. memenne ngejer bokne: jeting magambahan.

” Antosang .... eda crekak ka umah icange, dija di Pegayaman, di pasisi Jumpai,” memenne nyerit ngelur ngindang.

Ih.....bojog ngereh mlaib apine maklieb ngelod kauhang.

” Uh... ubhh uh,” memenne teka maakin Wayan Tamba ane ngejer ngisi Iuhne ane sing inget-inget baan takutne.

” Banguna Wayan,” memenne Dgorahin, tur raganne

[ 31 ]
- 31 -

magesoan ka bale daja, inget teken raganne enu matapih duen.

"Ia sing inget—inget me,” Wayan Tamba ngosong luh ne ajaka ka bale dangin.

” Me............,” ia ngelurin memenne ane maklieng mara ngajanang.

” Me.....me....me....” ia nyerit luhne enu ngidem.

"Me......................meeee..............” Ngejer awakne.

ih...........ih..........uhhh........ihhhh.................ih....ahh......ha......ha....uhhh....ha......hiiii....ha......macuet apine duur temboke ngresek, glehaf-flebug.........Keeeek........eeek........kaaaak........keeeekkk........kuuk..kuk....kuuuk...kuuuk.......kiiiikkkk...kaaaak.....


  • Memecee ....meeee.....me?” ngelut luhne ane enu ngidem, tusing inget uling tuni. Ngejer awak ne, bangun bulun kalorgne, krana ia ningeh munyi ngendah

ngendah, jebag-jebug. Apa kaden ngredek di samping tebane di batan tinge. Luhne enu masi ngidem tusing inget-inget, tusing ma krisikan. Ia ngengkahin luhne apang nyak nang makridipan.


” Me.....me....meeeeeeeeeee,” ia nycrit sanget pesan.

Kuk......kuk .... kuuuk... kuk.... kuk..... . kuuuk

”Me....meeeeeee,” ngejer awakne nyerit sanget pesan.

Ngaung.... aung... ungg ... kong... . aung....ung. Cicinge ngulun nyambung tusing pegat. Kongkoug......kong....aung....ung... ung... aung....

” Meeeececeeceece, nak kija kone.......... sing tawang meme luh cange sing inget-inget ........me.....” ngeling ia jerit-jerit.

” Yan Tamba....... nak kenken,” pisaganne nyerit. Makesiab Wayan Tamba ningeh munyin pisaganne, makesiab demen, ada masi anak enten.

” Pa Ketut...... tulungin tiang.....,” ia nyerit

[ 32 ]
- 32 -

ngidih tulung. Laut teka pisaganne menek tembok, krana sing ada beiclan ka umah Pa Ketut Sembroge, Wayan Tamba_ ngeling jerit- jerit ban lubne tusing inget-inget tur memenne ilang maklieng ka batan tiinge Pisaganne ane lenan mekejang bangun magrudugan Krana ningeh anak jerit -jerit tengah lemenge. Mekcjang gati nye makang bawang tur Wayan Nerti simbuha muanne aji bawang, ada masi ane nyolekin tlapak batisne aji pos bang.

” Nak ngenken dadi kekene luh caine,” matakon Bapa Ketut,

” Ia anak bakal ngenceh, jeg gelech ia, mara jajagin tiang ia suba tusing inget apa-apa, lemet sing makrisikan ”

” Nang buin simbuh muanne aji bawang!*” Laut bin simbuba muan Wayan Nertine aji bawang kanti tebel pesan.

” Memen Wayane kija? ”

” Meme suba bareng geleh, Jantas ilang kija kaden tiang,”

Mara Wayan Tamba munyi keto, mekejang nengil ma plengek. Bapa Ketut Sembrog ngorahin buin nyimbuh muanne Wayan Nerti. Ada masi ane gati nunasang panawar di paon, laut coleka muan Wayan Nertine tur misi kemik-kemik masi bedik.

“Inget-ingetang ragane Yan, ngudiang dadi Wayan ke kene.”” Wayan Tamba mecik-mecik sirah lubne tur abina sig paane. Usap-usapina simbuh bawang ane nampel di muanne, jeg tan pa nahen Wayan Nerti makrejengan tur nyerit aduh .......... Mekejang anake makesiab, nyagjag ngrunyung, ada ane ngisi liman ne, ada ane ngisi batisne, Wayan Nerti jerit-jerit makaikan tur aduh-aduh..............................

25

Angine ngesir, dingine tan kodag, Wayan Tamba ajak pisaganne kenyel luyu nongosin kurenanne ane ngeling tur jerit-jerit duen. Wayan Nerti enu masi sengi-sengi ngeling, enu krejeng-krejeng ngejer awakne, tetep ngorahang ada apa ento duur temboke, gigian apa ane ngambis limanne. Sabilang gisina limanne teken pisaganne ane bareng nongosin, ia ngejer ngorabang apa ene mabulu. Geleh nyerit aduh....... ehh .... apa ento galang duur temboke, eh....beli.....buin ngrekeh beli. .. . aeng gigiane .. .

[ 33 ]
- 33 -

uh.....apa ente nglilik........, selep-selep layahne ... .

” Nengil Yan, mak sing ada apa, mone liun nyama- nyamane nongosin Wayan.” Wayan Tamba ngurut-urut sirahne.

” Ehhh....ngrekek.....lengar tendasne.... ....beli.... aduh...... nagih caploka yang beli.... gelut yang beli....... ” Wayan Tamba ngabin sirah luhne tur usap-usapa bokne. Wayan Nerti enu masi ngeling sigsigan tur aduh..... Cicinge ngredeg nyarap ngongkong, nyogruh-nyogroh ka teba ka batan tiinge. Mekejang makesiab di bale dangin krana ningeh munyin anak luh sengi-sengi masesambatan. Wayan Tamba makesiab, nyerodang sirah lubne ka galenge tur nyagjeg ka teba, krana ane sengi-sengi munyin memenne.

”Yan .......ning ...... Yan Tamba....” Pa Ketut Sembrog ngaba damar tur suluhina ka batan tinge. Di batan tiinge Men Tamba kisah-kisah maplisahan di tanahe,

”Aduh.....mati meme .... aduh....,” me menne krejeng-krejeng beten di tanahe cara siap ngasen. Di Bale dangin enu masi Wayan Nerti geleh jerit-jerit gigian nyeh.

” Anak kuda meme, kija meme uling tunian.” Wayan Tamba nyangkol memenne ajaka ka bale dangin. Memenne tusing masaut, aduh-aduh, ngeeh-ngeeh ngisi tangkahne,

Kuda meme ene ...... ” Wayan Tamba ngeres munyinne.

”Aduh Yan... . crekak misan luh caine. ...... ngrebut meme, matuan caine pada.” Adeng-adeng memenne mamunyi naanang sakitne. Mara ningeh munyin Men Tambane keto, Wayan Nerti nengil ngejer mrasa suba apa ane nepen paukudanne. Memen ne enu aduh-aduh, gedeg pesan basangne baan karebut.

Yan eda cai nyen ngwales jengah, depang suba meme mati nanging cai apang bench -beneh nyalanin idupe nenenan,” memenne angseg- angseg mamiunyi.

” Apa Jamun jatinne ane suba gredegang meme.”

” Baan pelih pajalan caine, dadi misanne sanget pesan pedih ulih mameteng bana ngwales pajalan caine, baan entone meme

[ 34 ]
- 34 -

Sing trima, awanan meme nglawan. Yen memen Nertine duen ane arepang meme, ..... meme anak ngalab, nanging ne misanne I Danta sanget pesan ia crekah, tur nempongin meme.” Memen Wayan Tambane terus ngomong angseg-angseg sambilanga ngisi tangkahne ngorahong sakit.

” Yen kalain meme mati, eda pesan Wayan ngwales apa- apa, eda ngendah-pelag, ene suba ganti meme, ngetohin panak. ”

” Dadi meme ketanga, ngudiang sing cang den suba apang amaha. ”

” Eda ngomong keto, meme ane nawang unduk peteng, cai suba nawang taen meme cinging mlagendang anak,” memenne anggut-anggut ngomong tur pegat-pegat ban sanget pesan naanang sakit. Mekejang madalem, memen Wayan Tambane slengang-slengag. Wayan Nerti mara keto tutur matuanne, prajani ia seger tur nyi- daang bangun.

”Me....,” ja maakin matuanne,

” Melah-melah_nyai ajak dadua, ajak panak nyaine mai kaduanne, dadongne masi suba pragat.”” Sanget pesan memen- ne angseg-angseg tur cenik pesan munyinne.

” Baang meme ngidih yeh bedik. ” Wayan Nerti nyemak caratan tur maang matuanne yeh, Sesepanga ka bibihne,

” Aduh......” Sanget pesan jerit Men Tambane, mekejang nake makesiab. Siape makruyuk makire lemah, natahe suba sada galang.

” Melah-melah cai makurenan Yan, eda pati miyegan ... .. jemetang ibane nogog, awak lacur, goba papindan ben nyilih lamun jatinne kayu ja makelengan. ”

" Melab cai jumah....aduh..... Yan.....” Wayan Tamba ngelut memenne ane Mangsegan tur nglantas. Wayan Tamba ngeling, dadi las pesan meme ngalahin tiang..........

26

Rame anake nutur di tentene Semengan. Ping telu ku- kul telung klentungane munyi. Di desa Lodtungkang yen ada anak mati kacihnayang ban kukui telung Klentungan. Rame satuane, aeng pesan siate dibi sanja, Telu anake mati cepokan. Memen

[ 35 ]
- 35 -

Wayan Tambane karebut ban memen Wayan Nertine ajak misanne J Danta. Aeng pesan siate petengne, semenganne buka telu mati. Matine sing dadi cuban, jeg mati prajani. Ngeres nych anake me kejang di desane, ben cepokan telu anake mati. Ban dinane jani tusing pasah, bakal majanteran mrerod watangane tetelu ka semane. Ban sing ada ane nyak ngalah, idupe dadi majograh makerah nyalanang jengah.

27

Suba ditelun jani memenne matanem. Wayan Tamba ajak luhne Wayan Nerti mapegat ka semane. Tanahe enu barak, Wayan Tamba nguntul ngeling di gumukan memenne, panakne makadadua bengong-bengong negak di sampingne.

” Dumadak meme ajak dadua di kadituane, sing enu mamusuh, yasang cucun memene, yasang tiang ane enu di merce pada,” ia ngayabang punjunge. Wayan Tamba bengong di samping luhne ane sedeng ngayabang punjunge, inget ia teken togogne ju mah, yen melahang ngukir ia bakal nekaang pipis, yen jangklekang ia tuh bakal dadi saang. Yen sing makitipan, ngckeh cara siape sing bisa idup tuah laksana ane nyihnaang apa pindan idupe ne nenan. Mekejang nrawang di kenehne, krana mani puane lantang, luhne enu asih-asih ngayabang punjung.


buda Kliwon Pagerwesi

Sasih Kulu, Saka 1896